İmâmiyye Şîa’sının, Ehl-i Sünnetin 12. İmam’ın Gaybetini Kabul Ettiği İddiasının Tenkidi Eleştirel Bir Hadis Çalışması

Yıl 2020, Sayı: 5, 4 - 37, 31.12.2020

Yusuf Oktan

https://doi.org/10.5281/zenodo.4421697

Öz

Hz. Peygamber (s.a.v.)’in vefatından sonra ortaya çıkan mezhebî ve siyasî olaylar Müslümanlar arasında bazı fırkaların çıkmasına sebep olmuştur. Bu fırkaların en önemlisi, günümüzde İran devletinin resmi mezhebi olan, İsnâaşeriyye olarak şöhret bulmuş On İki İmam Şîa’sıdır. Mezhebin inanç sistemi on ikinci imam Muhammed b. Hasan’ın hicri 329’da gaybete girdiği ve ahir zamanda ortaya çıkarak dünyaya adalet ve selamet getireceği üzerine kuruludur. İnanç sistemlerinin doğruluğunu ispatlamak için muhalif olarak gördükleri Ehl-i Sünnet mezhebinden bu konuda delil getirmekte ve Sünni ulemanın kendi imamlarının gaybete girdiğini itiraf ettiklerini söylemektedirler. Bu makale Şîa’nın bu konudaki iddialarını tahlil ve tenkit niyeti taşımaktadır.
Hicrî 1. ve 2. asırda İslam kelimesinin müradifi ve bid'at kelimesinin zıttı olarak kullanılan Ehl-i Sünnet kavramı Hz. Peygamber’in (s.a.v.) ve ashabının yolu olarak anlaşılmıştır. Buna mukabil hicri 4. ve 5. asırda şekillenen On İki İmam Şîa’sı ise muhtelif merhalelerden geçerek ortaya çıkmıştır. Şîa kelimesinin ilk kullanımı Hz. Ali’yi hilafette takdim ve onu savaşlarda destekleme manalarına gelirken, bu kavramda nasla imâmet tayini gibi anlamlar telakki edilmemiştir.
Ehl-i Sünnet ile İmâmiyye Şîa’sı arasındaki en önemli farklardan biri İmâmet kavramında görülmektedir. Ehl-i Sünnet İmâmeti ümmetin yerine getirmesi gereken bir uygulama olarak görürken Şîa, bunu Allah üzerine vacip kılarak Allah’ın nasla tayin ettiğine inanmıştır. Böylece bu mesele Ehl-i Sünnet'te inanç meselesi olmaktan uzak, dinin furuatından sayılırken; Şîa'da bu konu inanç sistemlerinin merkezine taşımıştır. İmâmet meselesini on ikinci imamlarının Mehdî olduğuyla taçlandıran Şîa, bütün imamlarını masum addederek Allah tarafından seçildiğine inanmış böylece akide ve usulleri bu iddia etrafında şekillenmiştir. Ehl-i Sünnet kaynaklarında zikri geçen ve muteber kaynaklardan aktarılan ahir zamanda zuhur edeceği buyrulan mehdî inancının aslen Şîa’nın inancıyla bir bağlantısı bulunmamaktadır. Zira Şîa'nın, inanç sisteminin merkezine koyduğu bu şahıs Şîa'ya göre, doğmuş ve gaybete girmiştir; ancak Ehl-i Sünnet’in inandığı Mehdî henüz doğmamıştır. Bununla birlikte bu kişinin ahir zamanda ortaya çıkacağına inanılmaktadır. Mezkûr şahıs konusunda Şîa ile Ehl-i Sünnet arasındaki tek benzerlik Mehdî’nin Hz. Peygamber’in (s.a.v.) soyundan olacağı yönündedir.
Ehl-i Sünnet’te de önemli bir yeri olan ahir zamanda beklenen mehdî rivâyetleri Şîa tarafından istismar edilerek kendi inanç sistemlerinin doğrulunu ispat etmek için kullanılmıştır. Ehl-i Sünnet âlimlerinin mehdî rivâyetlerini Şîa’nın iddia ettiği gibi anlamamasına rağmen Şîa, bazı Ehl-i Sünnet âlimlerinin on ikinci imamın doğduğunu hatta gaybete girdiğini itiraf ettiklerini söylemektedir. Bu minvaldeki sözler kuşkusuz Ehl-i Sünnet’in de Şîa itikadını doğruladığı iddiasının ispatı yönünde bir ameliyenin sonucudur. Bu çalışma Şîa’nın bu iddialarını ele alarak Ehl-i Sünnet oldukları iddia edilen âlimlerin kitaplarına, bu âlimlerin tercümelerine dönerek incelemiş ve bunun neticesinde Şîa’nın bu iddiasını birkaç sınıfa ayırmıştır: Buna göre bu kişiler ya kendi zamanlarında yaşamış veya kendilerine hayat hikâyeleri ulaştırılmış meşhur şahısları kitaplarında anlatan veya toplum içinde şöhret bulan haberleri aktaran tarihçiler ya da Sünnî oldukları iddia edilen bu âlimler birçok Şiî âlimin kitaplarında zikrettikleri ve onlar hakkında övgüyle bahsettikleri Şiî âlimlerdir. Makalede ele alınan Sünnî âlimlerin kitaplarında on ikinci imamın doğduğunu ve gaybete girdiğini zikrettikleri ve bununla birlikte bu görüşleri Şîa’ya nispet ettikleri de görülmektedir. Bu sözleri, mezkûr görüşleri kabul cihetinden olmayıp nakil yönünden olduğu anlaşılmaktadır. Şiî âlimlerinin mezkûr Sünnî âlimlerin görüşlerini bazı noktalarda keserek kendi inanç sistemlerine uygun olacak şekilde aktardıkları görülmektedir.
On ikinci imamın doğumu ve gaybeti meselesini Şîa’nın akidesine uygun şekilde aktaran ve Sünnî olduğu iddia edilen bu âlimler incelemeler sonucunda aslında Şiî hocalardan, toplumdan ya da kültürden etkilenmiş müteşeyyiʻ kişilerdir. İncelemeler sonucunda anlaşılan diğer bir önemli konu da mezkûr meseleyi Şîa’nın görüşüne uygun şekilde kitaplarında zikreden Şîa’nın inanç sistemine istidlal sadedindeki bu tarz cümlelerin bazı Sünnî âlimlerin kitaplarına daha sonradan ilave edildiği görülmektedir.
Sünnî oldukları iddia edilen şahısların Şîa’nın görüşüne uygun olarak kitaplarında zikrettikleri rivâyetlerin çoğunun kaynağı yine İmâmî kaynaklara dönmektedir. Bu rivâyetleri kitaplarında aktaran şahıslar hakkında ya müteşeyyiʻ ya râfızî olduğu ya da hadîs ilminde mâhir olmadığı gibi tanımlamalar yapılmıştır. Bunun yanında bu kişiler tenkit edilmiş, yalan ve batıl rivâyetler topladıkları hususunda eleştirilmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Rivayet, Ehl-i Sünnet, Şia, Mehdi, Gaybet

نقد ادعاء الشيعة الإمامية بأن أهل السنة اعترفوا بغيبة الإمام الثاني عشر دراسة حديثية نقدية

Öz

تشكلت عقيدة الشيعة في الحقبة المختلطة بسبب التأثيرات الداخلية والخارجية وبنت نظريتها على عقيدة الإمامة التي أصبحت عمدة مذهبها، وبذلك ذهب الشيعة الإمامية إلى أن المهدي المنتظر هو الإمام الثاني عشر محمد بن الحسن العسكري المغيب معتقدا بعصمة أئمتهم قائلا بأن العصمة قد استمرت بعد رسول الله بإمام معصوم ألهمه الله رشده في الأمور الدينية والدنيوية. وادعى بأن بعض أهل السنة اعترف بغيبة الإمام الثاني عشر في كتبهم مستدلا بما ورد في بعض الكتب السنية، واصطفي منها ما يوافق عقائدهم بصرف النظر عن قيمته العلمية والمراد منه. وعلى ذلك يهدف البحث إلى دراسة الأخبار والروايات التي وردت عند بعض علماء أهل السنة المتعلقة بغيبة محمد بن الحسن عند الشيعة الإمامية الذي تلقته الشيعة بأنه مهدي منتظر، واستدل الشيعة الإمامية بها على اعتراف أهل السنة بولادة الإمام الثاني عشر ذاهبا إلى الاستدلال على صحة عقيدتهم الإمامية. وتكمن أهمية البحث في إزالته لهذا الادعاء، وتوضيح أسباب ورود هذه الأخبار والروايات في كتب أهل السنة والجماعة، وبذلك اتبع البحث على المنهجين الاستقرائي وتحليل النصوص.

Anahtar Kelimeler

الرواية, أهل السنة, الشيعة, المهدي, الغيبة

Criticism of the Claim of the Imāmī S̲h̲i'te that the Ahl al-Sunnah Acknowledged the Occultation of the Twelfth Imām a Critical Ḥadīt̲h̲ Study

Öz

The S̲h̲īʿa creed was shaped in the mixed era due to internal and external influences, and based her theory on the doctrine of the Imāmate, which became the mayor of her doctrine. Thus, the Imāmī S̲h̲iites believed that the awaited Mahdī is the twelfth imām Muḥammad ibn al-Ḥasan al-ʻAskarī, the absentee, believing in the innocent of their imāms, saying that innocent has continued after the Prophet (pbuh) with an innocent imām whose rationality was inspired by Allāh in matters of religion and worldly. They claimed that some of the Sunnīs admitted to the absence of the twelfth Imām in their books, inferring what was stated in some of the Sunnī books, choosing from ak̲h̲bār and narratives what is compatible with their beliefs, regardless of its scientific value or intended. Thus, they inferred the validity of their imāmate creed. Thereupon, the research aims to study the ak̲h̲bār and narratives received by some Sunnī scholars related to the absence of Muḥammad ibn al-Ḥasan among the Imāmī S̲h̲iites, whom the S̲h̲iites received as awaited Mahdī. The importance of the research lies in its removal of this claim, and to clarify the reasons for the emergence of this ak̲h̲bār and narratives in the books of the Sunnis, and thus the research followed the two process, inductive approach and text analysis.

Anahtar Kelimeler

Narrative, Ahl al-Sunnah, Shīʻa, al-Mahdī, al-Ġayba

Kaynakça

• Âmidî, Seyfeddin Ali b. Muhammed. Ebkârü’l-efkâr. Kâhire: Dâru’l-kutub ve’l-vesâiki’l-kavmiyye, 2. Basım, 1424.
• Bağdâdî, Ebû Mansur Abdulkâhir b. Tahir. el-Farḳ beyne’l-fırâk. Beyrut: Daru’l-afâki’l-cedîde, 1977.
• Bahrânî, Haşim. Ġâyetu’l-merâm ve hucecu’l-ḫiṣâm. Beyrut: Müessesetü’târihi’l-arabî, 2001.
• Bahrânî, Yusuf. el-Keşkûl. Beyrut: Dâru’l-hilâl, 1998.
• Berkî, Ahmed b. Muhammed. el-Meḥâsin. Kum: Dâru’l-kutubi’l-islâmiyye, 2. Basım, 1371.
• Berzencî, Muhammed b. Resûl. el-İşâʻa lieşraṭi’s-sâʻa. Beyrut: Dâru’l-minhâc, 3. Basım. 1426.
• Hakyemez, Cemil. Gaybet İnancı ve Şiilikteki Yeri. İstanbul: İSAM, 2. Basım, 2016.
• Hakyemez, Cemil. Şi’a’da Gaybet İnancı. Ankara: TDV, 2009.
• Cevherî, İsmail b. Hammad. eṣ-Ṣıḥâh Tâcu’l-luġa. Beyrut: Dâru’l-ilm, 4. Basım, 1407.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Ġıyâs̱ü’l-ümem fî iltiyâs̱i’ẓ-ẓulem. Beyrut: Mektebetü İmâmi’l-Harameyn, 2. Basım, 1401.
• Ebu’l-meʻâlî, Muhammed Siracuddin. Ṣıḥâḥu’l-aḫbâr fî nesebî’s-sâdeti’l-Fâtımiyyeti’l-aḫbâr. Columbia University Libraries، 893.717 R447.
• Ednehvî, Ahmed b. Muhammed. Ṭabaḳâtu’l-müfessirîn. Suudiyye: Mektebetü’l-ʻulûm ve’l-hikem, 1417.
• Emîn, Muhsin. Aʻyânu’ş-Şîʻa. Beyrut: Dâru’t-teʻâruf. 1403.
• Erbilî, Ali b. İsa. Keşfu’l-ġumma fî maʻrifeti’l-eimme. Tebriz: Benî Haşimî, 1423.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn. Wiesbaden: Dâru Fıranz Şıtayz. 3. Basım. 1400.
• Eymânî, Mehdi Fakih. el-İmâm el-Mehdî ʻinde ehli’s-Sünne. Beyrut: Dâru’t-Tearuf. 2. Basım, 1402.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Yakub. el-Ḳâmûsu’l-Muḥîd. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 8. Basım, 1426.
• Hâirî, Ali Yezdî. İlzâmu’n-nâsib. Beyrut: en-Nuʻmân, 3. Basım, 1390.
• Hammûî, İbrahim b. Muhammed. Ferâidu’s-simṭayn, Kum: Dâru’l-habîb, 1427.
• Hasanî, Abdulhayy b. Fahreddin, Nüzhetü’l-ḫavâtir. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1420.
• Hilli, Cemâlüddîn el-Hasen (el-Hüseyn) b. Yûsuf. el-Elfeyn fî imâmeti emîri’l-müʾminîn ʿAlî b. Ebî Ṭâlib. Kuveyt: Mektebetü’l-elfeyn, 1985.
• İbn ÂbidÎn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. Beyrut: Dâru’l-fikr, 2. Baskı, 1412.
• İbn Bâbeveyh, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyin, el-İmâme ve’t-tebṣıra. Kum: Medresetü’l-imâmi’l-mehdî, 1404.
• İbn Ebû Ya‘Lâ, Ṭabaḳâtu’l-Ḥanâbile. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1417.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Dîvânü’l-mübtedeʾ ve’l-ḫaber fî eyyâmi’l-ʿArab ve’l-ʿAcem. Beyrut: Dâru’l-fikr, 2. Basım, 1408.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. el-Muḳaddime. Dımaşk: Dâru Yaʻrab, 1425.
• İbn Halkân, Ebu Abbas Ahmed b. Muhammed. Vefâyâtu’l-aʻyân. Beyrut: Daru Sâdır, 1971.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed. el-Fâṣl fî’l-milel ve’l-ahvâ. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, ts.
• İbn Kazı Hân, Alaaddin Ali b. Hüsam. el-Burhân fî ʻalâmâti mehdî âhiri’z-zamân. Kum: el-Ḫayyâm, 1399.
• İbn Kesir, Ebu’l-fidâ İsmail b. Ömer. el-bidâye ve’n-nihâye. Beyrut: Dâru İhyai’t-turâsi’l-arabir, 1408.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. Beyrut: Daru’r-risâleti’l-ʻalemiyye, 1430.
• İbn Manzûr, Cemaluddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-ʻArab. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Sabbâğ, Nureddin Ali b. Muhammed. el-fuṣûlu’l-mühimme limaʻrifeti’l-eimme. Beyrut: Dâru’l-eḍvâ, 2. Basım, 1419.
• İbn Talha, Kemaleddin Muhammed. Meṭâlibu’s-su’ûl fî menâkib Âli’r-resûl. Beyrut: Müessesetü’l-belâğ, 1419.
• İbn Teymiyye, Ahmed b. AbdulHalim. Minhâcu’s-sünneti’n-nebeviyye. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 1406.
• İbn Tôlûn, Şemsuddin Muhammed. el-eimmetu’l-iṣnâ ʻaşara. Beyrut: Dâru Sâdır, 1958.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. el-Fütûḥâtü’l-Mekkiyye. Kahire: el-Meclisu’l-aʻlâ lissekâfe, 2013.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. Telbîsü İblîs. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-arabî, 1405.
• Îcî, Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed. Kitâbu’l-mevaḳıf. Beyrut: Dâru’l-ceyl, 1997.
• İsferâyînî, Şehfûr b. Tâhir. et-Tebṣîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırḳati’n-nâciye ʿani’l-fıraḳı’l-hâlikî. Beyrut: Alemu’l-kitâb, 1983.
• Kannûcî, Sıddık b. Hasan. Ebcedu’l-ʻulûl. Demmâm: Dâru İbn Hazm, 1423.
• Kâşânî, Muhammed Muhsin b. Murtaza el-Feyz. el-Vâfî. Isfâhan: Mektebetü’l-imâm Emîri’l-mu’minin, 1406.
• Kâşifülgitâ, Muhammed Hüseyin. Aṣlu’ş-Şiʻâ ve Uṣûluhâ. Beyrut: Dâru’l-eḍvâ, 1990.
• Kâzımî, Emîr Muhammed. Eş-Şîʻâ fî aḳâidihim ve aḥkâmihim. Beyrut: Dâru’z-zehrâ, 4. Basım, 1413.
• Kencî, Muhammed b. Yusuf. Kifâyetu’ṭâlib fî menâḳibi ʻAli b. Ebî Ṭâlib. Tahran: Fârâbî, 3. Basım, 1414.
• Kettânî, Muhammed Abdülhay. et-Terâtîbü’l-idâriyye. Beyrut: Dâru’l-erkâm, 2. Basım. ts.
• Kohlberg, Etan. "From Imāmiyya to Ithnā-ʿAshariyya". In In Praise of the Few. Leiden, The Netherlands: Brill, 2020. 213–228
• Kuleynî, Muhammed b. Yakûb. el-Kâfî. Kum: Dâru’l-Hadîs, 1429.
• Kummi, Ebû Kâsım Sad b. Abdullah. Kitâbu’l-maḳâlat ve’l-Fıraḳ. 2. Basım. Tahran: Matbaba Haydariyye, 1360.
• Kundûzî, Süleyman b. İbrahim. Yenâbiʻi’l-mevedde. Kum: Dâru’l-usve, 1416.
• Lâlkâî, Hibetullah b. Hasan. Şerḥu Uṣûli iʻtiḳâdi ehli’s-sünneti ve’l-cemâʻa. Suudi Arabistan: Dâru’t-tayyibe, 8. Basım, 1423.
• Mâverdî, Ali b. Muhammed b. Muhammed. El-Aḥkâmu’s-Sulṭâniyye. Kuveyt: Dâru İbn Kuteybe, 1409.
• Meclisî, Muhammed Bâkır b. Muhammed. Bîḥâru’l-envâr. Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-arabî, 2. Basım, 1403.
• Meclisî, Muhammed Bâkır b. Muhammed. Mirâtu’l-ʻuḳûl fî şerḥi aḫbâri âli’r-Resûl. Tahran: Dâru’l-kutubi’l-islâmiyye, 2. Basım, 1404.
• Mesudî, Ebû Hasan b. Ali. Murûcu’ẕ-Ẕeheb. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 2005.
• Müfîd, Muhammed b. Muhammed. el-İrşâd fî maʻrifet Hucecillahi ʻala’l-ibâad. Kum: Mutemeru’ş-Şeyhi’l-mufîd, 1413.
• Müfîd, Muhammed b. Numan. en-Nüketü’l-İʻtiḳâdiyye. Kum: el-Mu’temeru’l-Alemî, 1413.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed Hasan b. Musa. Fıraḳu’ş-şiʻa. Beyrut: Menşûrâtu’r-rıza, 1433.
• Numânî, Muhammed b. İbrahim. el-Ġaybe. Tahran: Neşru’s-Sadûk, 1397.
• Oktan, Yusuf. - Al-Khair Ābādī, Mohamed Abul Lais. “The Term Ahlu-Sunnah and Its Impact on the Shiite-Oriented Narrations of Ḥadīth: An Analytical Study”. Al-Risalah: Journal of Islamic Revealed Knowledge and Human Sciences (ARJIHS) 2/4 (2018), 107-131.
• Oktan, Yusuf. - Al-Khair Ābādī, Mohammed Abullais. The Authenticity of the Book of Suleym Ibn Qays from the Perspective of the Imamate Shī‘a in Recording Hadith: A Critical Study. Al-Itqan: Journal of Islamic Sciences and Comparative Studies 2/2 (2018), 125-151.
• Parsa, Muhammed b. Muhammed el-Buhârî. Faṣlu’l-ḫitâb livasli’l-ahbâb. Tahran: Sâzmân isnâd kitabhane milli cumhûrî İslâmî Îrân, Rakam: 16435.
• Sâde, Müctebâ. en-Nûru’l-Ġâib. Beyrût: Dâru’l-Resûl’l-Ekrem, 1378.
• Sadûk, Muhammed b. Ali. Kemalu’d-dîn ve tamamu’niʻme. Tahran: Dâru’l-meʻârifi’l-İslâmiyye, 1395.
• Sâdûk, Muhammed b. Ali. Men lâ yaḥḍuruhu’l-faḳîh. Kum: Müessesetü’n-neşri’l-islâmî, 1413.
• Sâdûk, Muhammed b. Ali. ʿUyûnü aḫbâri’r-Rıżâ. Tahran: Neşru Cihân. 1420.
• Sâlûs, Ali b. Ahmed. Maʻa’l-iṣnayi’l-ʻaşriyye fî’l-uṣûl ve’l-furûʻ. Riyâd: Dâru’l-fazîle, 7. Basım, 1424.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebubekir. Târiḫu’l-ḫulefâ. Mısır: Matbaatu’saʻâde, 1952.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdulkerim. el-Milel ve’n-niḥal. Beyrut: Dâr’ul-Maʻrife, 1404.
• Tabersî, Fazl b. Hasan. İʻlâmu’l-verâ biaʻlâmi’l-hüdâ. Tahran: Dâru’l-İslâmiyye, 3. Basım, 1390.
• Tabersî, Mirza Hüseyin Nurî. en-Necmu’ṣ-ṣaḳıb. Kum: Envâru’l-hudâ. 1415.
• Tarhrânî, Âga Bozorg. ez-Zeriʻâ ilâ teṣânîfi’ş-Şîʻa. Beyrut: Dâru’l-eḍvâ, 2. Basım, ts.
• Tûsî, Muhammed b. Hasan b. Ali. er-Resâilu’l-ʻaşar. Kum: Müessesetü’n-neşri’l-İslâmî, 2. Basım, 1414.
• Tûsî, Muhammed b. Hasan. el-Ġaybe. Kum: Dâru’l-meʻârifi’l-İslâmiyye. 1411.
• Tusterî, Nurullah Hüseynî, İḥḳâḳu’l-ḥâḳ ve İrḥâḳ’ul-bâtıl. Kum: Mektebetu Ayetullah el-Maraʻşî, 1418.
• Umeydî, Sâmir Hâşim, Difaʻu ʻani’l-Kâfî. Beyrut: Merkezu’l-ğadîr, 1415.
• Umeydî, Sâmir Hâşim. el-Mehdî el-Muntaẓar fî’l-fikri’l-İslâmî. Kum: Merkezu’r-risâle, 2. Basım, 1425.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed. Tâcu’l-ʻarûs. Kuveyt: matbaatu hükümeti’l-kuveyt, 1421.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. Mizânu’l-iʻtidâl fî naḳdi’r-ricâl. Beyrut: Dâru’l-maʻrife 1382.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2. Basım, 1405.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Târiḫu’l-İslâm. Tunus: Dâru’l-ğarbi’l-İslâmi, 2003.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1419.
• Zencânî, İbrahim Mevsevî. Aḳâidu’l-İmâmiyyetu’l-iṣney ʻaşriyye. Kum: Müessesetü’l-vefâ, 5. Basım, 1402.