İstanbul’da Bir Üretim Mirası: 19. Ve 20. Yüzyıl Aralığında Aydınlatma Tasarımının Zamandizini

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 2, 123 - 172, 30.09.2021

Zeynep Fırat Ezenci , Damla Altuncu

https://doi.org/10.46373/hafebid.934441

Öz

Elektrik enerjisi, sanayi devrimi ile birlikte yaklaşık son iki yüz yıldır aydınlatma alanında kullanılmaktadır. Ancak elektrik enerjisi kullanılmadan önce, farklı enerji kaynakları ile mekanlarda aydınlatma sağlanmıştır. Mekanları aydınlatabilmek için ise, çeşitli aydınlatma araçları kullanılmış ve zaman içerisinde evrim geçirerek farklı tasarımlarla karşımıza çıkmıştır. Aydınlatma kaynaklarının değişimi, aydınlatma elemanları üzerinden takip edilebilir olmuştur. Aydınlatma elemanlarının takibi yapılırken Osmanlı İmparatorluğu’nun içinde bulunduğu iktisadi, ticari ve ekonomik koşullar göz önüne alınmıştır. Aydınlatma yöntemlerinin ve araçlarının gelişimi, bu parametreler içerisinde değişip gelişmiştir. Bu çalışmanın amacı, yapay aydınlatmanın gelişimini Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde karar olarak aldığı sanayi kanunları ve sanayileşme politikaları çerçevesinde izleyebilmektir. Ayrıca Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılması ve yeni kurulan Cumhuriyet’in etkisi ile değişen kaynakların izlerinin takip edilebilmesi amaçlanmıştır. Çalışma, Türkiye’deki aydınlatma gelişimini aydınlatma ürünleri üzerinden inceleyebilmek için sanayileşme hamlelerini takip ederek literatüre kazandırmaya önem göstermektedir. Bu amaç doğrultusunda aydınlatma aygıtı ve teknolojisi satışı yapan işletmeler, basılı yayınlar üzerinden takip edilerek harita üzerinde yoğunlaştıkları bölgeler tespit edilecektir. Bu sebeple çalışmanın problemi; Türkiye’deki aydınlatma aygıtlarının gelişiminin işletme, üretici ve tasarımcı üzerinden kronolojisini oluşturmak için tasniflenerek topluma ve tarihe kazandırılmasına ihtiyaç vardır olarak belirlenmiştir.
Çalışma ile aydınlatma elemanlarının, aydınlatma kaynaklarının farklılaşması ile değişime uğradığı varsayılmaktadır. Ancak bu durumun belirlenebilmesi için öncelikle dönemlerin teknolojik gelişimlerinin sanayileşme üzerinden araştırılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Çalışma 1850-1940 yılları arasında sınırlandırılmıştır. Çalışmada, aydınlatma aygıtlarının çalışma prensipleri ile aydınlatma tasarımı gibi teknik konular kapsam dışında bırakılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Aydınlatma Aygıtları, Osmanlı Devleti Sanayileşme Süreçleri, Aydınlatma Tarihi, Zamandizini

Kaynakça

• Y. Semiz, «1923-1938 Döneminde Türkiye'nin Sanayi Politikası,» Türkler, cilt 17, pp. 710-718, 2002.
• G. Karahüseyin, Bir Döneme Işık Tutanlar 19. Yüzyıl Osmanlı Saraylarında Aydınlatma Araçları Koleksiyonu, İstanbul: TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı , 2009.
• Ö. Oral, Osmanlı Tereke Kayıtlarındaki İç Mekan İthal Aydınlatma Eşyaları, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, 2016.
• K. Mortan ve Ö. Küçükerman, Çarşı, Pazar, Ticaret ve Kapalıçarşı, E. Yalçın, Dü., İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010.
• M. S. Kütükoğlu, Tarih Araştırmalarında Usül, 2. dü., Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• M. Kozak, Bilimsel Araştırma: Tasarım, Yazım ve Yayım Teknikleri, 1. Baskı dü., Ankara: Detay Yayıncılık, 2014.
• N. Karasar, Bilimsel Araştırma Yöntemi, Ankara: Nobel Yayın, 2017.
• İ. Karakaya, «Bilimsel Araştırma Yöntemleri,» %1 içinde Bilimsel Araştırma Yöntemleri, A. Tanrıöğen, Dü., Ankara, Anı Yayıncılık, 2014, pp. 55-84.
• Milli Saraylar, «Dolmabahçe Sarayı,» 2019. [Çevrimiçi]. Available: http://www.millisaraylar.gov.tr/saraylar/dolmabahce-sarayi.
• TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı, Milli Saraylar Aydınlatma Araçları Koleksiyonu, İ. Yücel, Dü., İstanbul: TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı Yayını, 1998, pp. 4-125.
• D. Demirarslan, «Osmanlı’da Modernleşme/ Batılılaşma Sürecinin İç Mekân Donanımına Etkileri,» Erdem, cilt 15, no. 45-46-47, pp. 35-66, 2007.
• F. İrez, XIX. Yüzyıl Osmanlı Saray Mobilyası, Ankara: Atatürk Kültür Dil Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, 1988, p. 136.
• A. Aktar, «Şark Ticaret Yıllıkları’nda “sarı sayfalar”: İstanbul’da meslekler ve iktisadi faaliyetler hakkında bazı gözlemler, 1868-1938,» Toplum ve Bilim, no. 76, pp. 105-143, 1998.
• N. Akın, 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Galata ve Pera, Ö. Ciravoğlu, Dü., İstanbul: Literatür Yayıncılık, 2011.
• A. Derin Öncel, Apartman: Galata'da Yeni Bir Konut Tipi, İstanbul: Institut français d’études anatoliennes/ IFEA Kitap yayınevi, 2010, p. 421.
• Ö. Küçükerman, Sanayi ve Tasarım Yarışında Bir İmparatorluk İki Saray "Topkapı" ve "Dolmabahçe", 1. bASKI dü., K. Tankuter, Dü., İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007.
• S. Eyice, «XVI. Yüzyılda Osmanlı Devleti'nin ve İstanbul'un Görünümü,» %1 içinde Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri, İstanbul, Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü, 1988, pp. 99-107.
• T. Aslan ve T. Yazar, «GELENEKSEL EL SANATLARI BAĞLAMINDA KÜLTÜR ÜRÜNLERİ OLARAK TÜRK CAM SANATI: SURNAME-İ HÜMAYUN ANALİZİ,» Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, no. 10/5, pp. 13-26, Spring 2015.
• Ö. Küçükerman, Cam Sanatı ve Geleneksel Türk Camcılığından Örnekler, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1985, p. 140.
• M. Kurt, K. Kuzucu, B. Çakır ve K. Demir , «19. Yüzyılda Osmanlı Sanayileşmesi Sürecinde Kurulan Devlet Fabrikaları: Bir Envanter Çalışması,» OTAM (ANKARA ÜNİVERSİTESİ OSMANLI TARİHİ ARAŞTIRMA VE UYGULAMA MERKEZİ), no. 40, pp. 245-277, 2016.
• T. Karauğuz, «Camcılık ve İstanbul'da İlk Cam ve Billur Fabrikası,» Türk Kültürü, cilt X, no. 111, pp. 163-169, Ocak 1972.
• TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı , Milli Saraylar 1993, Ankara: TBMM Vakfı, 1993.
• Y. S. Tezel, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi: (1923-1950), Ankara: Yurt Yayınları, 1982.
• S. R. Kayserilioğlu, M. Mazak ve K. Kon, Osmanlı'dan Günümüze Havagazının Tarihçesi, cilt 3, İstanbul: İGDAŞ Genel Müdürlüğü, 1999.
• H. K. Sirel, 3. İstanbul Tasarım Bienali: Biz İnsan Mıyız? Türümüzün Tasarımı 2 Saniye, 2 Gün, 2 Yıl, 200 Yıl, 200.000 Yıl, P. Derviş, Dü., İstanbul, Beyoğlu: Studio-X, 2016.
• M. Gül, Modern İstanbul'un Doğuşu: Bir Kentin Dönüşümü ve Modernizasyonu, B. Sancı, Dü., İstanbul: Sel Yayıncılık, 2018.
• Ş. Pamuk, 100 Soruda Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914, Beşinci Baskı dü., İstanbul, Beyoğlu: Gerçek Yayınevi, 1999.
• E. Erdem, «Sanayi Devriminin Ardından Osmanlı Sanayileşme Hamleleri: Sanayi Politikalarının Dinamikleri ve Zaafiyetleri,» Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, pp. 17-44, Temmuz-Aralık 2016.
• C. Sezgin, Dü., Sanayi Devrimi Yıllarında Osmanlı Saraylarında Sanayi ve Teknoloji Araçları, TBMM Matbaası dü., İstanbul: TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı, 2004.
• Ö. Küçükerman, «1847'den 1997'ye Siemens'in 50. Yılı (Türkiye Bölümü),» Eylül 1997. [Çevrimiçi]. Available: https://www.onderkucukerman.com/tr/1847den-1997ye-siemensin-150-yili-turkiye-bolumu/. [Erişildi: 2019].
• A. L. Aytar, «Dün, Bugün ve Yarın,» İETT Dergisi, no. 5, Şubat 1957. İ. Tekeli , «Türkiye'de Bölgesel Eşitsizlik ve Bölge Planlama Yazıları,» Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2008.
• E. C. Clark, «Osmanlı Sanayi Devrimi,» %1 içinde Osmanlılar ve Batı Teknolojisi Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1992, pp. 37-52.
• N. Özdemir, Türkiye'de Elektriğin Tarihsel Gelişimi (1900-1938), Ankara: T.C. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2011.
• A. Kal'a, «Osmanlı Esnafı ve Sanayisi Üzerine Yapılan Çalışmalarla İlgili Genel Bir Değerlendirme,» Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, cilt 1, no. 1, pp. 245-266, 2003.
• F. Çelikbaş, «İmparatorluğun Başkentinde,» %1 içinde İstanbul Sanayi Odası'nın Altmışıncı Yılında Türk Sanayii, 3. Baskı dü., İstanbul, İstanbul Sanayi Odası, 2015, pp. 19-23.
• U. Gülsoy ve B. Nazır, Dersaadet Ticaret Odası 1882-1923, cilt Birinci Nokta Basım, Ş. IVlemiş, Dü., İstanbul: İTO Yayınları, 2009.
• N. Özgentürk, Sanayinin sonsuz ışığında : İstanbul sanayi tarihi : yeniden üretim ekonomisi, yeniden sanayileşme, yeniden üretim kültürü, 2 dü., Z. Erpamir, Dü., İstanbul: İstanbul Sanayi Odası , 2017.
• A. Aksoy, Dü., Silahtarağa Elektrik Santrali 1910-2004, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 177, 2007.
• TÜSİAD, «21. Yüzyıla Girerken Türkiye'nin Enerji Stratejisinin Değerlendirilmesi,» TÜSİAD, İstanbul, 1998.
• M. Yaşa, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi 1923-1978, İstanbul: Apa Ofset Basımevi, 1980.
• T. F. Yücel, Cumhuriyet Türkiyesi'nin Sanayileşme Öyküsü, 1. Baskı dü., Ankara: Türiye Teknoloji Geliştirme Vakfı/TTGV, 2015.
• ETSM, «Endüstriyel Tasarım Sanal Müzesi Kronoloji,» 2012. [Çevrimiçi]. Available: http://www.etsm.org.tr/etsm/index.php?r=kronoloji/view&id=150. [Erişildi: Nisan 2019].
• A. G. Ökçün, 1920-1930 Yılları Arasında Kurulan Türk Anonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye, cilt Yayın No. 82, Ankara: Sermaye Piyasası Kurulu , 1997.
• Ç. D. Tağmat, Türkiye'nin 1929 Dünya Ekonomik Bunalımından Korunma Arayışları: Milli Sanayi Numune Sergisi, cilt I, D. v. T. Y. K. Atatürk Kültür, Dü., İzmir: Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, 2015, pp. 721-738.
• M. G. Polatoğlu, « İKİNCİ BEŞ YILLIK SANAYİ PLANI (1938-1942),» Atatürk Dergisi, cilt 6, no. 1, pp. 55-87, 2017.
• R. Mantran, 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1990.
• F. Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1984.
• A. N. Yüksel ve A. Göksel, «Bölgesel Kümelenme Örneği Olarak Ahilik Teşkilatı,» Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (AEÜSBED), cilt 6, no. 3, pp. 794-812, 2020.
• İ. Ortaylı, Türkiye teşkilat ve idare tarihi, Ankara: Cedit Neşriyat, 2010. Ö. Küçükerman, Türk Giyim Sanayiinin Tarihi Kaynakları, İstanbul: GSD Dış Ticaret A.Ş. Yayını, 1996, p. 65.
• Z. Toprak, Türkiye'de Milli İktisat (1908-1918), Ankara: Yurt Yayınları, 1982.
• H. İnalcık, «Osmanlı Dönemi,» %1 içinde Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1994, pp. 350-352.
• B. Ergüder, İstanbul'un Finans Sermayesi Haritasında Galata Hanları (1868-1945), İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Maliye Ana Bilim Dalı, 2011.
• Atatürk Kitaplığı, [Çevrimiçi]. Available: http://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/kutuphane3/kartpostal/Krt_012029.jpg.
• B. Yağız ve A. Ağır, «XIX. Yüzyıl Sonu İstanbul’unda Batılı Tüketici Ürünlerinin Dolaşıma Girdikleri Kanallar ve Yarattıkları Hareketlenmeler: Şark Ticaret Yıllıkları Üzerinden Bir Araştırma,» Tasarım + Kuram, cilt 13, no. 24, pp. 31-53, Aralık 2017.
• TDK, «Reklam,» 2019. [Çevrimiçi]. Available: https://sozluk.gov.tr/. [Erişildi: 3 Ocak 2021].
• O. Koloğlu, Basınımızda Resim ve Fotoğrafın Başlaması, İstanbul: Engin Yayınları, 1997.
• M. E. Yardımcı, S. Yılmaz Genç ve D. Süloğlu , «OSMANLI DEVLETİ’NDE REKLAMIN TARİHSEL GELİŞİMİ VE EKONOMİYE İLK YANSIMALARI,» %1 içinde International Congress of Management Economy and Policy, İstanbul, 2016.
• S. Öztürk, «İlanatlar, Türk Reklamcılığı ve Sosyal Dönüşüm,» %1 içinde İlan-ı Ticaret Resimli İlanlar Perspektifinde Osmanlı'dan Cumhuriyet'e İstanbul Ticari Hayatı, İstanbul, İTO Yayınları, 2011, pp. 17-24.
• N. İleri, «AMELI ELEKTRIK DERGISI: DERSAADET ELEKTRIK VE TRAMWAY ŞIRKETLERI TARAFINDAN NEŞROLUNAN BIR MECMUA,» Institut Français d'Etudes Anatoliennes, 2 Mart 2017. [Çevrimiçi]. Available: https://www.canal-u.tv/video/ifea/ameli_elektrik_dergisi_dersaadet_elektrik_ve_tramway_irketleri_taraf_ndan_ne_rolunan_bir_mecmua.34209. [Erişildi: 15 Ocak 2021].
• Salt Araştırma, «Ameli Electric - Ameli Elektrik,» [Çevrimiçi]. Available: https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/129194.
• Salt Araştırma, «Ameli Electric - Ameli Elektrik,» [Çevrimiçi]. Available: https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/129062.
• L. T. Baruh, «TRACING THE PAINTED-TRAY DEALERS IN İSTANBUL: a commercial and spatial reading,» %1 içinde Rituals Of Hospitality: ornamented trays of the 19th century in Greece and Turkey, Athens, MELISSA PUBLISHING HOUSE, 2013, pp. 149-164.
• E. Eldem, Bankalar Caddesi. Osmanlı'dan Günümüze Voyvoda Caddesi, 1. Baskı dü., E. Eldem, Dü., İstanbul: Osmanlı Bankası Bankacılık ve Finans Tarihi Araştırma ve Belge Merkezi, 2000.
• B. Ergüder, «İstanbul'un Finans Sermayesi Haritasında Galata Hanları (1868-1945),» İstanbyul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Maliye Ana Bilim Dalı, İstanbul, 2011.
• N. Cemaloğlu, «Veri Toplama Teknikleri: Nicel-Nitel,» %1 içinde Bilimsel Araştırma Yöntemleri, A. Tanrıöğen, Dü., Ankara, Anı Yayıncılık, 2014, pp. 133-164.
• A. Yıldırım ve H. Şimşek, Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2005, p. 366.
• Tarih Bilimi, «Tarih Biliminin Yöntemi,» 21 Eylül 2015. [Çevrimiçi]. Available: https://www.tarihbilimi.gen.tr/makale/tarih-biliminin-yontemi. [Erişildi: 2018].
• T. Akıncı, Beyoğlu: Yapılar, Mekanlar, İnsanlar (1831-1923), İ. Gürsoy, Dü., İstanbul: Remzi Kitabevi, 2018.
• Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, Aydınlatma, cilt 3, İstanbul, Levent: İnterpress Basım ve Yayıncılık A.Ş., 1992.
• İ. Fitoz, Dolmabahçe Sarayı'nda "Avrupa Işıkları", İstanbul: TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı Yayını No:40, 2007.
• A. Temür ve A. O. Şirin, «Amisos’tan Boğa Başı Formunda Bir Kandil ve Kandelabrum,» Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, cilt 11, no. 56, pp. 234-242, 2018.
• TDK, «Büyük Türkçe Sözlük-Mum,» 2019. [Çevrimiçi]. Available: http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5cc99feec4f7c9.30487353.
• D. Kuban, «Aydınlatma,» %1 içinde Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, cilt 8, T. E. v. T. T. Vakfı, Dü., İstanbul, Ana Basım A.Ş., 1993, pp. 474-481.
• Wikipedia, «Wikipedia,» 13 03 2020. [Çevrimiçi]. Available: https://en.wikipedia.org/wiki/Oil_lamp. [Erişildi: 16 03 2020].
• Ana Brittanica Genel Kültür Ansiklopedisi, Argand Lambası, cilt 3, İstanbul: Ana Yayıncılık A.ş., 1988.
• Ana Brittanica Genel Kültür Ansiklopedisi, Gazyağı, İstanbul: Ana Yayıncılık A.Ş. , 1988.
• Z. Toprak, «Aydınlatma,» %1 içinde Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul, Koçu Yayınları, 1993, pp. 476-481.
• A. Kebapçıoğlu, «Aydınlatmada Kullanılan En Yaygın Sözcüklerin Açıklaması,» Eylül 2010. [Çevrimiçi]. Available: http://www.lumieredeloeil.com/lumiara/tr/glosstr.htm. [Erişildi: 2019].
• K. Mortan ve Ö. Küçükerman , Çarşı, Pazar, Ticaret ve Kapalıçarşı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010.