Erken Dönem İmâmiyye Şîası’nda Gaybetin Temelleri, Toplum ve Rivayetlerdeki Yansımaları

Yıl 2021, Sayı: 7, 126 - 155, 31.12.2021

Yusuf Oktan

Öz

Toplumda lidere yönelik gösterilen sevgi, muhabbet ve bağlılık, onun müntesipleri tarafından kurtarıcı olduğu düşüncesine sebep olabilmektedir. Liderin ölümüyle bu durumu kabullenemeyen müntesipler; onun ölmediğini, geri döneceğini ve onlara vaadedilen adalet, huzur ve refahı getireceğine inanabilmektedirler. Liderin ölümü sonrası ileri sürülen iddiaların başında muhtemelen gaybet inancı gelmektedir. Kökeni İslam öncesi muhtelif din ve inançlarda görülen gaybet nazariyesi, İslam dairesinde birçok Şiî fırkalarda görülmüş, en önemli halini ise halen günümüzde akidelerinin önemli bir parçasını oluşturan İmamiyye Şîası’nda almıştır. Mehdî addedilen Muhammed b. Hasan’ın, 260/874 yılında öncelikle sefirlerin bulunduğu ve müntesipleriyle onlar vesilesiyle iletişim halinde olduğu gaybet-i suğrâ’ya girdiği ileri sürülmüştür. 329/941 tarihinde son sefirin ölümüyle Allah’ın murâd ettiği bir vakitte ortaya çıkmak üzere gaybet-i kübrâya girdiği iddia edilmiştir. Erken dönemde imamın ortaya çıkmasını bekleyen müntesipler, zaman ilerledikçe ve özellikle sürenin ortalama insan ömrünü geçmesi üzerine itikatta şüpheye düşmüşlerdir. Gaybet konulu rivayetleri topladıkları kitaplar telif eden Şiî ulema, böylelikle, onları içinde bulundukları kasvetten kurtarmayı hedeflemişlerdir. Bu süreçte imamla ilgili onun ömrü, durumu, gaybetin süresi, iki gaybet nazariyesi gibi sorular sorulmuş, bunlara cevaben muhtelif rivayetler nakledilmiştir. Buna göre çalışma, gaybet inancı etrafında ortaya sürülen nazariyeleri, gaybetin kökeni başta olmak üzere incelemeyi ve mezkûr konunun gaybetin ilk dönemlerinde Şiî müellifattaki seyrini ele almayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Şîa, Gaybet, Mehdî, Muammerûn, Vakkâtûn

Kaynakça

• Ahmed b. Ali et-Tabersî, el-İḥticâc (Meşhed: Neşr-i Murtazâ, 1403
• Ansiklopedisi Urayzî, Ali b. Cafer. Mesâilu Ali b. Caʻfer ve müstedrekâtihâ. Kum: Müessesetü Âli’l-beyt, 1409.
• Arjomand, Saîd Amir. “The Consolation of Theology: Absence of the Imam and Transition from Chiliasm to Law in Shiʿism”, The Journal of Religion 76/4 (1996), 548-571.
• Arjomand, Said Amir. “The Crisis of the Imamate and the Institution of Occultation in Twelver Shiism: A Sociohistorical Perspective”. International Journal of Middle East Studies 28/4 (1996), 491–515.
• Askerî, Hasan b. Alî. et-Tefsîrü’l-mensûb ilâ’l-İmâmi’l-Hasan el-Askerî. Kum: Medresetü’l-İmâmi’l-Mehdî, 1409.
• Avni İlhan, "Bedâ", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Badur, Sevgi. “Kûfe’nin Sosyal ve Kültürel Yapısına Genel Bir Bakış”, Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi 2/4 2016.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Ṭâhir b. Muḥahmmed. el-Farḳ beyne’l-Fıraḳ. Beyrût: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1977.
• Berkî, Ahmed b. Muhammed. el-Meḥâsin. Kum: Dâru’l-Kutubi’l-İslâmiyye, 1371.
• Bilen, Mehmet. "İbn Sayyad İle İlgili Rivayetler Üzerine Bir Değerlendirme". Şarkiyat 10/2 (2018), 762-782.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail, eṣ-Ṣaḥîḥ, (Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1407.
• Bulut, Halil İbrahim. "İlk Dönem İmami Kaynaklarda Gaybet Anlayışı". Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2004), 49-68.
• Crow, Douglas S. “Ghaybah”. Encylopedia of Religion, ed. Lindsay Jones. London: Thomson, 2005.
• David, Halperin, J. "The Ibn Ṣayyād traditions and the legend of al-Dajjāl". Journal of the American Oriental Society (1976), 213-225.
• Doğan, Nagihan. "Erken Abbâsi Hilafetinde Bir Veliahtlık Krizi: Şiî İmam Ali er-Rızâ’nın veliaht Tayin Edilişi ve Bağdat Muhalefeti". Belleten 78 (2014): 855-878.
• Ebû Hâtim, Sehl b. Muhammed es-Sicistânî, el-Muʿammerûn mine’l-ʿArab ve ṭurafun min aḫbârihim ve mâ ḳālûhu fî müntehâ aʿmârihim. Kâhire: Matbaatu’s-Saâde, 1905.
• Eşarî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Maḳâlâtu’l-İslâmiyyîn. Wiesbaden: Fransz Steiz, 1400.
• Ethem Ruhi Fığlalı, "Gâib", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Ethem Ruhi Fığlalı, “Abdullah b. Sebe” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Frédéric, Louis. Buddhism. Paris: flammarion, 1995.
• Gündüz, Şinasi. Din ve inanç Sözlüğü. Konya: Vadi Yayınları, 1998.
• Gündüz, Şinasi. Son Gnostikler Sâbîler. Ankara: Vadi Yayınları, 1995.
• Hakyemez, Cemil. Şia’da Gaybet İnancı ve Gaip On İkinci İmam El-Mehdi. İstanbul: İSAM, 2016.
• Halebî, Ebü’s-Salâh Takî b. Necm. Taḳrîbu’l-maʻârif. Kum: el-Hâdî, 1404.
• Hasîbî, Hüseyin b. Hamdân. el-Hidâyetü’l-kübrâ. Beyrut: el-Belâğ, 1419.
• Hazzâr Râzî, Ali b. Muhammed. Kifâyetü’l-eser. Kum: Baydâr, 1401.
• Hillî, Hasan b. Yusuf. er-Ricâl. Necef: Dâru’z-Zehâir, 1411.
• Hussain, Jassim M. The Occultation of the Twelfth Imam. London: Cambridge University Press, 1982.
• Hür Âmilî, Muhammed b. Hasan. İs̱bâtü’l-hüdât bi’n-nuṣûṣ ve’l-muʿcizât. Beyrut: Aʻlamî, 1425.
• Irons, Edward A. Encyclopedia of Buddhism. New York: İnfobase, 2008.
• İbn Adî, Abdullah b. Adî b. Abdullah, el-Kâmil fî ḍuʻafâi’r-ricâl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1488.
• İbn Bâbeveyh, Ali b. Hüseyin. el-İmâme ve’t-tebṣire mine’l-ḥayre. Ḳum: Medrestü’l-İmâmi’l-Mehdî, 1404.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1417.
• Keşşî, Muhammed b. Ömer. İḫtiyâru maʻrifeti’r-ricâl. Meşhed: Müessesetü Neşri Dânişgâhi Meşhed, 1409.
• Kohlberg, Etan. “Aluṣūl al-arbaʿumi’a,” Jerusalem Studies in Arabic and Islam 10 (1987), 128–166.
• Kummî, Abbâs Sefînetü’l-biḥâr. Kum: Usveh, 1414.
• Kummî, Ahmed b. Muhammed b. Îsâ. en-Nevâdir. Kum: Medresetü’l-İmâmi’l-Mehdî, 1408.
• Kummî, Ali b. İbrahim. Tefsîru’l-Kummî. Kum: Dâru’l-Kitab, 1403.
• Kuzudişli, Ali. "Rivayetlerin yapısal analizine giriş: İbn Sayyâd ile ilgili rivayetler üzerine bir yöntem uygulaması". Hadis Tetkikleri Dergisi 7/2 (2009), 85-128.
• Kuzudişli, Bekir. Şîa’da Hadis Rivâyeti ve İsnad. İstanbul: BSR Yayın Grubu, 2011.
• Küleynî, Muhammed b. Yakûb. el-Kâfî. Tahrân: Dâru’l-Kutubi’l-İslâmiyye,1407.
• Mâzenderânî, Muhammed Salih b. Ahmed. Şerḥu’l-Kâfî. Tahran: el-Mektebetü’l-İslamiyye, 1382.
• Meclis Muhammed Bâḳır b. Muhammed. Biḥâru’l-envâr. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1403.
• Meclisî, Muhammed Bâḳır b. Muhammed. Mirâtu’l-ʻuḳûl fî şerḥi aḫbâri Âli’r-Resûl. Tahrân: Dâru’l-Kutubi’l-İslâmiyye, 1404.
• Mesûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin. Murûcu’ẕ-ẕeheb. Kum: Dâru’l-Hicre, 1409.
• Mustafa Öz, "Vâkıfe", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Müfîd, Muhammed b. Muhammed. el-Fuṣûlu’l-ʻaşara. Kum: Kongre-i Şeyh Müfîd, 1413.
• Müfîd, Muhammed b. Muhammed. el-İrşâd. Kum: Mu’temeru’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1413.
• Müslim. İbn el-Haccâc, eṣ-Ṣaḥîḥ .Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-ʻArabî, ts.
• Nevbahtî, Ebû Muhammed el-Hasen b. Mûsâ. Fıraḳu’ş-Şîʻa. Ḳâhire: Menşûratu’r-Rıdâ, 1423.
• Nuʻmânî, Muhammed b. İbrâhîm. el-Ġaybe. Tahrân: es-Sadûk, 1397.
• Öz, Mustafa. İmamiyye Şiasıdan 12. İmam ve Mehdi İnancı. İstanbul: İFAV, 1995.
• Sadûk, Muhammed b. Ali. Kemâlu’d-dîn ve tamamu’n-niʻme. Tahrân: el-İslâmiyye, 1395.
• Söylemez, M. Mahfuz. Bedevilikten Hadariliğe Kûfe. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, , 2015.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr b. Rustem. Delâilu’l-imâme. Kum: Biset, 1413.
• Tabersî, Fazl b. Hasan. İʻlâmü’l-verâ. Tahran: İslâmiyye, 1390.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1988.
• Tûsî, Muhammed b. Hasan. el-Ġaybe. Kum: Dâru’l-Meʻârifi’l-İslâmiyye, 1411.
• Zubaydi, Saad Mahmood Hussein. "The character of ibn sayyad As in the prophetical Hadeath". Research and Islamic Studies Journal 1/23 (2011), 53-111