Buhârî’nin el-Câmiʿu’s-Sahîh’inde Kur’ân-ı Kerîm’e, Sahih Hadislere ve Diğer Bazı Kıstaslara Uygunluk Yönünden Metin Tenkidi

Yıl 2022, Sayı: 8, 1 - 50, 02.08.2022

Mehmet Ali Çalgan

Öz

Bu makalede İmâm Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ isimli eserinde hadisleri seçerken, Kur’ân-ı Kerîm’e, sahih hadislere, sahâbe söz ve uygulamalarına, icmâya, tarihî ve coğrâfî bilgilere ve kelamın siyakına uygunluk ile hadisle amel edilme gibi çeşitli kıstasları dikkate alması Sahîh’te bulunan yüzden fazla örnek hadis üzerinden incelenmiştir. Buhârî Kur’an’a aykırı görülebilecek bazı hadisleri, onlara muvafık olduğunu düşündüğü âyetlerle irtibatlandırarak vermiş, böylece hadis metinlerinin Kur’an’a uygunluğunu göz önünde bulundurduğunu göstermiştir. Yine, zayıf sayılan râvilerin sikalara muvafık rivayetlerini intikâ ederek (seçerek) senedi değil, metni esas aldığını net bir şekilde ortaya koymuştur. Bu durum ise, sened tenkidinin aksi yönündedir. Ayrıca, senedi sahih de olsa hatalı metinlerin illetlerine dikkat çekerek sika bir râvinin de metinde hata yapabileceğini göstermiştir. Buhârî hadislerdeki ihtilafı cem, nesh ya da tercih metotlarına göre çözmüş, ayrıca metnin doğru şeklini tespit ve sıhhatiyle alakalı pek çok hususa dikkat etmiştir. Bu bağlamda, hadislerin mutabaat ve şahitlerini göstermiş, lafız farklarına dikkat çekmiş, metinde idracı tespit etmiş ve hadisleri şerh etmiştir. Bunların yanında sahâbe söz ve uygulamalarına, tarihî ve coğrâfî bilgiye, icmâa, amele ve kelamın siyakına uyumun da Buhârî tarafından dikkate alındığını gösteren örnekler mevcuttur. Makalenin hacmi sebebiyle daha fazla örneğe yer verilemese de bunları içeren araştırmalara işaret edilmiştir. Kısaca bu çalışma, Buhârî gibi önde gelen bir hadisçinin Sahîh’inde bulunan metin tenkidi uygulamalarını somut örnekler üzerinden ortaya koymak suretiyle hadisçilerin hadislerin sadece senedine odaklandıkları, ama metin tenkidi yapmadıkları şeklindeki genellemeci yaklaşımın isabetli olmadığını da göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Buhârî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ, metin tenkidi

Content Criticism of al-Bukhārī in Al-Jāmiʿ al-Ṣaḥīḥ with regard to consistency of the Ḥadīth with the Qurʾān, Ḥadīth and Other Criteria

Öz

In this article Bukhārī’s care for the consistency of the ḥadīth with the Qurʾān, ḥadīth, consensus of the scholars, historical and geographical information, sayings and behaviours of the Companions, the context of the utterance and other measures is shown referring to over a hundred concrete examples from his work Ṣaḥīḥ al-Bukhārī. Bukhārī presented ḥadīth which can be seen as contrary to Qurʾān by associationg those ḥadīths with verses that he thinks are consistent with the cited ḥadīths, thereby showed that he took into consideration the consistency of the ḥadīth text with the Qurʾān. Also, he chose the ḥadīth of weak narrators which are in line with those of the reliable narrators and this way showed that he focused on the text and not isnād. This result is in contrary to isnād criticism. Furthermore, he drew attention to the mistakes in the text which has a strong isnād and thereby showed that even a reliable narrator could make a mistake in the text. Bukhārī solved the inconsistencies of ḥadīth by reconciling, abrogating or prefering and also paid attention to many issues related to correct recording of the ḥadīth. In this context, he showed the reinforcing ḥadīth, drew attention to the differences in text, detected additions to the text and commentated on the ḥadīth. Furthermore, there are examples which show that consistency to historical facts, consensus of the scholars, utterances and behaviours of the Companions and reality are taken into account by Bukhārī. Our article shows that the claim that ḥadīth scholars only focused on the isnad and did not criticize the text of the ḥadīth is not correct by indicating to the concrete examples of content criticism by a prominent ḥadīth scholar such as Bukhārī in his work Ṣaḥīḥ al-Bukhārī. 

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, al-Bukhārī, al-Jāmiʿ al-Ṣaḥīḥ, Content Criticism

نقد المتن عند الإمام البخاري في كتابه الجامع الصحيح في ضوء الموافقة للقرآن الكريم والأحاديث الصحيحة وبعض المعايير الأخرى

Öz

لقد عاش الإمام البخاري (ت 256هـ/870م) في القرن الثالث الهجري، واُعتبر من أبرز نقاد الحديث بفضل أعماله العديدة المهمة، ويُنظر إلى كتابه المسمى "الجامع الصحيح" على أنه العمل الأكثر موثوقية في مجال الحديث، لأن البخاري أظهر في هذا العمل صنعته في الحديث بكفاءة كبيرة. ومع هذا أصبح موضع نقدٍ بسبب تناقض العديد من الأحاديث في الصحيح مع القرآن الكريم. ألم ينتبه البخاري الذي أورد الآيات القرآنية بشكل مكثف في كتابه إلى مسألة توافق وتناسب الأحاديث مع القرآن الكريم؟ وأيضاً، هل كان تعارض الأحاديث مع بعضها البعض في الصحيح من عدمه أمراً انتبه إليه البخاري؟ هل أخذ البخاري في الاعتبار السند فقط عند تحديده صحة الأحاديث، أم أنه نظر أيضاً في المتن؟ هل اعتبر الحديث الذي صح سنده ولم يصح متنه حديثاً صحيحاً؟ من ناحية أخرى، هل اعتبر الحديث الذي سنده ضعيف لكن متنه صحيح حديثاً ضعيفًا؟ وما المعايير الأخرى التي استخدمها البخاري في الحكم على صحة متن الحديث؟ في هذه المقالة سوف نبحث عن إجابات لهذه الأسئلة.

تناولت هذه المقالة مسألة مراعاة الإمام البخاري (ت 256هـ/870م) عند اختيار الأحاديث في كتابه المسمى "الجامع الصحيح'' معايير مختلفة، كالقرآن الكريم، والأحاديث الصحيحة، وأقوال الصحابة وأفعالهم، والإجماع، والمعلومات التاريخية والجغرافية، والعمل بالحديث، والمناسبة لسياق الكلام، وذلك من خلال أكثر من مائة حديث وردت في "الجامع الصحيح".

لقد قدم البخاري بعض الأحاديث التي يمكن أن تبدو مناقضة للقرآن، من خلال ربطها بالآيات التي اعتقد أنها متوافقة معها، وهكذا أظهر أنه وضع نصب عينيه توافق متن الحديث مع القرآن الكريم. وأيضاً أظهر بشكل جليّ أنه جعل المتن لا السند أساساً من خلال انتقاء روايات الرواة المعدودين من الضعفاء الموافقة للثقاة. إن هذا الوضع هو في الاتجاه المعاكس لنقد السند. بالإضافة إلى ذلك، أظهر -بلفت الانتباه إلى علل المتون غير الصحيحة حتى لو كان سندها صحيحاً- أن راوياً من الرواة الثقة من الممكن أن يُخطئ في المتن. وقام بحل الاختلاف الوارد في الأحاديث وفقاً لطرق الجمع أو النسخ أو الترجيح، كما اهتم بالعديد من القضايا المتعلقة بتحديد الشكل الصحيح للمتن وصحته.

Anahtar Kelimeler

حديث, نقد المتن, الإمام البخاري, الجامع الصحيح.

Kaynakça

• Acar, Yusuf. “Zayıf Hadisin Amel Karinesiyle Desteklenmesi ve Tirmizî’nin Süneni”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37 (2014), 41-69.
• Alhila, Nour. Hadis lafızlarının tespiti: Sahîhu’l-Buhârî örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Ali, Muhammed Yusuf Mehdi. Menhecu’l-imami’l-Buhârî fî muhtelifi’l-hadîs ve def‘i’t-teâruz (ez-zâhir) beyne’n-nusûs ve eseruhû fi fehm’il-hadisi’n-nebevî (Dirâse tatbîkiyye ala nemâzic min Sahîhi’l-Buhârî). Mecelle meâlimi’d-da‘veti’l-islâmiyye 12/1 (2020) 292-325.
• Alkan, Ahmet. Menheciyyetu’l-İntikâ inde’l-İmâmi’l-Buhârî fî’l-Câmi‘i’s-sahîh. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Alpkıray, Abdulcelil. İhtilâfu'l-Hadîs bağlamında metin eksenli hadis tenkit yöntemi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Atâvî, Bessâm b. Abdullah b. Salih el-Ğânim. “el-Ehâdîs elletî eʿalle el-İmâmu’l-Buhârî Mutûnehâ bi’t-tenâkuż”. Mecelletü’l-Hikme 34 (2007 Şubat), 165-259.
• Avvâme, Muhyiddin. “Mülâhaza bahsiyye havle iştimâli’l-Câmi’i’s-Sahîhi’l-Buhârî alâ i’lâl ba’zi’l-merviyyât”. Sahîh-i Buhârî Geleneksel ve Çağdaş Yaklaşımlar. ed. Serdar Demirel vd. 3/263-270.(İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Aydın, Nevzat. Hadisin Tespit ve Tenkidinde Sünnete Arz’ın Fonksiyonu. Samsun: Ondokuzmayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Aydın, Osman. Sahîh-i Buhârî'nin bâb başlıklarındaki merfû rivâyetlerin Kütüb-i Semâniye çerçevesinde değerlendirilmesi. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Başnefer, Sa‘îd b. Abdulkâdir b. Sâlim. Menhecü’l-İmâmi’l-Buhârî fî Arzi’l-Hadîsi’l-Ma‘lûl fi’l-Câmi‘i’s-Sahîh. Dâru İbn Hazm, Beyrut, 1437/2016.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhim el-Cu‘fî. et-Târîhu’l-kebîr. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil b. İbrahim el-Cu’fî. el-Câmi’u’s-Sahîh. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-arabî, 1434.
• Düzenli, Muhittin. Hadislerde Gizli Kusurlar. İstanbul: İSAM yayınları, 2016.
• Eren, Mehmet. “Buhârî’nin Telif Metodu ve Sahîh’in Özellikleri”. İslâmî İlim Geleneğinde İmam Buhârî Hayatı ve Eserleri. ed. Ömer Faruk Akpınar. 119-150. İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
• Erul, Bünyamin. “Buhârî’nin Sahîh’inde İsnada Dair Yaptığı Değerlendirmeler”. Sahîh-i Buhârî Geleneksel ve Çağdaş Yaklaşımlar. ed. Serdar Demirel vd. 1/61-92. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Estîrî, Cemal. “Fehmu’l-Hadîs fî Dav’i’l-Kur’ân inde’l-İmâmi’l-Buhârî min Hılâli Câmi’ihi’s-Sahîh”. es-Sünnetü’n-Nebeviyye Beyne Davâbiti’l-Fehmi’s-Sedîd ve Mutetallebâti’t-Tecdîd Nedve Duveliyye İlmiyye Râbia. 553-598. Dubai: Külliyyetu’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-Arabiyye, 2009.
• Fahl, Mâhir b. Yasin. “Tebâyün menheci’l-mütekaddimîn ve’l-müteahhirîn fi’t-tashîh ve’t-ta’lîl”. Mecelletü’l-hikme, 36 (2008), 73-96.
• Fahl, Mâhir b. Yasin. İbrâzu San‘ati’l-Hadîs fî Sahîhi’l-Buhârî Vâcibu’l-Vakt. Kahire: Dâru’l-Ensâr, ts.
• Hammam, Abdulcevvad. “Menheciyye intikâi’l-Buhârî an şuyûhihi’l-mütekellem fîhim”. Sahîh-i Buhârî Geleneksel ve Çağdaş Yaklaşımlar. ed. Serdar Demirel vd. 3/43-66. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Iqbal, Navid. Metin Açısından Buhariye Yönelik Tenkidler ve Bunların Değerlendirilmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Şihâbuddîn Ahmed el-Askalânî. Fethu’l-Bârî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-Mârifet, 1379.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Şihâbuddîn Ahmed el-Askalânî. Hedyü’s-sârî li-mukaddimeti Fethi’l-bârî. thk. Şuayb el-Arnaut. Dımaşk: Daru’r-Risaleti’l-Alemiyye, 2013/1434.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Şihâbuddîn Ahmed el-Askalânî. Takribü't-Tehzib. thk. Muhammed Avvame. Haleb: Dârü'r-Reşid, 1988/1408.
• İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Şihâbuddîn Ahmed el-Askalânî. en-Nüket ala kitâbi İbni's-Salah. thk. Rebi' b. Hadi Umeyr. Riyad: Dârü'r-Raye, 1988.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddin Abdurrahman b. Ahmed. Şerhu İleli’t-Tirmizi. thk. Nureddin Itr. Riyad: Dârü’l-Atâ, 1421.
• Kâfî, Ebû Bekir. Menhecu’l-İmâmi’l-Buhârî fî tashîhi’l-ehâdîs ve ta‘lîlihâ. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2000).
• Kandemir, Yaşar. “el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 21 Aralık 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/ el-camius-sahih—buhari
• Karaman, Hayreddin vd.. Kur’an Yolu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2019
• Keleş, Ahmet. Hadislerin Kur’an’a Arzı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Köktaş, Yavuz. Fethu’l-Bari ve Umdetü’l-Kari’nin Metin Tahlili Açısından İncelenmesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2020.
• Köktaş, Yavuz. Hadis Usûlü Yazıları. İstanbul: Ensar Yayınları, 2010.
• Köten, Akif. Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’deki Hadis Tekrarları. Bursa: Emin Yayınları, 2014.
• Kutlay, Halil İbrahim. “Buhârî’nin Sahîh’inde Hadis Râvileri için Uyguladığı İntikâ’/Seçicilik Metodu”. Sahîh-i Buhârî Geleneksel ve Çağdaş Yaklaşımlar. ed. Serdar Demirel vd.. 1/13-44. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Özüdoğru, Bekir. Rivayetlerin Hz. Peygamber'e aidiyetini tespitte amel olgusu. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018. Polat, Salahattin. Hadis Araştırmaları. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
• Saîdî, Hasan Fevzî Hasan. ez-Zehebî ve Menhecuhû fî Nakdi Metni’l-Hadîsi’ş-Şerîf. Kâhire: Mektebetü Vehbe, 2013.
• Sâlih b. Selâme. “Esâlîbu’l-Buhârî fi’t-tenbîh ale’l-galat inde ihtilâfi’l-rivâyât fi’s-Sahîh kemâ yerâhu İbn Teymiyye”. Sahîh-i Buhârî Geleneksel ve Çağdaş Yaklaşımlar. ed. Serdar Demirel vd. 3/223-262. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Sancaklı, Saffet. “Ayet Hadis Bütünlüğü Açısından Buhârî’nin el-Câmi’u’s-Sahîh’inin Bâb Başlıklarının Analizi”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2019), 19-39.
• Sevgili, Hamit. “İmâm Buhârî’nin Nasslar Arası Teâruzu Giderme Yöntemi”. Usûl: İslam Araştırmaları. 31 (2019) 97-116.
• Sevgili, Hamit. İmâm Buhârî'nin fıkıh anlayışı. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Sülemî, Abdurrahman b. Nüveyf. el-Hadîsu’l-Münker inde Nukkâdi’l-Hadîs. Riyad: Mektebetü’r-Rişd, 2005.
• Şahyar, Ataullah. “Sahîhu’l-Buhârî’de Mutâbi’ Hadisler ve Mutâba’atın Amaçları”. Hadis Tetkikleri Dergisi, 12/1 (2014), 61-77.
• Şâyi’, Abdurrahman b. Süleyman. el-Ehâdîs elletî kâle fîhâ el-İmâmu’l-Buhârî (Lâ Yutâbeu Aleyhi) fî’t-Târîhi’l-Kebîr. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1422/2001.
• Taş, Mustafa. “Çeşitli Nedenlerle Tenkit Edilen Bazı Râvilere Karşı Buhârî’nin Metodu”. Hadis ve Siyer Araştırmaları 2/2 (2016), 11-31.
• Veysel Özdemir. “Kabir Azâbı ile İlgili Bazı Hadîslerin Metin ve İçerikleri Üzerine Bir İnceleme”. Bingöl Üniversitesi İla hiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (2014), 55-123.
• Yatkın, Nihat. Hadisi Anlamada Yöntem (Örnek Bir Uygulama). İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fak. Vakfı, 2013. Yücel, Ekrem - Cemal Ural. “Hadislerin Anlaşılmasında Âyetlerin Rolü”. The Journal of Academic Social Science Studies 86 (2021), 211-233.
• Yücel, Ekrem. “Buhârî’nin Hadisteki Garîb Kelimeleri Âyetle Açıklaması (El-Câmiu’s-Sahîh Özelinde)”. Tarih Okulu Dergisi 52 (2021), 2138-2164.