بعض أحاديث الصحيحين التي لم يفتِ بها الفقهاء والفرق بين موقف البخاري ومسلم منها

Yıl 2020, Sayı: 4, 10 - 50, 31.07.2020

Yusuf Acar

https://doi.org/10.5281/zenodo.3965830

Öz

إن الهدف من هذه المقالة هو السؤال عن الأحاديث التي صحت من ناحية الرواية ولم يعمل بها الفقهاء وهل هناك مثل هذه الأحاديث في الصحيحين، وإن كانت هذه الأحاديث التي لم يعمل بها موجودة في الصحيحين فما مقدار هذه الأحاديث؟ إن تثبيت هذه الروايات أولاً ثم المقارنة بين موقفي البخاري ومسلم فيها هي الهدف الأول من المقال. وأما الهدف النهائي من هذه الدراسة: إن المقالة تعد مساهمة في المذاكرات والمناقشات التي جرت حول: هل الحديث مرادف للسنة أم غيرها؟ وما المناهج الراجحة في نسبة الروايات إلى النبي صلى الله عليه وسلم؟ وما هي ماهية السنة في العلاقة بين الرواية والعمل بها؟ إذ إن مسألة كون حديث ما ضعيف من جهة علوم الحديث مدارًا على الفتيا عند الفقهاء، أو كون الحديث صحيح من ناحية قواعد الرواية وقد لا يعتد به الفقهاء من الاحتجاج، فهذا الموضوع يقف على مشكلة مهمة في علم الحديث لم تتأخذ حقها بعد.

وفي بحثنا هذا قد ثبتت في كتابَي الطهارة من الصحيحين بعض الأحاديث التي لم يُفْتِ بها الفقهاء، واستكشف موقفي البخاري ومسلم منها مقارنة بدراسة منهجي التصنيف وكتب الشروح. فقد تبيّن أن الروايات المذكورة بلغت سبعاً، وكلها تقريبا في صحيح مسلم وأما البخاري فإنه خرّج منها ثلاثة فقط.

نريد أن نبين المقصود من كلمة الفقهاء في العنوان، حيث نقصد منها الحنفية والمالكية والشافعية، وسبب ترجيحنا هذا مع أنه مسلماً كان فقيها وإمام مذهب فيتعلق بموضوعنا الدراسة وأهدافها كاملا كما ذهب إلى هذه الطريقة ابن جرير الطبري وابن عبد البر وكثير من علماء الخلافيات. وأيضا مع الانتباه إلى الآراء المختلفة نريد أن نبين أننا قد نستعمل عبارات "أصحاب الحديث" و "أهل الحديث " وهو مصطلح دارج على ألسنة شراح الحديث كما قالها الخطابي: "قد ذهب عامة أصحاب الحديث إلى ...، قولا بظاهر هذا الحديث واليه ذهب أحمد بن حنبل، و أما عامة الفقهاء... ”

الحديث الضعيف عند المحدثين إذا كان مؤيدا بالعناصر الخارجية من الإسناد كتلقّي الأمّة بالقبول كما قال الشافعية أو كالسنة المعروفة كما قال الحنفية أو كعمل أهل المدينة كما قال المالكية فهل ضعف الحديث يزول ؟ وهل تكون هذه العناصر الخارجية تقوية له؟ فهذه المسألة قد عولجت في دراسات متعددة. وفي رسالة الدكتوراه لبكر اوزدوفرو حيث يرى أن تقسيم الحديث الى صحيح وضعيف في أصول الحديث غير كاف ويقترح فيها مفهوما جديدا فهو: "معمول به وغير معمول به".

كما يوجد بحث مستقل حول الروايات التي لم يُفتِ بها الفقهاء لعبد السلام علوش فقط، لكن ذكرت فيه خمسة وعشرون رواية وكلها في غير الصحيحين، غير أنه أضيف في ذيل هذا البحث فصلٌ يشتمل على حديث (انما الماء من الماء) من الصحيحين وتحقيقها. وفقا لهذا بحسب علوش إن كل أحاديث الصحيحين روايات معمولة بها إلا واحدة، لكن يفهم أن هذا الكلام لا يصح.

Anahtar Kelimeler

الحديث, الصحيحين, الفقهاء, فرق, الموقف, العمل

Fukahanın Amel Etmediği Bazı Sahîhayn Hadisleri ve Buhârî ile Müslim’in Bunlara Yaklaşım Farkı

Öz

Hadis kaynaklarında rivayet ilimleri ölçülerine göre sahih kabul edilen bir hadisin fukaha nezdinde aynı karşılığı bulmadığı olgusunun Sahîhayn ölçeğinde geçerli olup olmadığı ve şayet varsa ma’mûlün bih olmayan bu tür rivayetlerin anlamlı bir sayıya ulaşıp ulaşmadığı bu makalede ele alınan ilk husustur. Kitâbu’t-tahâra muhtevasında yapılan tetkikte tespit edilen mezkûr niteliği haiz rivayetlere, eserlerini tasnif yöntemlerinden de istifade edilerek Buhârî ve Müslim’in yaklaşımları da mukayeseli bir şekilde ele alınmaktadır. Sahîhaynda mevcut olup da üç fıkıh mezhebinin ittifakla amel etmediği yedi rivayet ya da rivayet grubu tespit edilmiş ve bunların tamamına yakınının Sahîh-i Müslim’de yer aldığı, Buhârî’nin ise yalnızca üçüne yer verdiği görülmüştür. Bu yedi rivayet grubuna bakış açıları itibariyle, genel anlamda hadislere literal yaklaşan ehl-i hadîs diyebileceğimiz ekolün temsilcisi olarak Buhârî’nin değil de Müslim’in görülmesinin daha uygun olacağı kanaatı hâsıl olmuştur. Çalışma aynı zamanda bir görüş ya da hüküm belirtirken ashâb-ı hadis benzeri ifadelerle genelleme yapmanın hatalı oluşuna da örnekler sunmuş olmaktadır. Makale ölçeğinde ele alınan bu konunun müstakil olarak Sahîhanynın tamamını ihtiva edecek şekilde çalışılması daha sağlıklı sonuçlar verecektir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Sahîhanyn, fukahâ, yaklaşım farkı, Amel Edilmeyen

Some Ṣaḥīḥāyn Ḥadiths That the Fuḳahāʾ Have not Put into Practice and the Difference Between Buk̲h̲ārī and Muslim’s Approach to Them

Öz

The first aim of this article is to determine whether the fact that a ḥadīth which is accepted valid according to the criteria of narration does not express the same meaning according to fuḳahāʾ is valid in the scale of Ṣaḥīḥāyn or not; if it is valid, whether such narrations which are not in force reach a meaningful number or not. We also investigated whether disregarded narrations reach a significant number. In the investigation carried out in the parts of Kitāb al-Ṭahāra of the Ṣaḥīḥāyn, the existence of narrations that have the aforementioned characteristics was determined, and the approaches of Buk̲h̲ārī and Muslim were tried to be comparatively set forth with both the classification methods of both authors and the commentaries. Seven narrations or narrations groups that are available in the Ṣaḥīḥāyn but are not put into practice by three schools of Islamic jurisprudence have been identified. Almost all of these take place in Ṣaḥīḥ Muslim, while Ṣaḥīḥ al- Buk̲h̲ārī includes only three of them. From their perspective on these seven narrated groups, it was concluded that it would be more appropriate to see Muslim, not Buk̲h̲ārī, as the representative of Ahl al- ḥadīth school that generally approaches ḥadīths literally. The study also provides examples of the fact that it is wrong to generalize with phrases like Ahl al- ḥadīth in expressing an opinion or judgment. Certainly studying this topic separately to include the whole Ṣaḥīḥāyn will yield healthier results.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Ṣaḥīḥāyn, Fuḳahāʾ, Approach difference, Practise/act

Kaynakça

• ‘Abdurrazzâḳ, Ebû Bekr ‘Abdurrazzâḳ b. Hemmâm b. Nâfi‘ eṣ-Ṣan‘ânî el-Ḥımyerî. el-Muṣannef. thk. Ḥabîburrahman el-A‘ẓamî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1. Basım, 1403.
• Acar, Yusuf. İbn Abdilberr’in Hadis-Sünnet Anlayışı ve Endülüs Hadisçiliği. Konya, 2015.
• Acar, Yusuf. “Zayıf Hadisin Amel Karinesiyle Desteklenmesi ve Tirmizî’nin Süneni”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (2014), 41-69.
• Ağırman, Cemal. “Hadis Kaynaklarını Okuma Yöntemi ve Musanniflerin Dili”. C.Ü.İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2006), 55-106.
• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû ’Abdillâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Şu’ayb el-’Arnavut - ’Âdil Mürşid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1995.
• ’Allûş, Ebû ‘Abdillâh ‘Abdusselâm Muḥammed ‘Ömer. el-İntihâ’ li ma‘rifeti’l-ehâdîs̱ elletî lem yefti bihâ’l-fuḳahâ ve münâḳaşetühâ ‘alâ żav’i’l-uṣûliyyîn uṣûli’l-fıḳh ve uṣûli’l-hadîs̱. Beyrut: Dâru İbn Ḥazm, 1996.
• ’Aynî, Ebû Muḥammed Bedruddin Maḥmûd b. Aḥmed. el-Binâye şerḥu’l-Hidâye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2000.
• ’Aynî, Ebû Muḥammed Bedruddin Maḥmûd b. Aḥmed. ’Umdetü’l-ḳârî şerḥu Ṣaihi’l-Buḫârî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Bâcî, Ebû’l-Velîd Süleymân b. Ḫalef. el-Munteḳâ şerḥu’l-Muvaṭṭâ. Mısır: Maṭbaʿatu’ṣ-Ṣaʿâde, 1914.
• Bağcı, Musa. “Sarık ve Çorap Üzerine Mesh Problemi”. Namazların Birleştirilmesi. Ankara: Otto Yayınları, 5. Basım, 2016.
• Bayraktar, İbrahim İhsan. “Hadislerin Takviyesinde Telakkî bi’l-kabûlün Etkisi”. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Beyhaḳî, Ebû Bekr Aḥmed b. el-Ḥuseyn b. ʿAlî el-Ḫusrevcirdî. Maʿrifetu’s-sunen ve’l-âs̱âr. nşr. ʿAbdulmuʿṭî Emîn Kalʿacî. Karaçi, 1991.
• Buḫârî, Ebû ’Abdillâh Muḥammed b. ’İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu’fî. el-Câmi’u’l-müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥu’l-muḫtaṣar min umûri Rasûlillâhi ṣallallâhü ʿaleyhi ve sellem ve sünenihî ve eyyâmih. thk. Muḥammed Züheyr b. Nâṣır. Beyrut: Dâru Tavkı’n-Necât, 1. Basım, 1422.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as̱ b. İsḥâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. Riyad: Dâru’s-Selâm, 1. Basım, 1419.
• Erul, Bünyamin. Sahabenin Sünnet Anlayışı. Ankara: TDV, 1. Basım, 1999.
• Filimbân, Ḥassan b. Muḥammed. Ḫaberu’l-vaḥid iẕa ḫalefe ‘amele ehli’l-Medîne : diraseten ve taṭbiḳan. Dubâi: Dâru’l-Buḫûs li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve İḫyâi’t-Türâs̱, 1. Basım, 2000.
• Guraya, Muhammed Yusuf. Sünnetin Neliği Sorununa Metodik Bir Yaklaşım -Mâlik’in Muvatta Örneğinde-. çev. Mehmet Emin Özafşar. Ankara: Ankara Okulu, 1. Basım, 1999.
• Gürler, Kadir. “Zayıf Hadisle Amel Edilip Edilemeyeceği Tartışmaları Arasında Bir Çözüm Yolu: Telakkî bi’l-kabûl”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/2012/2 (ts.), 5-28.
• Ḫaṭîb el-Baġdâdî, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAlî. el-Câmiʿ li ʾaḫlâḳi’r-râvî ve ʾâdâbi’s-sâmiʿ. thk. Maḥmûd et-Ṭaḥḥân. Riyad: Mektebetü’l-Maʿârif, 1. Basım, 1983.
• Ḫaṭṭâbî, Ebû Süleymân Ḥamd b. Muḥammed b. İbrâhîm b. el-Ḫaṭṭâb el-Büstî. Meʿâlimu’s-sünen. Halep: el-Maṭbaʿatu’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 1932.
• Ḫaṭṭâbî, Ebû Süleymân Ḥamd b. Muḥammed b. İbrâhîm b. el-Ḫaṭṭâb el-Büstî. ʾAʿlâmu’l-hadîs̱. nşr. Muḥammed b. Saʿd b. ʿAbdurraḥmân Âli Suʿûd. Mekke: Merkezü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1988.
• Haydar Han, Hasan. “Hadiste Bir Kriter Olarak Uygulamanın Değeri: Amel-i Mütevâres Kavramı”. çev. Mehmet Özşenel. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/3 (2001).
• Ḥumeydî, Ebû Bekr ‘Abdullah b. ez-Zübeyr el-Esedî. el-Müsned. thk. Hasen Selîm Esed ed-Dârânî. Dımeşk, 1. Basım, 1996.
• İbn ‘Abdilberr, Ebû ʿOmer Yûsuf b. ʿAbdillâh b. Muḥammed b. ʿAbdilberr en-Nemerî. el-Ecvibetü’l-müstev’abe ani’l-mesâili’l-müstaġrabe min Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. ’Amr Abdulmün’ım Selim. Riyad, 2005.
• İbn ‘Abdilberr, Ebû ʿOmer Yûsuf b. ʿAbdillâh b. Muḥammed b. ʿAbdilberr en-Nemerî. el-İntiḳâ fî faḍâili’l-eimmeti’s̱-s̱elâs̱eti’l-fuḳahâ. nşr. ‘Abdulfettâḥ Ebû Ġudde. Beyrut: Mektebetu’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1997.
• İbn ‘Abdilberr, Ebû ʿOmer Yûsuf b. ʿAbdillâh b. Muḥammed b. ʿAbdilberr en-Nemerî. el-’İstiẓkâru’l-câmi‘ li-meẓâhibi fuḳahâi’l-emṣâr ve ‘ulemâi’l-aḳtâr fîmâ teḍammenehü’l-Muvaṭṭa min me‘âni’r-re’y ve’1-âs̱âr ve şerḥu ẓâlike küllih bi’l-îcâzi ve’l-iḫtiṣâr. thk. Sâlim Muḥammed ‘Ata - Muḥammed ‘Ali Mu‘avvaḍ. Beyrut, 1. Basım, 2000.
• İbn ‘Abdilberr, Ebû ʿOmer Yûsuf b. ʿAbdillâh b. Muḥammed b. ʿAbdilberr en-Nemerî. el-Kâfî fî fıḳhi’l-Medîne. thk. Muḥammed Muḥammed el-Moritânî. Riyâd: Mektebetü’r-Riyâ el-Hadîsiyye, 2. Basım, 1982.
• İbn ‘Abdilberr, Ebû ʿOmer Yûsuf b. ʿAbdillâh b. Muḥammed b. ʿAbdilberr en-Nemerî. et-Temhîd li mâ fî’l-Muvaṭṭaʾ mine’l-Meʿânî ve’l-ʾEsânîd. thk. Muṣtafa b. Aḥmed el-’Alevî - Muḥammed ’Abdülbekir el-Bekrî. Mağrib: Vizâratü’l-Evkâf, 1. Basım, 1387.
• İbn Baṭṭâl, Ebu’l-Ḥasen ‘Ali b. Ḫalef el-Endülüsî. Şerḥu Saḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim. Riyâd: Mektebetu’r-Rüşd, 2003.
• İbn Ebî Ḥâtim, Ebû Muḥammed ’Abdurraḥmân b. Muḥammed b. İdrîs er-Râzî. Kitâbu’l-‘Ilel. thk. Sa’d b. ’Abdullah el-Ḥumeyyid - Ḫâlid b. ’Abdirrahman el-Cüreysî. Riyad: Matâbi’i’l-Humeydî, 1. Basım, 2006.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr ’Abdullâh b. Muḥammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-’Absî el-Kûfî. el-Muṣannef fi’l-eḥâdîs ve’l-âsâr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1989.
• İbn Ḥacer, Ebû’l-Faḍl Aḥmed b. ʿAlî el-ʿAsḳalânî. Fetḥu’l-Bârî Şerḥu Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. nşr. Muḥibbuddîn el-Ḫaṭîb. thk. Muḥammed Fuâd ’Abdülbâkî. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1. Basım, 1959.
• İbn Ḥazm, Ebû Muḥammed ʿAlî b. Aḥmed el-Endelusî. el-Muḥallâ bi’l-Âs̱âr. nşr. ʿAbdulğaffâr Suleyman el-Bundârî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1. Basım, ts.
• İbn Ḥibbân, Ebû Ḥâtim Muḥammed b. Ḥibbân el-Büstî. Ṣaḥîḥu İbni Ḥibbân el-Müsnedü’ṣ-ṣahîh ‘ale’t-teḳâsım ve’l-envâ’. nşr. Mehmet Ali Sönmez-Halis Aydemir. Beyrut: Dâru İbn Ḥazm, 1. Basım, 2013.
• İbn Ḫuzeyme, Ebû Bekr Muḥammed b. İsḥâk b. Ḫuzeyme es-Sülemî en-Nîsâbûrî. Ṣaḥîḥu İbn Ḫuzeyme. thk. Muḥammed Muṣtafâ el-’Azamî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1. Basım, 1975.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. Müslim b. Ḳuteybe ed-Dîneverî. Teʾvîlu Muḫtelifi’l-Ḥadîs̱. el-Mektebü’l-İslâmî, 2. Basım, 1999.
• İbn Mâce, Ebû ‘Abdillâh Muḥammed b. Yezîd Mâce el-Ḳazvînî. es-Sünen. Riyad: Dâru’s-Selâm, 1. Basım, 1419.
• İbn Şâhîn, Ebû Ḥafṣ ʿOmer b. Aḥmed el-Baġdâdî. Nâsiḫu’l- ḥadîs̱ ve mensûḫuh. nşr. Semîr b. ʾEmîn ez-Zuheyrî. Zerka: Mektebetü’l-Menâr, 1. Basım, 1998.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemalüddîn ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî. Keşfu’l-Muşkil min Ḥadîs̱i’ṣ-Ṣaḥîḥayn. nşr. ʿAlî Ḥuseyn el-Bevvâb. Riyâd: Dâru’l-Vaṭan, ts.
• İbnu’l-ʿArabî, Ebû Bekr Muḥammed b. ʿAbdillâh. ʿÂrıḍâtu’l-aḥveẓî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’t-Tirmiẓî. thk. Cemal Maraşlı. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997.
• İbnu’ṣ-Ṣalâḥ, ʿEbû ʿAmr Taḳıyyuddîn ʿOs̱mân b. ʿAbdirraḥmân. Maʿrifetu envâʿiʿulûmi’l-ḥadîs̱= Muḳaddime. thk. Nûreddîn ʿItr. Dımeşk-Beyrût: Dâru’l-Fikr-Dâru’l-Fikri’l-Muâṣır, 1. Basım, 1986.
• Ḳâḍî ʿİyâḍ, Ebû’l-Faḍl ʿIyâḍ b. Mûsâ el-Yaḥṣubî. İkmâlu’l-Muʿlim bi Fevâʾidi Muslim. nşr. Yaḥyâ İsmâʿîl. Mısır, 1. Basım, 1998.
• Kâsânî, Ebû Bekr b. Mes‘ud b. Aḥmed ‘Alâuddîn. Bedâi‘u’ṣ-ṣanâ’i‘ fî tertîbi’ş-şerâ’i‘. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1986.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. Namazların Birleştirilmesi. Ankara: Otto Yayıncılık, 5. Basım, 2016.
• Kirmânî, Ebû ‘Abdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Yûsuf b. ‘Alî. el-Kevâkibu’d-Derârî fî Şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. nşr. ʿAlî b. Daḫîlullâh b. ʿUceyyân el-ʿAvfî. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 2. Basım, 1981.
• Mâlik b. Enes, Ebû ’Abdillâh b. Mâlik b. Ebî ’Âmir el-Aṣbaḥî el-Yemenî. el-Muvaṭṭa. thk. Muḥammed Muṣṭafa el-’Azamî. Abudabi, 1. Basım, 2004.
• Mâverdî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Muḥammed el-Baṣrî. el-Ḥâvî’l-Kebîr fî Fıḳhi Meẓhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiʿî. nşr. ʿAlî Muḥammed Meʿûḍ-ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kutubil-ʿİlmiyye, 1. Basım, 1999.
• Mâzerî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. ʿAlî et-Temîmî. el-Muʿlim bi Fevâidi Müslim. nşr. Muḥammed eş-Şaẓelî en-Neyfer. Cezair, 2. Basım, 1988.
• Moğoltay, Ebû ‘Abillah ‘Alâüddîn Moğoltay b. Kılıç. Şerḥu Süneni İbn Mâce. thk. Kâmil ‘Uveyża. Suûdiarabistan: Mektebetu Nizâr Mustafa, 1. Basım, 1999.
• Münâvî, Zeynüddîn Muḥammed ‘Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn ‘Alî el-Ḥaddâdî. Feyḍu’l-ḳadîr şerḥu’l-Câmi‘i’ṣ-ṣaġîr. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 2. Basım, 1972.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥu’l-muḫtasar mine’s-sünen bi nakli’l-adli ani’l-adl an Rasûlillâh ṣallallâhü ʿaleyhi ve sellem. thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, t.s.
• Nesâî, Ebû ’Abdirraḥmân Aḥmed b. Şu’ayb b. ’Alî. el-Müctebâ mine’s-süneni ’an Rasûlillah. Riyad: Dâru’s-Selâm, 1. Basım, 1419.
• Nesâî, Ebû ’Abdirraḥmân Aḥmed b. Şu’ayb b. ’Alî. es-Sünenü’l-Kübrâ. thk. Hüseyin ’Abdülmün’ım Şiblî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 2001.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Şeref b. Mürî. el-Minhâc fî şerḥi Saḥîḥi Müslim b. Ḥaccâc. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1392.
• Nûr Ḥasen, ‘Abdu’l-Ḥalîm Ḳârût. “Fıḳhu’l-İmâmi’l-Buḫârî fi’l-vuḍû ve’l-ġusl muḳâranen bi fıḳhî eşheri’l-muḥaddis̱în”. Mekke: Câmi‘atü Ümmi’l-Ḳurâ, Doktora Tezi, 1991.
• Nurseyf, Aḫmed Muḫammed. ’Amelu ehli’l-Medîne beyne Muṣṭalaḫâti Mâlik ve ’ârâ’i’l-uṣûliyyîn. Dubâi: Dâru’l-Buḫûs li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve İḫyâi’t-Türâs̱, 2000.
• Özafşar, Mehmet Emin. Hadisi Yeniden Düşünmek. Ankara: Ankara Okulu, 1. Basım, 1998.
• Özkan, Halit. “Hicri İlk İki Asırda Farklı Şehirlerde Amel Telakkisi Oluşumunda Sünnet ve Hadisin Yeri”. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Özşenel, Mehmet. İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları-Şeybânî Örneği-. İstanbul: İFAV, 2015.
• Özüdoğru, Bekir. “Rivayetlerin Hz. Peygamber’e Aidiyetini Tespitte Amel Olgusu”. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Remlî, Şemsüddîn Muḥammed b. Ebi’l-‘Abbâs. Nihâyetu’l-muḥtâc ilâ şerḥi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1984.
• Ṣanʿânî, Ebû İbrahîm Muḥammed b. ‘İsmâ‘îl el-Kaḥlânî. et-Tenvîr şerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-Ṣaġîr. nşr. Muḥammed İsḥâḳ Muḥammed İbrâhîm. Riyâd, 2011.
• Seraḫsî, Muḥammed b. Aḥmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-ʾEimme. el-Mebsûṭ. nşr. Ḫalîl Muḥyiddîn el-Meyyis. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 2. Basım, 1993.
• Sevgili, Hamit. “İmam Buhârî’nin Fıkıh Anlayışı”. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Şâfiʿî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. İdrîs. “el-Umm”. ’İḫtilâfu’l-ḥadîs̱. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1990.
• Şâfiʿî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. İdrîs. el-Umm. nşr. Rifʿat Fevzî ʿAbdulmuṭṭalib. el-Manṣûre Mısır: Dâru’l-Vefâ, 2001.
• Şâfiʿî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İdrîs. Müsnedü’ş-Şâfi’î bi tertîbi Sencer. thk. Mâhir Yâsin Faḥl. Kuveyt: Şeriketü Ğarâs, 2004.
• Şeybânî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. el-Ḥasen. el-Aṣl. nşr. Muhammed Boynukalın. Beyrut: Dâru İbn Ḥazm, 2012.
• Şeybânî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. el-Ḥasen. el-Muvaṭṭa bi rivâyeti Muḥammed b. el-Ḥasen eş-Şeybânî. thk. ‘Abdulvehhâb ‘Abdullaṭîf. el-Mektebetü’l-’Ilmiyye, 2. Basım, ts.
• Şeybânî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. el-Ḥasen. Mesâʾilu Aḥmed b. Ḥanbel. Kahire: Dâru’l-Fârûḳ, 1434.
• Şeybânî, Muamḥmed b. el-Ḥasan. el-Ḥucce ’alâ ehli’l-Medîne. thk. Mehdi Hasan el-Keylânî. Beyrut: ’Âlemü’l-Kütüb, 3. Basım, 1403.
• Şirbînî, Muḥammed b. Aḥmed el-Ḫatîb. Muġni’l-muḥtâc ilâ ma‘ri-feti me‘âni’l-Minhâc. thk. Muavvad Ali Muhammed - Âdil Ahmed Abdulmevcûd. Beyrut, 1. Basım, 1994.
• Ṭaḥâvî, Ebû Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed el-Mıṣrî. Şerḥu Meʿâni’l-Âs̱âr. nşr. Muḥammed Zuhrî en-Neccâr-Muḥammed Seyyid Câdilḥaḳ. Beyrut: ʿÂlemu’l-Kutub, 1. Basım, 1994.
• Ṭayâlisî, Süleyman b. Dâvûd b. el-Cârûd. el-Müsned. thk. Muḥammed b. Muḥsin et-Türkî. Mısır: Dâru Hicr, 1. Basım, 1419.
• Tirmiẓî, Ebû ’Îsâ Muḥammed b. ’Îsâ b. Sevre es-Sülemî. el-Câmi’u’l-muḫtaṣar mine’s-sünen an Rasûlillâh ve ma‘rifetu’ṣ-ṣaḥîḥ ve’l-ma‘lûl ve mâ ‘aleyhi’l-‘amel. thk. Beşşâr ’Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1998.
• Tirmiẓî, Ebû ’Îsa Muḥammed b. ’Îsa b. Sevre es-Sülemî. “el-ʿİlelü’ṣ-ṣaġîr”. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Beşşâr ’Avvâd Ma’rûf. Beyrut, 1. Basım, 1998.
• Uğuz, Hanefi. “Makbul Olup Gayri Ma’mûlun Bih Olan Hadis Nevileri”. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• ’Useym, ‘Abdul‘aziz ‘Abdurraḥman. Taḥḳîḳu’l-ḳavl bi’l-‘amel bi’l-ḥadîs̱i’ḍ-ḍa‘îf. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1405.
• Yaḥyâ b. Maʿîn, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Maʿîn el-Bağdâdî. Târîḫu İbn Maʿîn - Rivâyetu’d-Dûrî. nşr. el-ʿAbbâs b. Muḥammed ed-Dûrî. Kahire: Dâru’l-Fârûḳ, 2013.
• Yezîd b. Ebî Ḥabîb, Ebû Recâʾ Yezîd b. Ebî Ḥabîb el-Ezdî el-Mıṣrî. Eḥâdîs̱u Yezîd b. Ebî Ḥabîb el-Mıṣrî. nşr. Ḥamza Aḥmed ez-Zeyn. Kahire: Dâru’l-Ḥadîs̱, 2004.