Ashâbu’l-Hadîs’in Dışlayıcı Söyleminin Somutlaştığı Kavramlar ve Analizi: 3./9. Asır Reddiye Literatürü Örneği

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 1, 717 - 748, 30.06.2022

Büşra Yurtalan

https://doi.org/10.14395/hid.1052474

Öz

İslam düşünce tarihinde, farklı dini anlama ve yorumlama biçimleri tezahür etmiştir. Dinî söylemler kimi zaman hakikat ve kurtuluş iddiasıyla diğer gruplara karşı dışlayıcı söyleme dönüşmüştür. Düşüncenin ifade edilmesine ve gelişmesine engel olduğu gibi, bireylerin temel hak ve hürriyetlerine de zarar veren din içinde dışlayıcılık sorunu tek bir mezhebe mal edilemeyecek boyuta sahiptir. Bununla birlikte söylem, tarihsel bir zaman diliminde, bağlama ve muhataplık ilişkilerine göre şekillenmektedir. Bu nedenle din içinde dışlayıcı söylemin, tarih ve ilişkisellik yönlerinden sınırlandırılarak ele alınması gerekmektedir. İslam düşüncesinde temel farklılaşmalardan birisi, re’y ve eser/hadis gelenekleri şeklinde tezahür etmiştir. Erken dönemde re’ye muhalefet eden Ashâbu’l-hadîs, sistematik kelamın inşasıyla birlikte nazarî kelamın da karşısında tavır sergilemiştir.
Bu makalede, re’y ve kelâma karşı muhalefetiyle bilinen Ashâbu’l-hadîs’in 3./9. asırda telif ettiği reddiye türü eserlerdeki dışlayıcı söylemin kavramsal çerçevesi ele alınmıştır. Makalenin amacı, Ashâbu’l-hadîs’in dışlayıcı söyleminin somutlaştığı kavramları tespit etmek ve bu kavramların söylem içindeki yerini ve anlamını belirginleştirmektir. Kavramsal analiz yoluyla, Ashâbu’l-hadîs’in muhalifleriyle arasına çizdiği sınırların mahiyetini ortaya çıkarmak amaçlanmaktadır. Bu sayede aynı zamanda Ashâbu’l-hadîs’in düşünce kodlarına dair ipuçları elde etme imkânı doğacaktır. Bu çalışmanın ana kaynakları arasında, Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855), Buhârî (ö. 256/870) İbn Kuteybe (ö. 276/889) ve Ebû Saîd Osmân ed-Dârimî’nin (ö. 280/894) reddiye türü eserleri bulunmaktadır. İlgili reddiyelerde dışlayıcı söylemin somutlaştığı kavramlar, mezhebî-dinî ve niteleme düzeyinde olmak üzere iki başlık altında kategorize edilmiştir. Dışlayıcı kavramların her birinin muhataplarıyla ilişkilendirilme biçimi; kavramın kullanıldığı konu, dayanakları ve gerekçeleri gibi yönlerden ele alınmıştır. Bu araştırmanın İslam düşüncesindeki dışlayıcılık sorununun anlaşılması ve çözülmesine mütevazı bir katkı sağlaması umulmaktadır.
Makalenin yöntemiyle ilgili vurgulanması gereken iki husus bulunmaktadır. Bunlardan birisi, Ashâbu’l-hadîs’in bir zihniyet olarak; bir diğeri ise reddiye türü eserlerin Ashâbu’l-hadîs’in dinî söyleminin bir parçası olarak ele alındığıdır. Ashâbu’l-hadîs’in öne çıkan zihniyet özellikleri arasında gelenekçilik, nakilcilik, literalizm ve dogmatizm bulunmaktadır. Ashâbu’l-hadîs, nakli esas almış ve dinî konularda aklı, âsârın sınırları içinde bir idrak vasıtasına indirgemiştir. Bütün bu esasların belli ölçüde dışlayıcı söyleme temel sağladığı söylenebilir.
Dinî-mezhebî düzeyde olan dışlayıcı kavramlar; Cehmiyye, Kaderiyye, Mu‘attıla, Zenâdıka, Mecûsiyye, Mülhid ve Müşebbihe’dir. Niteleme düzeyinde olan dışlayıcı kavramlar; bid‘at, re’y, kıyas, nazar, hevâ, zeyğ, dalâlet, küfr ve şirk’tir. Cehmiyye ve Kaderiyye, nispet edildikleri isimlerin birtakım görüşleri ve devlet tarafından öldürülmeleri sebebiyle kullanılmıştır. Mu‘attıla ve Müşebbihe isimlendirmeleri de Mu‘tezile’nin İlâhî sıfatlar anlayışı hakkında, inandıkları Allah’ı hakkıyla tanıyamadıkları iddiasıyla tenkit edici şekilde kullanılmıştır. Mu‘tezile’nin teolojik düzeyde mücadele ettiği Zenâdıka, Mecûsiyye ve Melâhide gibi grupların isimleri, Mu‘tezile için kullanılarak din dışı gösterilmeye çalışılmıştır.
Re’y, kıyas ve nazar; Ashâbu’l-hadîs tarafından naklin karşısına konumlandırılmış ve hevâ ve zeyğ ile özdeşleştirilerek dışlayıcı anlamda kullanılmıştır. Bu kavramlar metodolojik farklılığa işaret ederken, bid’at, dalâlet, şirk ve küfr; hakikat ve hidayet iddiasının daha fazla ön plana çıktığı dışlayıcı kavramlar olmuştur. Ashâbu’l-hadîs’in re’y, kıyas ve nazarı, hevâya indirgeyerek aynı zamanda dinî konularda aklî bilgi üretmenin imkânını ortadan kaldırmaya çalıştığı söylenebilir.
Günümüzde, Ashâbu’l-hadîs’in bir zihniyet olarak varlığını koruması; aralarında bir özdeşlikten söz etmek mümkün olmasa da Selefîlik olgusu ile Ashâbu’l-hadîs arasında düşünsel esasları bakımından bir ilişki ağı olması; Ashâbu’l-hadîs’in birikimlerini referans alan grupların halen varlığı gibi hususlar, dışlayıcı kavramların ilmî, dinî, hukukî ve sosyal tezahürleri ölçüsünde, çalışmanın bugüne dönük yönünü ifade etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Ashâbu’l-hadîs, Dışlayıcı Söylem, Ashâbu’r-re’y, tekfîr, tadlîl, bid'at

The Exclusionary Discourse of Aṣḥāb Al-Ḥadīth: Some Concepts and Their Analysis -Example of 3rd/9th Century Refutation Literature-

Öz

In the history of Islamic thought, different forms of religious understanding and different religious discourses have emerged. Religious discourses have sometimes become a claim to truth and salvation and have turned into a discourse that excludes other groups. Exclusive discourse not only prevents the expression and development of thought but also harms the fundamental rights and freedoms of individuals. The problem of exclusion within the religion cannot be attributed to one single sect. At the same time, discourse is shaped according to context and interlocutor relations in a historical period. For this reason, the exclusionary discourse within religion should be dealt with by limiting it in terms of history and relationality. One of the main differentiation in Islamic thought has been manifested in the form of raʾy and āthār/ḥadīth traditions. Aṣḥāb al-ḥadīth, who opposed raʾy in the early period, also took a stand against theoretical theology when the systematic theology began to be built.
This article deals with the conceptual framework of the exclusionary discourse in the refutation/raddiyya literature written in the 3rd/9th century by Aṣḥāb al-ḥadīth, which is known for its opposition to raʾy and kalām. The aim of the article is to identify the concepts embodied in the exclusionary discourse of Aṣḥāb al-ḥadīth and to clarify the place and meaning of these concepts in the discourse. In this way, it is aimed to reveal the nature of the boundaries drawn by Aṣḥāb al-ḥadīth against its opponents. In this way, it will also be possible to obtain clues about the thought codes of Aṣḥāb al-ḥadīth. The main sources of this study include the refutations of Aḥmad ibn Ḥanbal, Bukhārī (d. 256/870), Ibn Kutayba (d. 276/889) and Abū Saʿīd ʿUthmān al-Dārimī (d. 280/894). The exclusionary concepts determined in the refutation texts are categorized under two headings as religious-sectarian level and descriptive level. How each of the exclusionary concepts is associated with their addressees are discussed in terms of in which subject each one is used, their grounds, and justifications. This research is expected to make a modest contribution to the problem of exclusion in Islamic thought to be understood and solved.
There are two points that should be emphasized about the method of the article. One of them is that Aṣḥāb al-ḥadīth is considered as a mentality. Another is that the refutations as the main sources of this study have been handled as a part of the religious discourse of Aṣḥāb al-ḥadīth. Some of the prominent mentality features of Aṣḥāb al-ḥadīth include traditionalism, literalism, and dogmatism. Aṣḥāb al-ḥadīth took the narrations as a basis and reduced the reason to a perception tool in religious matters within the limits of the narrations. It can be said that all these principles provide a basis for exclusionary discourse to a certain extent.
Exclusionary concepts at the religious-sectarian level are Jaḥmiyya, Qadariyya, Muʿaṭṭila, Zanādiqa, Majūsiyya, Mulhid and Mushabbiha. The exclusionary concepts at the qualification level are bidʿa, raʾy, qıyās, nażar, hawā, zaygh, ḍalāla, kufr and shirk. Jaḥmiyya and Qadariyya were used because of some opinions of the names they were associated with and because they were killed by the state. Also, Muʿaṭṭila and Mushabbiha were used in a critical way about the Muʿtazila’s understanding of divine attributes with a claim saying that they could not properly recognize the God they believed in. The names of groups such as Zanādiqa, Majūsiyya, and Melāhida, with whom Muʿtazila struggled at the theological level, were used for Muʿtazila with a purpose to identify them as a non-religious group.
Raʾy, qıyās, and nażar are positioned opposite the narration by Aṣḥāb al-ḥadīth and used in an exclusionary sense by being identified with hawā and zaygh. While these concepts point to methodological differences, bidʿa, ḍalāla, kufr, and shirk have been exclusionary concepts in which the claim of ḥāqīqa and hidāya has come to the fore. By reducing the raʾy, qıyās and nażar to hawā, Aṣḥāb al-ḥadīth also tried to eliminate the possibility of producing rational knowledge in religious matters.
The existence of Aṣḥāb al-ḥadīth as a mentality today, the fact that there is a network of relations between the phenomenon of Salafism and Aṣḥāb al-ḥadīth in terms of intellectual principles, although it is not possible to talk about a common identity between them, and the existence of groups that refer to the accumulations of Aṣḥāb al-ḥadīth refers to the present aspect of the study to the extent of scientific, religious, legal, and social manifestations of exclusionary concepts.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Aṣḥāb al-ḥadīth, Exclusionary discourse, Aṣḥāb al-raʾy, takfīr, taḍlīl, bidʿa

Kaynakça

• Abrahamov, Binyamin. İslam Kelâmı-Gelenekçilik ve Akılcılık-. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. er-Red ‘ale’z-Zenâdıka ve’l-Cehmiyye fima şekket fihi min müteşabihi’l-Kur’ân ve te’evvelethü ‘ala gayri te’vilih. thk. Değşu b. Şebîb b. el-‘Acmî. Kuveyt: Garas li’n-Neşr, 2005.
• Ahmed Emîn. Fecrü’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 1969.
• Akbulut, Ahmet. Sahabe Dönemi İktidar Kavgası Alevi Sünni Ayrışmasının Arka Planı. Ankara: OTTO, 2017.
• Aslan, İbrahim. “Mu’tezile Rasyonalizmi Üzerine”. İslami İlimler Dergisi 12/2 (2017), 81-102.
• Ay, Mahmut. “Dinsel/Mezhepsel ve Teolojik Yapıların Oluşturduğu Algılar ve İnsanın Doğal Yaratım Kapasitesi”. İslam’ın Hakikati ve Mezhep Sorunu. ed. Mehmet Evkuran. 57-75. Ankara: Anadolu İlahiyat Akademisi, 2016.
• Ay, Mahmut. Mu‘tezile ve Siyaset Mu‘tezîlizmin İktidar Tecrübesi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Ay, Mahmut. “Temel Hak ve Hürriyetler Bağlamında Din-İçin-De Çoğulculuk”. Dini Düşüncede Sorunlar ve Yorumlar. ed. Şaban Ali Düzgün - Tuğba Günal. 101-116. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2016.
• Aydınlı, Osman. Akılcı Din Söylemi Farklı Yönleriyle Mu‘tezile Ekolü. Ankara: Hititkitap, 2010 . Aydınlı, Osman. “Kur’ân’ın Yaratılmışlığı Meselesi ve Mu‘tezile’nin Tarihi Seyrindeki Rolü (I)”. Dini Araştırmalar 3/9 (2001), 45-62.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil el-. Hadîs-i Şerifler Işığında İlâhî Kelâmın Müdâfaası. çev. Yusuf Özbek. İstanbul: İz Yayıncılık, 1992.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil el-. Halku ef‘âli’l-‘ibâd ve’r-reddu ‘ale’l-Cehmiyye ve Ashâbi’t-Ta‘tîl. thk. Selîm ‘Amr Abdulmun‘im. Kahire: Dâru İbn Affan, 2007. Chokr, Melhem. İslam’ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar. İstanbul: Anka Yayınları, 2002.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Mu‘cemü’t-Ta‘rîfât. thk. Muhammed Sıddik el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fazîle, ts.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Çelik, Halil - Ekşi, Hilal. “Söylem Analizi”. Eğitim Bilimleri Dergisi 27/27 (2008), 99-117.
• Çotuksöken, Betül. Felsefi Söylem Nedir? İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1994.
• Dârimî, Ebû Saîd Osmân b. Saîd b. Hâlid ed-. er-Red ‘ale’l-Cehmiyye. thk. Ebu’l-Eşbâl Ahmed b. Salim el-Mısrî. Riyad: Dâru’l-Keyân, 2006.
• Dârimî, Ebû Saîd Osmân b. Saîd b. Hâlid ed-. Nakzü’d-Dârimî ‘ale’l-Merîsî = Nakzü’l-İmâm Ebî Sa‘îd ‘Osmân b. Saî‘d ‘ale’l-Merîsiyyi’l-Cehmiyyi’l-‘anîd fîme’fterâ ‘alellâhi mine’t-tevhîd. thk. Reşîd b. Hasan el-Elma‘î. 2 Cilt. Mektübetü’r-Rüşd, 1998.
• Efe, Ubeydullah. “Ehl-i Hadîsin Akâid Literatüründe Eleştirel İsimlendirmeler Üzerine Bir Değerlendirme”. Academic Knowledge 4/1 (2021), 1-16.
• Erul, Bünyamin. Sahabenin Sünnet Anlayışı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Eş‘arî, Ebû’l-Hasan el-. el-İbane ve Usûlü Ehli’s-Sünnet. çev. Ramazan Bi̇çer. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2010.
• Günay, V. Doğan. Söylem Çözümlemesi. İstanbul: PapatyaBilim, 2018.
• Güngör, Berkan. “Söylem Yaklaşımı Üzerine Bir Kavram Çalışması ve Eleştirel Söylem Analizi”. Kritik İletişim Çalışmaları Dergisi 2/2 (2020), 1-11.
• Hatipoğlu, Mehmed Said. İslam Tenkid Zihniyeti ve Hadis Tenkidinin Doğuşu. Ankara: OTTO, 2016.
• Izutsu, Toshihiko. İslam Düşüncesinde İman Kavramı. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 2017.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’ân’da Tanrı ve İnsan. çev. M. Kürşad Atalar. İstanbul: Pınar Yayınları, 2014.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-İhtilâf fi’l-lafz ve’r-red ‘ale’l-Cehmiyye ve’l-Müşebbihe. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Hadis Müdafaası. çev. M. Hayri Kırbaşoğlu. Ankara: OTTO, 2017.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs. thk. Muhammed Muhyiddin el-Esfâr. Beyrut: Dâru’l-İslamî, 1999.
• İbnü’l-Murtazâ. Tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Suzana D. Wilzer. Beyrut: Dârü Mektebeti’l-Hayat, 1961.
• İşcan, Mehmet Zeki. Selefilik İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-hamse. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kalaycı, Mehmet. “Kutuplaşma, Konumlanma ve Ayrışma Zemini Olarak Mezheplerde Tekfir ve Tadlil Olgusu”. Hayatın Anlamı İman. 179-213. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Karaağaç, Hilmi. “Kaderiyye/Mu’tezile’nin Mecûsîlikle İthamının Teolojik Arkaplanı”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 13/1 (2015), 191-212.
• Kılavuz, Ahmed Sâim. Îman Küfür Sınırı Tekfir Meselesi. İstanbul: Marifet Yayınları, 2016.
• Kılıçer, M. Esad. “Ehl-i Rey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/520-524. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri. Ehl-i Sünnet’in Kurucu Ataları. Ankara: OTTO, 2017.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Istılahları. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1980.
• Köktaş, Yavuz. “Kaderiyye ve Mürcie İle İlgili Hadislerin Değerlendirilmesi”. Hadîs Tetkikleri Dergisi 1/2 (2003), 113-143.
• Kutlu, Sönmez. Selefiliğin Fikri Arkaplanı İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler. Ankara: OTTO, 2016.
• Kutlu, Sönmez. Tarihsel Din Söylemleri Üzerine Zihniyet Çözümlemeleri. Ankara: Otto, 2016.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. Yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
• Ömer, Ahmet Muhtar. “Bağlam Teorisi”. çev. Şahin Güven. Bilimname 1/20 (2011), 197-208.
• Önal, Recep. “İbn Hazm Teolojisinde Teşbîh ve Tecsîm İnancı: Müşebbihe ve Mücessime’ye Yönelik Teolojik Eleştiriler”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2 (2018), 909-938.
• Özafşar, Mehmet. İdeolojik Hadisçiliğin Tarihî Arkaplanı. Ankara: OTTO, 2017.
• Özafşar, Mehmet. “Kültür Tarihimizde Rey-Eser Çatışması (Dini, Psikolojik, Sosyo-Kültürel Temelleri)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41/1 (2000), 225-273.
• Özler, Mevlüt. Tarihsel Bir Adlandırma Tahlili Ehl-i Sünnet-Ehl-i Bid‘at. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010.
• Râgıb el-İsfahânî. “L-H-D”. Kur’an Kavramları Sözlüğü Müfredat. 882-883. İstanbul: Çıra, 2017.
• Sancar, Faruk. “Selefîlik Bir Mezhep mi Yoksa Bir Düşünme Tarzı mı? Selefi Düşüncenin Şifrelerine Dair Bir Değerlendirme”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 15/3 (2015), 21-49.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Muattıla”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/330-331. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Şehristânî, Abdilkerîm b. Ahmed eş-. el-Milel ve’n-Nihal Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Temiz, Rabia Zahide. “Mihne Sürecinde Bir Ehli Hadis, Muhammed bin İsmail el-Buhâri ve Halku Ef’âli’l-İbâd Adlı Eseri”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/1 (2015), 115-142.
• Topaloğlu, Bekir. “er-Red ale’z-Zenâdıka ve’l-Cehmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/514-515. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Tunç, Cihat. “Dalâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/428-429. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Uraler, Aynur. Sünnete Uymanın Önündeki Engeller. İstanbul: İfav Yayınları, 2012.
• Ümit, Mehmet. “Mihne Sürecinde Hanefîler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2010), 101-130.
• Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Watt, William Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2010.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitapevi Yayınları, 2001.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ehl-i Bid’at”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/501-505. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Müşebbihe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/156-158. Ankara: TDV Yayınları, 2006.