Müslim’in Kitâbu’t-Temyîz'i Işığında Erken Dönem Münekkidlerinde Metin Tenkidi

Yıl 2021, Sayı: 7, 4 - 51, 31.12.2021

Mehmet Ali Çalgan

Öz

Bu makalede Müslim’in (öl. 261/875) hadis tenkidini uygulamalı olarak gösterdiği, didaktik bir gayeyle telif etmiş olduğu Kitâbu’t-Temyîz isimli ilel eserinde başvurduğu ve erken dönem hadisçilerin ortak metodu olarak nitelediği metin tenkidi metodu incelenmiştir. Ayrıca bu eserdeki izah ve uygulamalar ışığında mütekaddim münekkidlerin hadis tenkid metodu ele alınmıştır. Kitâbu’t-Temyîz’de Müslim’in hadis metinlerini, neredeyse tüm metin tenkidi esaslarına dikkat ederek değerlendirdiği görülmektedir. İncelenen yirmi beş hadisin yirmi ikisinde metin tenkidi uygulanması oldukça dikkat çekicidir. Hadis metnindeki hatanın kaynağını muâraza yöntemiyle araştıran Müslim, Şu’be, İbn Şihab gibi isimlerin hadis rivayetlerindeki hatalarını tespit etmiş, böylece senedin sıhhatinin metnin sıhhatini garantilemediğini göstermiştir. Günümüzde metin tenkidiyle alakalı çalışmalarda dikkate alınmadığı görülen Müslim’in bu değerli eserinde, Sahîh-i Buhârî gibi hadis kaynaklarında bulunan hadis rivayetlerine metin tenkidi uygulandığı tespit edilmiştir. Müslim, eserinde takip ettiği yöntemin Şu’be, Abdurrahman b. Mehdî gibi hadisçilerin ortak yöntemi olduğunu haber verir. İllet, nekâret, teferrüd ve muhalefet gibi usul kavramlarını açıkça metin tenkidi kapsamında kullanan Müslim’in eseri, ilel ve rical kaynaklarında geçen muhtasar tabirlerin arkasında yatan metin tenkidine ışık tutması yönüyle ayrıca fevkalade önem arz etmektedir. Makalede muaraza-metin tenkidi ilişkisine ve Müslim’in vasfettiği metodun Buhârî, İbn Hibbân gibi erken dönem ve Zehebî, İbn Kesîr ve İbn Hacer gibi geç dönem hadisçiler üzerindeki izdüşümüne de değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Metin Tenkidi, Müslim, Kitâbu’t-Temyîz, İllet

Kaynakça

• Acet, Semih. “Nevevî’nin, Minhâc Şerhinde Müslim ve Sahîh’i Hakkındaki Tespit ve Tenkitleri”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 11/23 (2019), 52-73.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybani. el-İlel ve ma’rifetü’r-rical. thk. Vasiyyullah b. Muhammed Abbas. Riyad: Dâru’l-Hânî, 1422.
• A‘zamî, M. Mustafa. Menhecu’n-nakd ‘inde’l-muhaddisîn neş’etuhu ve Târîhuhu. Riyad: Mektebetu’l-kevser, 1990/1410.
• Akpınar, Ömer Faruk. Rivayet Asrında İllet –Bezzâr Örneği-. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Alpkıray, Abdulcelil. İhtilâfu'l-Hadîs bağlamında metin eksenli hadis tenkit yöntemi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Aslan, Muhammet İkbal. Müslim'in Kitâbü’t-Temyîz'i ve hadis ilmi açısından değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Âşıkkutlu, Emin. “Bir İsnad Tenkid Yöntemi Olarak Şartlı Cerh-Ta‘diller ve Uygulamadaki Sonuçları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 20 (2001), 49-80.
• Atâvî, Bessâm b. Abdullah b. Salih el-Ğânim. “el-Ehâdîs elletî eʿalle el-İmâmu’l-Buhârî Mutûnehâ bi’t-tenâkuż”. Mecelletü’l-Hikme 34 (2007 Şubat), 165-259.
• Ayaz, Hacer. “Klasik Hadis Usulünde Metin Tenkidi Tartışmaları Üzerine Bir Değerlendirme”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 10/20 (2021), 325-367.
• Aydın, Nevzat. Hadisin Tespit ve Tenkidinde Sünnete Arz’ın Fonksiyonu. Samsun: Ondokuzmayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Bayraktutar, Muammer. Hadis Tespit ve Tenkidinde Mahfûz Kavramı ve Değeri. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2016.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. b.y.: Merkez Hicr li’l-buhûs, 1432/2011.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin. Şuabü’l-îmân. thk. Abdulalî Abdulhamîd Hâmid. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1423/2003.
• Brown, Jonathan A. C. “Erken Dönem Münekkitlerinin Metin Tenkidi Yaptığını Nasıl Biliyoruz ve Bulmak Niçin Bu Kadar Zor?”. çev. Salih Kesgin. Usûl: İslam Araştırmaları 2/25 ( Ocak Haziran 2016), 265-310.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhim el-Cu‘fî. Târîhu’l-kebîr. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Çalgan, Mehmet Ali. “Fethu’l-Bârî’de Meğâzî Rivayetlerinin Metin Tenkidi ve Teâruz Çözümleri”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 8/35 (2020), 105-135.
• Çalgan, Mehmet Ali. “Tefsîrü’l-Kur’âni’l-’Azîm’de İbn Kesîr’in Hadis Şerh Metodu ve Metin Tenkidi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 24/1 (2020), 97-118.
• Çelik, Abdullah. “Hicri III. Asırda Hadis Usûlüne Kaynaklık Eden Eserler ve Özellikleri”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 6/11 (2018), 119-138.
• Çelik, Abdullah. Hadis usûlü ilminin doğuşu ve gelişimi Hicrî ilk III asır. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Çetin, Leyla. Dizilişi açısından Nesâî’nin Sünen’inde ihtilaflı rivayetler ve Müslim’in Sahîh’i ile karşılaştırılması. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Çiftçi, Mehmet Emin. “Hadis Usûlünde Egemen Sahih Hadis Tanımı ve Problemleri”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 9/1 (2020), 217-241.
• Çilek, Mehmet. İmam Müslim ve Kitâbü’t-Temyîz adlı eseri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Çoban, Ramazan. “Hadis’te Metin Tenkidi Ve Cerh-Ta’dil Âlimlerinin Râvi Değerlendirmelerine Etkisi”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 / 9 (Aralık 2018): 567-571.
• Dârekutni, Ebü'l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed. el-İlelü'l-varide fi'l-ehâdîsi'n-nebeviyye. thk. Mahfuzürrahman Selefi. Riyad: Daru Taybe, 1985.
• Düreys, Halid b. Mansur. Nakdu’l-metni’l-hadîsî ve eseruhû fi’l-hükmi ale’r-ruvât inde ülemâi fi’l-cerhi ve’t-ta’dîl. Riyad: Daru’l-Muhaddis, 2007.
• Düzenli, Muhittin. “Metin Tenkidi Açısından İlel Eserleri: İbn Ebî Hâtim’in İlel Adlı Eseri Özelinde”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (2010), 225-250.
• Düzenli, Muhittin. Hadislerde Gizli Kusurlar. İstanbul: İSAM yayınları, 2016.
• Ebu Semha, Abdusselam. el-Hadîsu’l-münker. Beyrut: Dâru’n-nevâdir, 2012.
• Ebü’l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Kurtubi İbn Rüşd. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muḳteṣid. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1997/1418.
• Efendioğlu, Mehmet. “Münker”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 13 Ekim 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/münker.
• Fahl, Mâhir b. Yasin. “Tebâyün menheci’l-mütekaddimîn ve’l-müteahhirîn fi’t-tashîh ve’t-ta’lîl”. Mecelletü’l-hikme, 36 (2008), 73-96.
• Güler, Nurdane. Sahih-i Müslim’de Kur’an atıflı rivayetler. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• İbn Ebû Hâtim, Ebu Muhammed Abdurrahmân er-Râzî. Kitâbu’l-Cerh ve’t-Ta’dîl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1371/1952.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman er-Râzî. Kitabü’l-ilel. thk. Said b. Abdullah el-Humeyyid. Riyad: Metâbiu’l-Humeydî, 2006/1427.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Aḥmed b. ʿAli. Fetḥu’l-bârî bi şerḥi Saḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Abdulaziz b. Abdullah b. Bâz. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mâʿrife, 1379.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Aḥmed b. ʿAli. Tehzîbu’t-tehzîb. thk. Âdil Mürşid, İbrahim Zeybek, Beyrut: Müessesetu’r-risâle, ts.
• İbn Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî, el-İlel ve ma‘rifetü'r-ricâl. thk. Vasiyyullah b. Muhammed Abbas, Beyrut, 1988.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Kitâbu’l-mecrûhîn mine’l-muhaddisîn ve’d-duafâ ve’l-metrûkîn. thk. Mahmut İbrâhim Zayed, Beyrut: Dârul-ma‘rife, 1412/1992.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. el-İhsan fî takribi Sahihi İbn Hibban. thk. Şuayb el-Arnaut. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1986/1406.
• İbn Kudame, Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed. el-Müntehabu min ileli’l-Hallal. thk. Târık b. Ivazullah. Riyad: Dârü’r-Raye, 1998/1419.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İmâduddîn İsmâil ed-Dımaşkî. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm. thk. Yusuf Ali Büdeyvî – Hasan Semâhî Süveydan. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1434/2013.
• İbn Receb el-Hanbelî, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşkî. Şerhu ileli’t-Tirmizî. thk. Nûreddîn Itr, Dâru’l-melâh, ts.
• Kandemir, Yaşar. “ Müslim b. Haccâc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 13 Ekim 2021, https://islamansiklopedisi.org.tr/muslim-b-haccac
• Karabelli, M. Kamel, “Menhecü’z-Zehebi fî Nakdi Ahadis fî “Sahihi Müslim” min Hilali Kitabihi “Mizani’l-İ’tidal”, Kocaeli Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2021, cilt: V, sayı: 1, s. 261-301.
• Karadeniz, Hatice. “Istılahlaşma Sürecinde Münker Hadis Kavramı”. Hadis ve Siyer Araştırmaları 3/2 (2017), 57-92. Karadeniz, Hatice. Hadis ilminde münker hadis kavramı. Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Karagözoğlu, Mustafa Macit. Zayıf Raviler Duafâ Literatürü ve Zayıf Rivayetler. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014.
• Kartal, Alparslan. “El-İlelu’l-Mütenahiye Özelinde İbnu’l-Cevzî’nin Bazı Metin Tenkidi Uygulamaları”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1 (2017), 103-115.
• Kaya, Murat. “Mevzûat Edebiyatında Metin Tenkid Faaliyetleri”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2018), 65-90.
• Keleş, Ahmet. Hadislerin Kur’an’a Arzı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Kesgin, Salih. Hadisleri Anlama Sorunu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2016.
• Koç, İbrahim. Günümüz Arap Dünyasında Hadis Usulü Tartışmaları. Ankara: TDV Yayınları, 2021.
• Köktaş, Yavuz. Hadis Usûlü Yazıları. İstanbul: Ensar Yayınları, 2010.
• Köktaş, Yavuz. “Hadiste İllet: Ümmetin Faziletiyle İlgili Bir Hadisin Değerlendirilmesi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (2002), 41-73.
• Köktaş, Yavuz. Fethu’l-Bari ve Umdetü’l-Kari’nin Metin Tahlili Açısından İncelenmesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2020.
• Lâhim, İbrahim b. Abdillah. Mukârenetü’l-Merviyyât. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 2013.
• Mazhari, Nasseruddin. “Cerh ve Ta’dîl Kitaplarından Metin Tenkîdi Örnekleri”. Hadis Tetkikleri Dergisi. 16/1 (2018), 147-160.
• Melîbârî, Hamza b. Abdullah. Nazarât Cedîde fî Ulûmi’l-Hadîs. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2003.
• Melîbârî, Hamza b. Abdullah. Abkariyyetu’l-İmâm Müslim fî Tertîb Ehâdîs Müsnedihi’s-Sahîh. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1997.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn b. el-Haccâc. Kitâbu’t-Temyîz. thk. Muhammed b. Ali el-Ezherî. Kâhire: el-Fâruku’l-hadîse li’t-tibâa, 2008.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc. el-Câmi‘u's-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi't-Türasi'l-Arabî, ts.
• Nevevî, Ebu Zekeriyya Yahya b. Şeref. el-Minhâc şerhu Sahîhi Muslim b. el-Haccâc. Dımaşk: Dâru’l-Feyhâ, 2010.
• Ökdem, Ahmed. Hadis tenkidinde tariklerin karşılaştırılmasının kuralları. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Özçelik, Fikret. Rivayet Bağlamında Râvi Tenkidi -Şartlı Cerh Ta'dil-. İstanbul: Nida Yayıncılık, 2021.
• Özçelik, Harun. “Mevzû Hadisleri Tesbitte Metod Farklılıkları”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 22 (2004), 193-230.
• Özdemir, Veysel. “Tirmizî ve el-İlelü’l-Kebîr’inin İlel İlmindeki Yerine Genel Bir Bakış”. Turkish Studies = Türkoloji Araştırmaları. 9/2 (2014), 1175-1195.
• Polat, Salahattin. Hadis Araştırmaları. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
• Polat, Salahattin. Metin Tenkidi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Saîdî, Hasan Fevzî Hasan. ez-Zehebî ve Menhecuhû fî Nakdi Metni’l-Hadîsi’ş-Şerîf. Kâhire: Mektebetü Vehbe, 2013.
• Saîdî, Hasan Fevzî Hasan. El-Menhecu’n-nakdî inde’l-mutekaddimîn mine’l-muhaddisîn ve eseru tebâyuni’l-menhec. Kâhire: Câmiatu Ayn Şems, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Selefî, Muhammed Lokman. İhtimâmu’l-muhaddisîn bi nakdi’l-hadîs seneden ve metnen. Riyad: Dâru’d-dâî li’n-neşr, 1420.
• Seyf, Süleyman b. Abdullah. “Meâyîr Nakdi’l-Metn inde’l-İmâm Ebî Hâtim b. Hibbân el-Büstî min Hilâl Kitâbihî el-Mecrûhîn mine’l-muhaddisîn”. Mecelletü’l-Câmiati’l-İslâmiyye. 189 (1440/2019), 97-221.
• Suyûtî, Ebü'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Tedribü’r-ravi fî şerhi Takribi’n-Nevevi. thk. Bedî Seyyid Lahhâm. Dımaşk: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 2010.
• Şahyar, Ayşe Esra. “Sünen-i Nesâî’de Bir Metin Tenkidi Uygulaması Örneği”. Hadis Tetkikleri Dergisi 12/2 (2014), 7-26.
• Şahyar, Ayşe Esra. Kütüb-i Sitte’den Örneklerle Zayıf Hadis Rivayeti. İstanbul: Akdem Yayınları, 2011.
• Şâyi’, Abdurrahman b. Süleyman. el-Ehâdîs elletî Kâle fîhâ el-İmâmu’l-Buhârî (Lâ Yutâbeu Aleyhi) fî’t-Târîhu’l-Kebîr. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1422/2001.
• Târık b. Ivadullah. Şerhu Lügati’l-muhaddisîn. Cîze: Mektebetu İbn Teymiyye, 2002.
• Taş, Mustafa. “Müslim’in Kitâbu’t-Temyîz Adlı Eserinde Hadis Tenkit Örnekleri”. Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi. 10/19 (2017), 127-139.
• Taş, Mustafa. “İmâm Müslim’in İlmî Kişiliği ve Yayınlanan Üç Eseri Çerçevesinde Ricâl İlmindeki Yeri”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/20 (2018/2), 353-369.
• Tekin, Dilek. “Müslim ve el-Câmiu’s-Sahîh’i Üzerine”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2015), 49-68.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-ʿİlelü’l-kebîr. nşr. Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî. Beyrut: Mektebetü’n-nehda, 1409/1989.
• Topgül, Muhammed Enes. Rivayetten Râviye: Cerh-Ta’dil Hükümleri Nasıl Oluştu? İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Turhan, Halil İbrahim. Ricâl Tenkidinin Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Türcan, Zişan. “Hadisçilerin Rivayet Telakkisi ve İçerik Tenkidi Meselesi”. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi. 4/2 (2019), 299-316.
• Yıldırım, Enbiya. Hadiste Metin Tenkidi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2009.