SHAPİNG RELİGİOUS-SECTARİAN IDENTİTY OF CUMAN-KİPCHAKS/ATABEKS

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 121 - 148, 30.06.2022

Rasim Bayraktar

Öz

The Kipchaks, who exist in the Eurasian strip extending from the foothills of the Altai Mountains in the east to the Carpathian Mountains in the west and are known as Desht - i Kipchaks/ Poloves, Kuman-Kipchaks, Kipchak/Atabeks, as mentioned in Islamic and Russian sources of the early II. millennium B.C. Various studies on economic structures have been made and presented to the attention of the readers. However, independent studies on the pre-Islamic and post-Islamic religious and sectarian identity of the Kipchaks, who spread over a wide geography, remained shallow. The reason for this is that the subjects related to the religious history of the Turks are discussed in the studies titled History of Religions and History of Turkish Religion. While giving general information about the beliefs and religions of the Turks in the studies, the religious-sectarian issue was evaluated in the form of short titles or paragraphs. For this reason, in our study, the interaction processes of Kipchaks, who exist in different geographies, with different cultures and religions will be examined. In this study, it will be tried to clarify how the religious-sectarian identities of the Kipchaks are shaped by making use of the works in different languages about the Kipchaks. In addition, care will be taken to gather scattered information about the religious-cultural identities of the Kipchaks in the sources. Thus, efforts will be made to determine/eliminate/detect the religious sectarian identities of the Kipchaks in their geographies.

Anahtar Kelimeler

Kuman-Kipchaks, Sky God Belief, Religious-Sectarian Identities

KUMAN-KIPÇAKLARIN/ATABEKLERİN DİNİ-MEZHEPSEL KİMLİĞİNİN ŞEKİLLENMESİ

Öz

Miladi II. bin yıl başlarına ait İslami ve Rus kaynaklarında geçen doğuda Altay dağları eteklerinden batıda Karpat dağlarına kadar uzanan Avrasya şeridinde varlık gösteren ve Deşt-i Kıpçaklar/Poloves, Kuman-Kıpçaklar, Kıpçak/Atabekler olarak bilinen Kıpçakların başta etnik/soy kimlikleri olmak üzere siyasi, askeri, iktisadi yapılarıyla ilgili çeşitli çalışmalar yapılmış ve okurların ilgisine sunulmuştur. Fakat geniş bir coğrafyaya yayılan Kıpçakların İslam öncesi ve sonrası dini ve mezhepsel kimliğiyle ilgili bağımsız çalışmalar sığ kalmıştır. Bunun sebebi Türklerin dini tarihiyle ilgili konular Dinler Tarihi ve Türk Din Tarihi başlıklı çalışmalarda ele alınmıştır. Yapılan çalışmalarda Türklerin inanç ve dinleriyle ilgili genel bilgiler verilirken dini-mezhepsel konusu kısa başlık veya paragraflar şeklinde değerlendirilmiştir. Bu nedenle çalışmamızda değişik coğrafyalarda varlık gösteren Kıpçakların karşılaştıkları farklı kültür ve dinlerle etkileşim süreçleri irdelenecektir. Bu çalışmada Kıpçaklarla ilgili yapılmış farklı dillerdeki eserlerden istifade edilerek Kıpçakların dini-mezhepsel kimliklerinin nasıl şekillendiğine açıklık getirilmeye çalışılacaktır. Ayrıca kaynaklarda Kıpçakların dini-kültürel kimlikleriyle ilgili olan dağınık bilgiler bir araya getirilmeye özen gösterilecektir. Böylece Kıpçakların bulundukları coğrafyalardaki dini mezhepsel kimlikleri belirlenmeye/ayıklanmaya/tespit edilmeye gayret sarf edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Kıpçaklar, Gök Tanrı İnancı, Mezhepsel Kimlikler

Kaynakça

• Adji, Murad (2002). Kıpçaklar: Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi, (Çev. Zeynep Bağlan Özer). Ankara: Atatürk Kültür Başkanlığı Yayınları.
• Adji, Murad (2019). Kayb Olan Millet: Deşt-i Kıpçak Medeniyeti, (Çev. Zeynep Bağlan Över). İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Ahincanov, Sercan M. (2019). Kıpçaklar-Türk Halklarının Katilaztör Boyu, (Çev. Kürşat Yıldırım). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Akıner, Shirin (1995). Sovyet Müslümanları, İstanbul: İnsan Yayınları.
• Artamanov, Mikhail Illarionovich (2008). Hazar Tarihi: Türkler Yahudiler Ruslar, (Çev. Ahsen Batur). İstanbul: Selenga Yayınları.
• Aygil, Yakup (1995). Hıristiyan Türklerin Kısa Tarihi. İstanbul: Ant Yayınları.
• Barthold, Vasilij Vladimiroviç (1925). “Orta Asya’da Moğol Fütühatına Kadar Hıristiyanlık”, (Çev. Köprülü Zade Ahmet Cemal), Türkiyat Mecmuası. S.I, s. 58
• Barthold, Vasilij Vladimiroviç (1975). Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, (Haz: Kazım Yaşar Kopraman-Afşar İsmail Aka). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Brockelmann, Carl (1964). İslam Milletleri ve Devletleri Tarihi, (Çev. Neşet Çağatay). Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Çavuşoğlu, Halim (1993). Balkanlar’da Pomak Türkleri (Tarih ve Sosyo-Kültürel Yapı). Ankara: Kök Soysal Stratejik Araştırmalar Yayını.
• Damar, Çetin (2016). Peçenek ve Kıpçakların Bizans Devleti ile Olan İlişkileri. Yüksek Lisans Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dedeoğlu, Azad (2021). Ahıska Bölgesi ve Kıpçak Atabegler Tarihi. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları.
• Devlet, Nadir (1989). Çağdaş Türk Dünyası. İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ekincikli, Mustafa (1998). Türk Ortodokslar. Ankara: Siyasal Kitabevi.
• Esin, Emel (1978). İslamiyet’ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Evliya Çelebi, Mehmed Zillioğlu (1928). Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C. VII, İstanbul: Devlet Matbaası.
• Gökbel, Ahmet (2021). Kıpçak Türkleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gumilev, Lev Nikolayeviç (2011). Eski Türkler, (Çev. Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Gümüş, Nebi (2019). “Ahıska Tarihine Kısa Bir Bakış”, Ahıska Bölgesindeki Türk İslam Mimari Yadigarları. İstanbul: YTB-Yurtdışı Türkler ve Akraba Toplulukları Yayınları.
• Günay, Ünver, Güngör, Harun (1998). Türk Din Tarihi. Kayseri: Lâçin Yayınları.
• Gündüz,Tufan (2019). Kuran ve Kılıç, Türkler Nasıl Müslüman Oldu?, Yeditepe Yayınevi.
• İbn Fazlan (1995). Seyahatname, (Çev. Ramazan Şeşen). İstanbul: Bedir Yayınevi.
• İnan, Abdulkadir (1950). “Türk Düğünlerinde Exogamie İzleri”, Türk Dili ve Tarih Araştırmaları I, Fuad Köprülü’nün Doğumunun 60. Yıldönümü Armağanı, (Der: H. Eren, T. Halasi Kun), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kafesoğlu, İbrahim (1977). Türk Milli Kültürü. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Kafesoğlu, İbrahim (2008). Türk-İslam Sentezi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Karaşemsi, Reşit Saffet (1934). Hazar Türkleri Avrupa Devleti. İstanbul: Kâğıtçılık Yayınevi.
• Kayabalı, İsmail, Arslanoğlu, Cemender (1973). “Osmanlıların (09.08.1578) Fethinden Önce Kuzeydoğu Anadolu Sınırlarımızdaki Ardahan, Çıldır, Posof ve Hanak Bölgesinin Türklüğü, Köyleri ve Köy Adları”, Türk Kültürü Dergisi, C. XI, No: 126, s. 375.
• Kırzıoğlu, Fahrettin (1953). Kars Tarihi I. İstanbul: Işık Matbaası.
• Kırzıoğlu, Fahrettin (1975). Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi. Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Kırzıoğlu, Fahrettin (1992). Yukarı Kür ve Çoruh Boylarında Kıpçaklar. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kmosko, Michael (1935). “Araplar ve Hazarlar”, (Çev. A.Cemal Köprülü). Türkiyat Mecmuası, C. 3, ss. 133-155.
• Korkmaz, Asım (2019). Kuman Kıpçaklar. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kurat, Akdes Nimet (1976). “Altınordu Devleti”, Türk Dünyası El Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kurat, Akdes Nimet (Eylül-Aralık 1954). “Kazan Hanlığı 1437-1556”, A.Ü. Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, XII/3-4, ss. 240-242.
• Kurat, Akdes Nimet, Temir, Ahmet (1976). “Rusya’da Türklük ve İslamiyet”, Türk Dünyası El Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kuzgun, Şaban (1993). Hazar ve Karay Türkleri. Ankara: Alıç Matbaacılık.
• Küçük, Abdurrahman Küçük, Tümer, Günay, Küçük, Mehmet Alparslan (2018). Dinler Tarihi. Ankara: Berikan Yayınları.
• Memişoğlu, Hüseyin (1995). Bulgaristan’da Türk Kültürü. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yaşar (2000). Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Orkun, Hüseyin Namık (1946). Türk Tarihinin Ana Hatları: Avarlar, Peçenekler, Kumanlar. Ankara: Başvekalat Müdevvenat Matbaası.
• Özkan, Nevzat (1997). Türk Dünyası (Nüfus-Sosyal Yapı-Dil-Edebiyat), Kayseri: Geçit Yayınları.
• Şahin, Alı Çandarlı (2019). Maddi Buluntulara Göre Kuman/Kıpçaklarda Kültürel Hayat. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Şişman, Simon (1957). “İstanbul Karayları”, İstanbul Enstitüsü Dergisi, Sayı 3, s. 98
• Tahir, Mahmut (1984). “Polonyalı Tatarlar”, Türk Kültürü. Ankara: XXII/ 250, ss. 110-111
• Tanyu, Hikmet (1978). Türklerin Dini Tarihçesi. İstanbul: Türk Kültür Yayını.
• Taştan, Vahap (1986). Nesturi Misyonerlerin Orta Asya ve Çevresindeki Faaliyetleri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Temir, Ahmet (1976). “Kuzey Türkleri (İdil-Ural ve Yöresi), Türk Dünyası El Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Togan, Zeki Velidi (1964). “Hazarlar”, İslam Ansiklopedisi, (C.V). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Togan, Zeki Velidi (1981). Bugünkü Türk İli Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Turan, Osman (1993). Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Turan, Osman (1993). Selçuklular ve İslamiyet. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Turan, Şerafettin (1990). Türk Kültür Tarihi. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Turgut, Bahattin (2021). Ahıska’da Osmanlı Vakıfları. İstanbul: Arı Sanat Yayınları.
• Türk Ansiklopedisi, (1967). “Başkurt”, Cilt V, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Ulutürk, Rafet (2017). Bulgaristan Türkleri Kimlik Mücadelesi, İstanbul: Dinç Ofset Matbaacılık.
• Ülküsal, Müstecib (1966). Dobruca ve Türkler, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Ülküsal, Müstecib (1976). “Romanya Türkleri”, Türk Dünyası El Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ülküsal, Müstecib (1980). Kırım Türk Tatarları. İstanbul: Baha Matbaası. Yaşayan Dünya Dinleri, (Komisyon) (2010). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Yazıcı, Nesimi (1992). İlk Türk İslam Devletleri Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları No:192.