Vergi Harcamaları ve Yükselen Piyasalarda Bir Karşılaştırma; Türkiye ve Latin Amerika

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 2, 93 - 127, 30.12.2023

Rabia Kapucu , Deniz Aytaç

Öz

Öz
Vergiler kamu harcamalarının devamlılığı için önemli olmakla birlikte bireylerin ve grupların ekonomik tercihlerini etkileyici fonksiyonuna sahiptir. Mali ve sosyal açıdan etkileri değerlendirildiğinde belirli amaçlar doğrultusunda vergiler maliye politikası aracı olarak kullanılabilmektedir. Bu doğrultuda çalışmamızın konusunu oluşturan vergi harcamalarına baktığımızda bu kavram 1960’lı yılların Federal Almanya Hükümetinde ortaya çıkmaktadır. 63 yıllık bir tarihe sahip olan bu kavram zaman içerisinde literatürde ve bütçede yerini alarak ekonomik tercihleri etkileme amacıyla maliye politikası aracı olarak kullanılmaktadır. Vergi harcamaları, devletin alacağı vergilerin bir kısmı veya tamamından gönüllü vazgeçiş ile mükelleflerin vergi yükünü kısa vadede hafifletmektedir.
Küresel anlamda vergi harcamaları; maliye politikası aracı olarak her ülkede sosyal ve ekonomik yapılarına göre farklı uygulanabilmektedir. Vergi harcamalarının kısa vadede ekonomik tercihleri etkilemesi, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler açısından farklı eğilimlere sebep olabilmektedir. Örneğin gelişmiş ülkelerde yatırım ve refah artışı odaklı yapılan uygulama, gelişmekte olan ülkelerde gelir adaletsizliğine çözüm olarak uygulanabilmektedir.
Dünya ülkeleri ekonomik yapıları ve piyasa büyüklüklerine göre sınıflandırılmaktadır. Çalışma da baz alınan MSCI Küresel Pazar Endeksi’ne göre YPE kavramı için 1988 yılında ilk sınıflandırma yapılmıştır. 1960-1970’li yıllarda dışa kapalı ekonomilerin küreselleşme sonucu hızlı yükselen riskli dışa açık ekonomileri sonucunda bu gruplandırma oluşturulmuştur. Çalışmada Yükselen Piyasa Ekonomisi içerisinde ülkemizle benzer ekonomik büyüme oranlarına sahip Latin Amerika ülkelerini seçilerek ülkemizle karşılaştırması incelenmektedir.
Vergi harcamaları, bütçe azaltıcı ancak bireyler üzerindeki vergi yükünü hafifletici etkisi sonucu sosyal ve ekonomik çeşitli amaçlarla uygulanmaktadır. Türkiye ve seçili ülkelerde genellikle kalkınmaya teşvik, sosyal ve ekonomik açıdan dezavantajlı kişi veya gruplara yardım niteliğinde uygulanmaktadır.
Çalışma “Vergi Harcamalarının Gelişimi ve Yükselen Piyasalar: Türkiye ve Latin Amerika Karşılaştırması” adlı yüksek lisans tez çalışmamdan oluşturulmuştur.

Anahtar kelimeler: Vergi Harcaması, Vergi, Yükselen Piyasa Ekonomileri.

Abstract
Although taxes are important for the continuity of public expenditures, they have the function of influencing the economic preferences of individuals and groups. When its financial and social effects are evaluated, taxes can be used as a fiscal policy tool for certain purposes. In this direction, when we look at the tax expenditures that constitute the subject of our study, this concept emerges in the Federal German Government of the 1960s. This concept, which has a history of 63 years, has been used as a fiscal policy tool in order to influence economic preferences by taking its place in the literature and budget over time. Tax expenditures alleviate the tax burden of taxpayers in the short term by voluntarily waiving some or all of the taxes to be collected by the state.
Global tax expenditures; As a fiscal policy instrument, it can be applied differently in each country according to their social and economic structures. The effect of tax expenditures on economic preferences in the short term may cause different trends for developed and developing countries. For example, the practice focused on investment and welfare increase in developed countries can be applied as a solution to income inequality in developing countries.
World countries are classified according to their economic structures and market sizes. According to the MSCI Global Market Index, which is based on the study, the first classification was made for the concept of YPE in 1988. In the 1960-1970s, this grouping was created as a result of the rapidly rising risky open economies of closed economies as a result of globalization. In the study, Latin American countries with similar economic growth rates as our country are selected in the Emerging Market Economy and their comparison with our country is examined.
Tax expenditures are implemented for various social and economic purposes as a result of reducing the budget but easing the tax burden on individuals. In Turkey and selected countries, it is generally implemented as an incentive to development and helping socially and economically disadvantaged individuals or groups.
The study was created from my master's thesis titled "The Development of Tax Expenditures and Emerging Markets: Comparison of Turkey and Latin America".

Keywords: Tax Expenditure, Tax, Emerging Market Economies.

Anahtar Kelimeler

vergi harcaması, yükselen piyasa ekonomileri, vergi

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi, etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim.

Teşekkür

Çalışma sürecinde desteğini esirgemeyen danışmanım Prof. Dr. Deniz AYTAÇ'a ve hep yanımda olan sevgili aileme teşekkürlerimle.

Kaynakça

• Alyu, E. ve İzgi, B. (2018). Yoksulluk ve Gelir Dağılımı Eşitsizliği: OECD ve AB Ülkeleri Panel Veri Analizi, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17 (3), 987-996.
• Arnold, D. J. ve Quelch, J. A. (1998). ''New Strategies in Emerging Markets'', Sloan Management Review, 40(1), 7-20.
• Balkaya Akça, F.N. (2000). Gelir Vergisindeki Vergi Harcamaları ve Türk Gelir Vergisindeki Vergi Harcamalarının Değerlendirilmesi, (Doktora Tezi), Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Buhur, S. (2019). “Vergi Harcaması Kavramı ve Türkiye’deki Durumunun Analizi”, Vergi Dünyası Dergisi, 1(453), 68-75. Cinel E. A. (2021). Dünyada ve Türkiye’de Toplam Vergi Yükü ve Ekonomik Büyüme Üzerindeki Etkileri, The Journal of International Scientific Researches, 6(2), 182-203.
• Coşkun, Z. (2010). Tax Expenditures In The European Union And Turkey, Ankara: Middle East Technical University The Graduate School of Social Sciences.
• Çavuşgil, S.T. ve Çivi, E. (2001), Yeni Dünya Düzeninde Güç Kazanan Ülkeler: Yükselen Ekonomiler, Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 7(1), 113- 128.
• Çelebi, A. K., Muter, B. N. ve Sakınç, S. (2012). Kamu Maliyesi, Manisa: Emek Matbaası.
• Çelikay, F. ve Kurt, M. (2020). Vergi Harcamaları ile Gelir Eşitsizliği Arasındaki Nedensellik Üzerine Bir İnceleme, Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 16(2), 511-522.
• Devrim, F. (2002). Kamu Maliyesine Giriş, İzmir: İlkem Basımevi.
• Doğanalp, N. (2020). “Vergi Harcamalarının Ekonomik Açıdan Değerlendirilmesi: Türkiye Örneği”, Avrupa Bilim ve Teknoloji Dergisi, (18), 201-205. Dünya Bankası, https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD?end=2021&locations=AR-TR-BR-CL-MX-PE-CO&most_recent_year_desc=true&start=2006 , Erişim Tarihi: 25.12.2022.
• Edizdoğan, N., Çetinkaya, Ö. ve Gümüş, E. (2018). Kamu Maliyesi, 9. Baskı, Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım.
• Elmas, B., Esen, Ö., Ve Yurttançıkmaz, Z. Ç., 2011. Yeni Dünya Düzeniyle Başlayan Değişim; Yükselen Ekonomilerin Çağı, https://www.researchgate.net/publication/292775147_Yeni_Dunya_Duzeniyle_Baslayan_Degisim_Yukselen_Ekonomilerin_Cagi , Erişim Tarihi: 11.11.2022.
• Eriçok, R. E. (2019). Türkiye’de Vergi Harcamalarının Gelişimi: 2015-2021, İktisat Dergisi, 69(2), 321-355.
• Gelirler Genel Müdürlüğü, (2001). Vergi Harcamaları 2001, Ankara: Gelirler Genel Müdürlüğü.
• Genel Bütçe Gelirleri Tahsilatı, https://www.gib.gov.tr/fileadmin/user_upload/VI/GBG/Tablo_1.xls.htm , Erişim Tarihi: 10.06.2021.
• Giray, F. (2002). Vergi Harcamaları: Harcama Vergileri Açısından Analizi, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, XXI (1), 27- 52.
• GİB, https://gib.gov.tr/sites/default/files/fileadmin/user_upload/VI/GBG/Tablo_18.xls.htm, Erişim Tarihi:10.06.2021.
• GİB, https://www.gib.gov.tr/fileadmin/user_upload/VI/GBG/Tablo_1.xls.htm, Erişim Tarihi:10.06.2021.
• GİB, https://gib.gov.tr/sites/default/files/fileadmin/user_upload/VI/GBG/Tablo_2.xls.htm, Erişim Tarihi:12.06.2021.
• Göze Kaya, D. (2020). “Türkiye'de Vergi̇ Harcamalarının Gelişimi̇ ve Seçilmiş Kamu Mali̇ Göstergeleri̇ İçerisinde Yeri”, Al Farabi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 5(3), 8-29.
• Gülmez, B. (2003). Vergi Harcaması Kavramı, Türk Vergi Sistemine Dâhil Vergi Kanunlarının Değerlendirilmesi, Hesap Uzmanları Kurulu Bilim Raporu, İstanbul.
• Gürçam Sökmen, Ö. ve Tekin, A. (2015). Vergi Harcamaları: Seçilmiş Bazı OECD Ülke Uygulamaları, AKÜ İİBF Dergisi, 17(2), 139-158.
• Gümüş, Ö. ve Tekin, A. (2014). 1982 Anayasası’nda Yer Alan Vergileme İlkelerinin Felsefi Temelleri, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Ocak (39), 243-256.
• Haldenwang, C. and Redonda, A. (2020). A Lack Of Transparency. Do You Know About The Taxes Your Government Does Not Collect?, Council on Economic Policies, https://www.cepweb.org/a-lack-of-transparency-do-you-know-about-the-taxes-your-government-does-not-collect/ , Erişim Tarihi: 25.07.2021.
• Handbook of Best Practices on Tax Expenditure Measurements (2011), Inter-American Center of Tax Administrations.
• İspiroğlu, F. ve Taş, S. (2017), Yükselen Piyasa Ekonomileri Üzerine Bir Değerlendirme, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14(2), 225-242.
• Karakoç, Y. (2013). Anayasal Vergilendirme İlkeleri Üzerine Bir Değerlendirme, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 15(Özel Sayı), (Basım Yılı:2014), 1259-1308.
• Karaş, E. ve Hayrullahoğlu, B. (2021), Türkiye’de Vergi Harcamalarının İncelenmesi ve Vergilemede Adalet Açısından Değerlendirilmesi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (44), 91-105.
• Karataş, M. ve Deviren, N. V., 2007. Dünya Ekonomisine Yön Veren Yükselen Ekonomiler ve Yakın Gelecekte Türkiye'nin Konumu, Akademik Araştırmalar Dergisi, (35), s. 164-207.
• Kavaklıdere, Y. ve Özcan, A. M. (2012). “Gelir Vergisi̇ Açısından Vergi̇ Harcamalarının Analizi̇: Türkiye ve Bazı OECD Ülke Örnekleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 17(1),341-366.
• Kişioğlu, Ö. F., Özdemir D. ve Topçuoğlu, Ö. (2019). Vergi Harcamalarının Vergi Gelirleri Açısından Etkinliği: 2006-2018 Döneminin Değerlendirilmesi, Maliye Dergisi, 176, 380-405.
• Longinotti, F. P. (2019). Tax Expenditures in the CIAT Member Countries, Working Papers, Inter-American Center of Tax Administrations- CIAT, WP-06-2019, ISSN 2219-780X, 9-45.
• Longinotti, F. P. (2021). Dimensions of Tax Expenditures A second-level exploration in the CIAT Tax Expenditure Database, Working Papers, Inter-American Center of Tax Administrations- CIAT, WP-01-2021, ISSN 2219-780X, 9-45.
• Merkezi Yönetim Gelirleri (2006-2020) (Bin TL), https://gib.gov.tr/sites/default/files/fileadmin/user_upload/VI/GBG/Tablo_18.xls.htm , Erişim Tarihi: 10.06.2021.
• Mevzuat, https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.4.193.pdf , Erişim Tarihi: 26.12.2022.
• MSCI, https://www.msci.com/our-solutions/indexes/emerging-markets , Erişim Tarihi: 25.10.2022.
• MSCI, https://www.msci.com/www/blog-posts/looking-to-the-futures-of/01665711407 , Erişim Tarihi: 25.10.2022.
• MSCI, https://www.msci.com/our-solutions/indexes/market-classification , Erişim Tarihi: 25.10.2022.
• Öztürk, İ. (2016), “Bütçe Kanununa Ekli Vergi Harcamaları Listesinin Mevzuatla Ücret Gelirlerine İlişkin Getirilen Muafiyet, İstisna ve İndirimler Bağlamında Analizi”, Sosyoekonomi, 24(27), 57-83.
• Öztürk, Z. (2011). Türkiye’de Vergi Harcamalarının Gelişimi ve Değerlendirilmesi, (Yüksek Lisans Tezi), Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pedük, T. (2005). Dünya’ da ve Türkiye’de Vergi Harcamaları, (Yüksek Lisans Tezi), Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pedük, T. (2006). Vergi Harcamaları, İstanbul: Yaklaşım Yayıncılık.
• Rakıcı, C. (2004). “Türk Gelir Vergisi Sisteminde Yer Alan Bazı Muafiyet, İstisna ve İndirimlerin Değerlendirilmesi”, Vergi Sorunları, 190, 115-129.
• Saraç, Ö. (2010). Vergi Harcamaları ve İktisadi Etkileri. Maliye Dergisi, (159), 262- 277.
• Sever, E. vd. (2010). “Finansal Globalleşme, Krizler ve Ekonomik Büyüme: Yükselen Piyasa Ekonomileri̇ Örneğinde Bir İnceleme”. Akademik Araştırmalar ve Çalışmalar Dergisi, 2(3), 45-64.
• Strateji ve Bütçe Başkanlığı, https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2019/11/MYB_GerceklesmeleriveBeklentilerRaporu_2018.pdf , Erişim Tarihi: 20.10.2022.
• Strateji ve Bütçe Başkanlığı, https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/07/2022-Yili-Merkezi-Yonetim-Butce-Gerceklesmeleri-ve-Beklentiler-Raporu-30072022.pdf , Erişim Tarihi: 21.10.2022.
• Strateji ve Bütçe Başkanlığı, https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/07/On_Birinci_Kalkinma_Plani-2019-2023.pdf , Erişim Tarihi: 25.11.2022.
• Şanlı, F. ve Tekin, A. (2023). “Vergi̇ Harcamalarının Gelişimi̇ (Fransa, İsveç, Meksika, Avustralya, 2016-2023)”, Dumlupınar Üniversitesi İİBF Dergisi, (11), 41-62.
• Tax Foundation, https://taxfoundation.org/corporate-individual-tax-expenditures-2017/ , Erişim Tarihi: 21.11.2022.
• T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı. (2018). Vergi Harcamaları Raporu 2018, Ankara: Gelir Düzenlemeleri Genel Müdürlüğü.
• T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı, https://www.hmb.gov.tr/bumko-merkezi-yonetim-butce-kanunu-ve-ekleri , Erişim Tarihi: 20.12.2022.
• T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı, https://www.hmb.gov.tr/aralik-2021-butce-gerceklesmeleri, Erişim Tarihi: 26.12.2022.
• T.C. Hazine ve Maliye Bakanlığı, https://www.hmb.gov.tr/bumko-butce-buyuklukleri-ve-butce-gerceklesmeleri%202.%20b%C3%B6l%C3%BCm%20b%C3%BCt%C3%A7e%20giderleri , Erişim Tarihi: 20.12.2022.
• TÜİK, https://evds2.tcmb.gov.tr/index.php?/evds/serieMarket/collapse_21/6001/DataGroup/turkish/bie_gsyhhycf/ , Erişim Tarihi: 24.12.2022.
• Türkay, İ. (2018). Vergi Harcamaları ve 2016 Vergi Harcamaları Raporu, https://vergialgi.net/vergi-harcamalari-ve-2016-vergi-harcamalari-raporu., Erişim Tarihi: 24.07.2021.
• Yücedoğru, R. vd. (2018). “Mükellefler Vergi Artışına Nasıl Tepki Gösterir?: Motivasyon Kaynaklarına İlişkin Nitel Bir Analizi”, International Journal of Public Finance, 3 (2), 161-192.
• Yüksel, C. ve Kargı, V. (2010). Türkiye’de Vergi Aflarının Vergi Adaleti ve Mükellefler Üzerine Etkileri, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, (54), 24-41.