ابن قتيبة عالم موسوعي وطريقة تعامله مع الروايات

Yıl 2022, Sayı: 9, 158 - 189, 31.12.2022

Hasan Küçükosman

Öz

وبتأييد بوحي الله بينما كان النبي يبني المجتمع الإسلامي ، لم يشر إلى أي مصدر آخر غير الوحي. بالمعرفة التي اكتسبها بالتغذية من نور الوحي ، لقد وضع الرسول أسس الثقافة الإسلامية في العديد من المجالات من السياسة إلى الفن ، ومن الطب إلى الزراعة ، ومن الأدب إلى الأخلاق. بهذا المعنى ،. وكان النبي قدوة لأصحابه. آشاب ، الذي قبل الإسلام في بيئة كانت فيها الثقافة المكتوبة ضعيفة ، أتيحت له الفرصة للقاء شعوب أكثر ثراءً في الفن والثقافة مع الفتوحات. بدأ المسلمون ، الذين عاشوا في نفس المجتمع وكان لديهم تفاعل إجباري ، في إبداء تعليقات على النصوص الدينية التي من شأنها أن تقضي المزيد من الوقت. خاصة مع أنشطة الترجمة ، تم وضع النصوص الدينية على مستويات مختلفة عند فهم النصوص من خلال تجاوز ذلك. في حين أن هذا الموقف يبدو أكثر وضوحًا في فكر الاعتزال ، الذي يهدف إلى الدفاع عن الإسلام بنشاطاته الخارجية ، يتم تقديمه كأهل الحديث ، الحرفيين ، الذين لا يتجاوزون الكتب المقدسة ، ويبتعدون عن العلوم المختلفة. على الرغم من أن أهل الحديث قد أعطوا الأولوية للنص وطرحوا وجهة نظر حرفية حول بعض القضايا ، إلا أن هذا الموقف لا يمنعهم من الاستفادة من العلوم الأخرى. كثير من العلماء الذين لم يصنفوا العلوم في هذا الصدد أخذوا النصوص كأساس ، لكنهم شرعوا في الحصول على علوم مختلفة تخدم هذا المبدأ. ابن قتيبة من الأسماء البارزة في هذا الصدد ، مع أنه يقول إنه ينتسب إلى أهل الحديث. استفاد ابن قتيبة ، الذي استفاد بشكل خاص من أستاذه الجاحظ ، من ثقافات وعلوم مختلفة لحل القضايا الخلافية. بالإضافة إلى عمله في مكتب حكومي ، طورت زيارته إلى الأوساط العلمية المختلفة في شبابه هذا الجانب. سعى ابن قتيبة ، الذي أنتج مؤلفات في جميع العلوم الإسلامية تقريبًا ، إلى حلول لكل قضية ، سواء الفقهية أو اللاهوتية ، باستخدام هذه المعلومات. بفضل جانبه الأدبي القوي في هذا الموضوع ، تقدم بطلب للتصنيف بطريقة لا تتعب قرائه ، مضيفًا ثراءً إلى أعماله بالحكايات أو الفكاهة أو الشعر أو المعلومات من ثقافات مختلفة.

Anahtar Kelimeler

الحديث, السنة, العلم, التأويل, ابن قتيبة

Ibn Ḳutayba as an Encyclopedist Scholar and His Handling of Narrations

Öz

Since the second century when religious studies began to emerge, Islamic scholars have both worked on the al-Ḳurʾān and Sunnah and sought an answer to the problems encountered in society. In this sense, the tenetrs were discussed without any classification. The disciplines of kalām, fiqh or tafsīr that emerged from the al-Ḳurʾān and Sunnah had been evaluated together in this field. In this regard, especially those who had the idea of iʿtizāl influenced other scholars by adding positive sciences to this field. At this point, Ibn Ḳutayba, who had a say in many fields from poetry to art, from literature to history, had a different approach to the issues compared to the classical scholars. As a matter of fact, Ibn Ḳutayba followed the scholars who preceded him in this field and went one step ahead with his studies. Ibn Ḳutayba did not evaluate the issues only in the context of the text, but brought a rational solution to the problems with the knowledge he obtained from every science that was active at the time. The versatile personality of Ibn Ḳutayba who had mastered different fields from medicine to poetry, from animal world to geography emerged in his handling of narrations. In this respect, even though Ibn Ḳutayba adhered to the people of ḥadīt̲ as a method, he did not show a submissive attitude and interpreted many different narrations that the people of ḥadīt̲ did not mention.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Sunnah, Science, Taʾwīl, Ibn Ḳutayba

Bir Ansiklopedist Âlim Olarak İbn Kuteybe ve Rivayetleri Ele Alışı

Öz

Dinî ilimlerin ortaya çıkmaya başladığı hicri ikinci asırdan itibaren İslâm âlimleri hem Kur’ân ve sünnet üzere çalışmalar yapmış hem de toplumda karşılaşılan problemlere bir cevap aramıştır. Bu anlamıyla dinî metinler bir bütün olarak ele alınarak kelâm, fıkıh ya da tefsir gibi bir ayrım yapılmamıştır. Sahâbe asrından sonra özellikle i’tizâl düşüncesine sahip kimseler pozitif ilimleri dinî metinlerle birlikte değerlendirmiş ve diğer âlimleri etkilemiştir. Bu konuda şiir, edebiyat, tarih veya tıp gibi pek çok alanda söz sahibi olan İbn Kuteybe’nin meseleleri ele alışı dikkat dikkat çekicidir. Nitekim İbn Kuteybe, döneminde ve öncesinde yaşanan sorunları çözmek adına lafız ve metin merkezli bir usul geliştirmek istemiştir. İbn Kuteybe bu konuda, zamanında etkin olan her ilimden elde ettiği bilgiyle sorunlara aklî bir çözüm getirmiştir. Tıp ilminden şiire, hayvanlar âleminden coğrafyaya kadar farklı alanlara hâkim olan İbn Kuteybe’nin çok yönlü şahsiyeti rivayetleri ele almasında ortaya çıkmaktadır. Bu bakımdan İbn Kuteybe hadis ehline usul olarak bağlı olsa da teslimiyetçi bir tavır sergilememiş ve hadis ehlinin konuşmadığı pek çok farklı rivayeti te’vil etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Sünnet, İlim, Te’vil, İbn Kuteybe

Kaynakça

• Akyürek, Remzi - Uylaş, Sait. “İbn Kuteybe ve Garîbu’l-Hadîs Alanındaki Çalışmaları”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 25/4 (Aralık 2021), 1641-1658.
• Arslan Kıyasettin. İbn Kuteybe’nin Edebü’l-Kâtib Adlı Eserinin Filolojik İncelemesi. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. Usûlu’d-Dîn. İstanbul: Dâru’l-Funûn İlahiyat Medresesi neşri, 1346/1928.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne'l-fırak ve beyanü'l-firkati'n-naciyye. Beyrut: Dârü'l-Afaki'l-Cedide, 1977.
• Buhari, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Halku ef‘âli’l-‘ibâd. Riyad: Dârü’l-Mearifi’s-Suudiyye, ts.
• Bulut, Zübeyir. Hanbeli Akaid Sistemi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Bulut, Zübeyir. "Karşı Mihne Uygulamaları ve er-Risaletü’l-Kâdiriyye (Kâdirî İtikadı)". Kader Kelam Araştırmaları Dergisi 15/1 (Ocak 2017): 75-110.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. Resâilu’l-Câhız. thk. Abdusselam Muhammed Hârun. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1384/1964.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. el-Hayevân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Cessâs, Ahmed b. Ali Ebû Bekir er-Râzî. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Muhammed el-Kamhavi. Beyrut: Dârü İhyai’t-Türas, 1985.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları. İstanbul: İFAV, 4. Basım, 2010.
• Durmuş, İsmail. “Uyûnü’l-Ahbâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/247-248. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Demirbilek, Mine. İbn Kuteybe'nin Mezhep Anlayışı ve Diğer Mezheplere Bakışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Dülber, Hatice. İbn Kuteybe ve Hadis Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. nşr. Mervân Da’bul. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1436/2010.
• Erbil, Kadir. “İbn Kuteybe ve el-İmâme ve's Siyâse”. UMDE Dini Tetkikler Dergisi 3/1 (Temmuz 2020), 141-158. https://doi.org/10.5281/zenodo.3964004
• Eş’arî, Ebu’l Hasan Ali b. İsmail. Makalatu’l-islâmiyyin ve ihtilafu’l-musallin. thk. Helmut Ritter. Almanya: y.y, 1980.
• Hansu, Hüseyin. “Mu‘tezile Araştırmalarında Kaynak Problemi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 3/3 (Aralık 2003), 55-71. https://doi.org/10.5281/zenodo.3343399
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. Câmiu beyâni’l-ilm ve fadlihi. thk. Ebû’l-Eşbal ez-Züheyri. Suud: Dârü ibnü’l-Cevzi, 1994.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh, 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-Arabî, 1997.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb Arnavut, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fida İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye, 21 Cilt. thk. Abdullah b. Abdi’l-Muhsin et-Türkî, y.y., Dârü Hicr, 1997.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. Uyûnü’l-ahbâr. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. Teʾvîlü müşkili’l-Kurʾân. thk. İbrahim Şemsüddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs. b.y.: Mektebetü’l-İslami, 1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. Garîbu'l-Kur'ân. thk. Ahmed Sakr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1978.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. Hadis Müdafaası. çev. Mehmet Hayri Kırbaşoğlu. Ankara: Kayıhan Yayınları, 1989.
• İbn Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Darü’l-Mârife, 1997.
• Kanarya, Bayram. “İbn Kuteybe’nin İhtilaflı Hadislere Yaklaşımı -Te’vîlü Muhtelifi’l-Hadîs Eseri Örnekliğinde-”. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 9/ İdekta (Temmuz 2021), 33-43.
• Kanarya, Bayram. "İmâm Şafıî'nin "İhtilâfu'l-Hadîs" İsimli Eserinde Muteârız Hadisleri Çözme Metodolojisi". Şarkiyat/8 (Kasım 2012): 101-128.
• Kılıç, Mustafa. “İbn Kuteybe’de Kıraat–Filolojik Tefsir İlişkisi (Tefsîru Garîbi’l-Kur’ân Örneği)”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (Haziran 2020), 7-50.
• Kırbaşoğlu, Mehmed Hayri. Sünni Paradigmanın Oluşumunda Şâfi'î'nin Rolü: Seçki. Ankara: Kitâbiyât, 2000.
• Kırbaşoğlu, Mehmed Hayri. Ehl-i Sünnet’in Kurucu Ataları. Ankara: Otto Yayınları, 2011.
• Le Comte, Gerard. “Şafii’nin İhtilafu’l-Hadis’inden İbn Kuteybe’nin Muhtelifu’l-Hadis’ine”. çev. İbrahim Kâfi Dönmez. İslâm Medeniyeti Mecmuası 5/1 (Temmuz 1991), 3-37.
• Makdisî, George. İslâm'ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı'da Beşeri Bilimler. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klâsik Yayınları, 2009.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî, Muvattau Mâlik bi rivayeti Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî. thk. Abudlvehhâb Abdullatîf. Medine: Mektebetü’l-ilmiyye, ts.
• Mukâtil b. Süleymân. Ebü’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. el-Vücûh ve’n-nezâʾir. thk. Hâtim Sâlih. Bağdat: Mektebetü’r-Rüşd, 2010.
• Müslim, Ebû’l-Huseyn b. Haccâc el-Kuşeyri en-Neysaburi. Sahihu Müslim, thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. 5 Cilt. Beyrut: Dârü ihyai’t-Türas, ts.
• Neşşar, Ali Sami. İslâm’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Öznurhan, Halim. “İbn Kuteybe’ye Göre Şiirde Yetenek Sorunu”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/19 (Ağustos 2005), 179-186.
• Özpınar, Ömer. Hadis Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. er-Risâle. Mısır: Mektebetü’l-Halebi, 1940.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. İhtilafü’l Hadîs. Beyrut: Darü’l Mârife, 1990.
• Tahâvî, Ebû Câfer Ahmed b. Muhammed, Şerhu Meâni’l-Âsâr. thk. Muhammed Zührî en-Neccâr-Muhammed Seyyid Câd. 5 Cilt, Medine: Alemü’l-Kütüb, 1416/1994.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. Sünen-i Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şakir vd. 5 Cilt. Halep: Matbaatü’l-Mustafa el-Halebi, 2. Basım, 1975.
• Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebû Hanîfe’nin Hadis Anlayışı ve Hadis İlmindeki Yeri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “el-İhtilâf fi’l-lafz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/568-569. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ehl-i İsbât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/515. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yazıcı, Hüseyin. “İbn Kuteybe Ebû Abdullah Muhammed b. Müslim b. Kuteybe el-Kâfî (ö. 276/889)” Şarkiyât Mecmuası 0/8 (Aralık 2011), 181-196.
• Yıldırım, Ferda. “İbn Kuteybe’nin ‘Uyûnü’l-ahbâr’ında Yabancı Kültürlere Ait Kaynaklar”. Düzce Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (Aralık 2021), 201-223.
• Yörükan, Yusuf Ziya. “İslam Akaid Sisteminde Gelişmeler ve İmâm-ı Âzam Ebu Hanife”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2-3 (Ankara 1952), 3-19.