External and Inner Senses in Shams al-Dīn al-Samarqandī in The Context of the Interactıon of the Kalām-Philosophy

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 1, 177 - 202, 30.06.2022

Mehdi Cengiz

https://doi.org/10.14395/hid.1067706

Cited By: 1

Öz

In parallel with the expansion of its borders, the Islamic world encountered with different thought systems such as philosophy and thus many disciplines especially al-kalām (theology), were influenced by philosophy. With the entry of the discipline of logic, which is a part of classical philosophy, into the Islamic world, an interaction began to occur between the discipline of al-kalām and philosophy. In terms of showing this interaction, the distinction between external and inner senses, which is among the important discussion topics of philosophy and al-kalām thought traditions, is an important example. Avicenna (d. 428/1037) revised the philosophical knowledge about the formation stages of knowledge by making changes in the number and nature of external-inner senses. This change he made led to the discussion of the problem of the senses in a wider area and enabled Avicenna to be an important reference source in the discussions on the formation stages of knowledge. On the other hand, thinkers like Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 606/1210) criticized the theory of senses developed by Avicenna because of the reason that it was not suitable for their own thought system. While Islamic philosophers accepted inner senses, which are among the subjects that theologians and philosophers disagreed about, the scholars of theology generally did not. In this context, the views of Shams al-dīn al-Samarqandī (d. 722/1322), on the subject have an important place in terms of the relationship between philosophy and theology disciplines. Unlike the classical period theologians, al-Samarqandī adopted the distinction external and inner senses of Avicenna and dealt with the subject of inner senses from an Avicenna perspective in his theological works he wrote. In the classical tradition of al-kalām thought, while the sources of knowledge are only external senses, true hearsay, and reason, according to al-Samarqandī’s approach, internal senses are needed in order for the external senses to complete the process of acquiring knowledge. According to al-Samarqandī, who states that the human soul, which is strengthened by disciplining the soul, can acquire knowledge without the senses, incompetent souls need external and internal senses in order to obtain the knowledge of the objects in the outer world. The forms obtained by the five sense organs, which are called external senses, are transferred to the internal senses, and the process of formation of knowledge continues. al-Samarqandī –like Avicenna- examines the inner senses in five parts: common sense (al-ḥiss al-mushtarak), representative imagination (al-muṣawwira), estimation (wahm), compositive imagination (al-mutakhayyila), and memory (al-dhākira). Inner senses are neuro-physiological, not psychological, according to al-Samarqandī. For this reason, al-Samarqandī, who tries to determine the places of the inner senses in the brain, uses the damage of the relevant parts and the resulting lack of function to prove the accuracy of his determinations. With this study, it will be shown that al-Samarqandī associates the theory of inner senses, which is the subject of philosophy, with al-kalām and evaluates inner senses among the subjects of this discipline. It will also be shown that al-Samarqandī was influenced by Avicenna in this matter. Thus, it is aimed to fill an important gap in the literature about the interaction of the two disciplines and its dimensions. Although some studies have been done on the subject before, different results have been obtained from the claim of our article. Before including the views of al-Samarqandī on the external and internal senses, it will be determined how kalām scholars examined the two senses because the discussion of the existence of inner senses is of great importance in terms of showing the interaction of philosophy and theology disciplines with each other. For this reason, firstly, how the tradition of al-kalām approaches inner senses will be discussed. Then, the characteristics of the five sense organs will be explained and how they perform their functions will be discussed. In the last part, inner senses and various problems related to the subject will be emphasized.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Philosophy, Five Senses, al-Māturīdī, Avicenna, al-Samarqandî

Kelâm- Felsefe Etkileşimi Bağlamında Şemseddîn es-Semerkandî’de Dış ve İç Duyular

Öz

İslam dünyası, sınırlarının genişlemesine paralel olarak felsefe gibi farklı düşünce sistemleri ile karşılaşmış ve başta kelâm olmak üzere pek çok disiplin bundan etkilenmiştir. Klasik felsefenin bir bölümü olan mantık disiplininin İslam dünyasına girmesi ile beraber kelâm ve fıkıh usûlü disiplinleri ile felsefe arasında bir etkileşim yaşanmaya başlamıştır. Bu etkileşimi göstermesi açısından felsefe ve kelâm düşünce geleneklerinin tartışma konuları arasında yer alan dış ve iç duyular ayrımı, önemli bir örnektir. İbn Sînâ (ö. 428/1037) bilginin oluşum aşamaları hakkında kendisine tevârüs eden felsefî bilgiyi, dış ve iç duyuların sayısı ile mahiyeti konusunda değişiklikler yaparak revize etmiştir. Yaptığı bu değişiklik, duyular probleminin daha geniş bir alanda tartışılmasına yol açmış ve bilginin oluşum aşamalarına ilişkin tartışmalarda İbn Sînâ’nın önemli bir referans kaynağı olmasını sağlamıştır. Diğer yandan Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1210) gibi düşünürler, İbn Sînâ’nın geliştirdiği duyular teorisini, kendi düşünce sistemlerine uygun olmadığı gerekçesiyle tenkit etmiştir. Kelâm ve felsefe ekollerine mensup düşünürlerin ihtilaf ettiği konular arasında yer alan iç duyuları, İslâm filozofları kabul ederken kelâm âlimleri genellikle kabul etmemiştir. Bu çerçevede Semerkandî’nin (ö. 722/1322) konu hakkındaki görüşleri, felsefe ve kelâm disiplinlerinin ilişkisini göstermesi açısından önemli bir yer tutar. Semerkandî klasik dönem kelâmcılarının aksine İbn Sînâ’nin iç ve dış duyu ayrımını benimsemiş ve yazdığı kelâm eserlerinde iç duyular konusunu İbn Sînâcı perspektifle ele almıştır. Klasik kelâm düşünce geleneğinde bilginin kaynakları sadece dış duyular, haber-i sâdık ve akıl iken Semerkandî’nin yaklaşımına göre dış duyuların bilgi edinme sürecini tamamlayabilmeleri için iç duyulara ihtiyaç duyulmaktadır. Nefis terbiyesi ile güçlenen insan nefsinin, duyular olmadan da bilgi edinebileceğini ifade eden Semerkandî’ye göre yetkin olmayan nefisler, dış dünyadaki nesnelerin bilgisini elde edebilmek için dış ve iç duyulara ihtiyaç duyar. Dış duyular olarak adlandırılan beş duyu organının elde ettiği suretler, iç duyulara aktarılarak bilginin oluşum süreci devam eder. Semerkandî, İbn Sînâ gibi iç duyuları (havass-ı hamse-i bâtine); ortak duyu (hiss-i müşterek), hayal (musavvire), vehim, yetkin duyu (mutasarrıf müdrik) ve hafızadan (zâkire) olmak üzere beş kısımda inceler. Bahse konu olan iç duyular Semerkandî’ye göre psikolojik değil, nöro-fizyolojiktir. Bu nedenle iç duyuların beyindeki yerlerini belirlemeye çalışan Semerkandî, yaptığı tespitlerin doğruluğunu ispat etmek için ilgili yerlerin zarar görmesini ve bunun sonucunda idrak yetilerinde meydana gelen işlev eksikliğini kullanır. Bu çalışma ile Semerkandî’nin, felsefenin konusu olan iç duyular teorisini, kelâm ile ilişkilendirip kelâm disiplininin konuları arasında değerlendirdiği ve bu meselede İbn Sînâ’dan etkilendiği gösterilecektir. Böylece çalışmada iki disiplinin etkileşimi ve bu etkileşimin boyutları ile ilgili literatürdeki önemli bir boşluğun doldurulması amaçlanmaktadır. Konu hakkında daha önce bazı akademik çalışmalar yapılmışsa da bu çalışmalarda makalemizin iddiasından farklı sonuçlara ulaşılmıştır. Dış ve iç duyular hakkında Semerkandî’nin görüşlerine yer vermeden önce kelâm âlimlerinin iki duyu türüne yaklaşımları belirlenecektir. Çünkü felsefe ve kelâm disiplinlerinin birbiri ile etkileşimini göstermesi bakımından -her iki düşünce geleneğinin bu mevzuya yaklaşımı oldukça açık olduğundan- iç duyuların varlığı tartışması önem taşımaktadır. Bu nedenle ilk olarak kelâm geleneğinin iç duyuları nasıl ele aldığı incelenecektir. Ardından Semerkandî özelinde dış duyular olarak adlandırılan beş duyu organının özeliklerine temas edilecek ve bunların işlevlerini nasıl yerine getirdiği tartışılacaktır. Son bölümde ise iç duyular ve konu ile ilgili çeşitli problemler üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Felsefe, Beş duyu, Mâtürîdî, İbn Sîna, Semerkandî

Kaynakça

• Acar, Elif. İbn Sînâ Felsefesinde Ortak Duyu. İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Doktora Tezi, 2019.
• Akdağ, Mehmet. Gazali’de Bilgi Problemi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Akdeniz, Ebrar. İbn Sînâ’nın Hafıza Teorisi. İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Altaş, Eşref. “Fahreddin er-Râzî’nin Eserlerinin Kronolojisi”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ömer Türker - Osman Demir. İstanbul: İsam yayınları, 2013.
• Avni, Hüseyin. “ʿİlm-i Kelâm -Ḥavâṣ-ı Bâṭıne-”. Cerîde-i ʿİlmiyye 55 (Cemâziyülâhir 1338).
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nasırüddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Marʿaşlî. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, ts.
• Bozkuş, Hatice. Fârâbî’nin Anlam Teorisi: Epistemolojik Bir İnceleme. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Cündî, Ahmed. Mecmûʿatü’l-ḥavâşi’l-behiyye ʿalâ şerḥi’l-ʿAkâidi’n-Nesefiyye. Kahire: Dârü’l-Beṣâir, 1429/2008.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî Seyyid Şerîf. Şerhü’l-Mevâkıf (Hasan Çelebi ve Sîyalkûtî hâşiyeleriyle birlikte). nşr. Muhammed Ömer ed-Dimyâtî. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf: Mevâkıf Şerhi (metin-çeviri). ed. İbrahim Halil Üçer. çev. Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Dinçaslan, Sibel. Klasik Dönem Mâtürîdî Kelâmında Duyum ve Duyulurlar. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Durusoy, Ali. “İbn Sina’da Vehim Kavramı ve İslam Felsefesinin Diyalektiği”. M. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/ (2005), 125-141.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Ana Meseleleriyle Kelâm ve Felsefe (el-Muhassal). çev. Eşref Altaş. İstanbul: Klasik Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Şerḥu’l-İşârât ve’t-tenbîhât: felsefe, tabiʿîyyât, ilâhiyyât ve ʿirfân. Tahran: Encümen-i Asar ve Mefahir-i Ferhengi, 2005.
• Fârâbî, Ebû Nasr. es-Siyâsetü’l-medeniyye. thk. Fevzî Mitri Neccâr. Beyrut: Kâtûlikiyye, 1998.
• Ferhârî, Ebû Abdurraḥman Abdulaziz b. Aḥmed b. el-Ḥamid. en-Nibrâṣ Şerḥu’l-Akâidi’n-Nesefiyye. thk. Okan Kadir Yılmaz. İstanbul: Mektebetu Yasin, 1433–2012.
• Ġazzâlî, Ebû Ḥâmid Ḥuccetü’l-İslâm Muḥammed b. Muḥammed. el-Munḳıẕu mine’ḍ-ḍalâl ve’l-muvaṣṣilu ilâ ẕi’l-izzeti ve’l-celâl. thk. Muhammed Ebû Leylâ - Nûrşîf Abdurraḥîm Rifʿat. Washington: The Council for Research in Values and Philosophy, 2001.
• Ġazzâlî, Ebû Ḥâmid Ḥuccetü’l-İslâm Muḥammed b. Muḥammed. el-Müsteṣfâ min ʿilmi’l-uṣûl. thk. Muhammed Abdüsselam Abdüşşafi. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1413–1993.
• Ġazzâlî, Ebû Hâmid Huccetü’l-İslam Muhammed b. Muhammed. Mesîru ʿumûmi’l-muvaḥḥidîn şerḥ u terceme-i kitâb-ı İḥyâu ʿulûmi’d-dîn (İhyâ tercüme ve şerhi (çeviri yazı-tıpkı basım)). çev. Yusuf Sıdki el-Mardînî. thk. Mustafa Koç - Eyyüp Tanrıverdi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
• Ġazzâlî, Ebû Hâmid Huccetü’l-İslam Muhammed b. Muhammed. Meʿâricü’l-kuds fî medârici maʿrifeti’n-nefs. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, 2. Basım, 1975.
• Genç, Osman. Kelam İlmi ve Felsefe ile İlişkisi. Iğdır: Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Göz, Kemal. “İbn Sînâ Düşüncesinde Ortak Duyu (Hiss-i Müşterek) Kavramı”. PAU İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/10 (2018), 305-329.
• Gutas, Dimitri. “İbn Sînâ Felsefesinde Hayal-Oluşturucu Güç (el-Mütehayyile) ve Aşkın Bilgi”. çev. M. Cüneyt Kaya, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2008), 159-174.
• Henry A. Wolfson. “The Internal Senses in Latin, Arabic, and Hebrew Philosophical Texts”. The Harvard Theological Review 28/2 (1935), 69-133.
• Hafâcî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Muhammed b. Ömer. Hâşiyetü’ş-Şihâb ʿalâ Tefsîr’l-Beyzâvî (İnâyetü’l-Kâdî ve kifâyetü’r-Râzî). 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Hökelekli, Hayati. “Duyu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/8-12. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• İbn Ḫaldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed. Muḳaddimetu İbn Ḫaldûn. thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru Ya’reb, 1425–2004.
• İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. ʿUyûnü’l-ḥikme. thk. Abdurrahman Bedevî. Kuveyt: Vekâletü’l-Matbûʿat, 2. Basım, 1980.
• İzmirli İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelam. İstanbul: Tedkikat ve Telifât-i İslâmiye Heyeti, 1339.
• Kaya, Veysel. Felsefe-Kelam İlişkisi Çerçevesinde İbn Sina’nın Kelama Etkisi. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Kömürcü, Hamza Serdar. Mâturîdî Düşüncede Bilgi Teorisi ile İlgili Temel Kavramlar. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Kûrânî, Molla İlyas. Ḥâşiyetü’l-Kûrânî ʿalâ Şerhi’t-Teftâzânî li’l-ʿakâidi’n-Nesefiyye. thk. Beşîr Birmân. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2017.
• Kurt, Fatih. “Şemseddin Semerkandî’nin Bilgi Teorisi”. Diyanet İlmi Dergi 57/3 (Eylül 2021), 955-974.
• Lagerlund, Henrik. “Introduction: The Mind/Body Problem and Late Medieval Conceptions of the Soul”. Forming the Mind-Essays on the Internal Senses and the Mind/Body Problem from Avicenna to the Medical Enlightenment. ed. Henrik Lagerlund. 1-5, 2007.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü’t-Tevḥîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd- Dâru Ṣâder, 2003.
• Nesefî, Ebü’l-Muʿîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed el-Hanefî. Tebṣiratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
• Öçal, Şamil. “Kelâm-Felsefe İlişkisi”. Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni: Felsefe, Ahlâk ve Kelâmın Sentezi. 6/13-43. İstanbul: İnsan Yayınevi, 2015.
• Özcan, Hanifi. Maturidi’de Bilgi Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 1993.
• Özdemir, Metin. “Kelam Felsefe İlişkisi”. Eskiyeni 29 (2014), 7-25.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin. Usûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye lit-Türâs, 1424.
• Ramazan Efendi, Muhammed. Şerḥu Ramaḍân Efendî ʿalâ Şerḥi’ṣ-Ṣaʿd ʿale’l-ʿAḳâidi’n-Nesefiyye. thk. Muhammed Hâdî Mardînî. Diyarbakır: Mektebetu Seydâ, ts.
• Sâbûnî, Nureddin. Kitâbü’l-bidâye mine’l-kifâye fi’l-hidâye fî usûli’d-dîn. thk. Fethullah Huleyf. Kahire: Darü’l-Maârif, 1969.
• Sadrüşşeria, Sadeddin Mesud b. Ömer b. Abdullah. et-Tavzîh fî halli gavâmizi’t-Tenkîh (Şerhü’t-Telvîh ʿale’t-Tavzîh ile beraber). thk. Zekeriyya ʿUmeyrât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, ts.
• Sâlimî, Ebu Şekûr. et-Temhîd fî beyâni’t-tevḥîd. thk. Ömür Türkmen. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi, 2017.
• Semerḳandî, Muḥammed b. Eşref Şemsüddîn. el-Meʿârif fî Şerḥi’ṣ-Ṣaḥâif. thk. Abdurrahman Süleyman. Amman: Câmiʿatü’l-ʿulûmi’l-İslâmiyye, 2012.
• Semerḳandî, Muḥammed b. Eşref Şemsüddîn. eṣ-Ṣaḥâifü’l-ilâhiyye. thk. Aḥmed Abdurraḥmân eş-Şerîf. Kuveyt: Mektebetü’l-Felâh, 1405–1985.
• Semerḳandî, Muhammed b. Eşref Şemsüddîn. Bişârâtü’l-işârat fi şerḥi’l-işârât ve’t-tenbihât. thk. Ali Ûcebî. Tahran: Müessese-i Pejuheş-i Mirâs-ı Mektûb, 1399/2021.
• Semerkandî, Muhammed b. Eşref Şemsüddîn. İlmü’l-Âfâk ve’l-Enfüs. çev. Yusuf Okşar - İsmail Yürük. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2020.
• Şeyhzâde, Muhyiddin Mehmed Kocevî. Hâşiye Muhyiddîn Şeyhzâde ʿalâ Tefsîri’l-Kâdı el-Beyzâvî. thk. Muhammed Abdülkadir Şahin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Simon Kemp - Garth J. O Fletcher. “The Medieval Theory of the Inner Senses”. The American Journal of Psychology 106/4 (1993), 559-576.
• Şaman, Burak. “Aristoteles’te ve İbn Sina’da His ve İdrak”. Kutadgubilig 34 (Haziran 2017), 421-437.
• Tanrıbilir, Tarık. İslam Kelamında Araz Teorisi (Şemsüddin es-Semerkandî örneği). Adana: Çukurova Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Tanrıbilir, Tarık. Şemsüddin es-Semerkandî’de Varlık ve Bilgi. Ankara: Kitabe Yayınları, 2022.
• Teftâzânî, Sadeddin Mesud b. Ömer b. Abdullah. el-Mekâsıd Kelâm İlminin Maksatları (İnceleme-Çeviri-Eleştirmeli Metin). çev. İrfan Eyibil. thk. Ahmet Kaylı vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Teftâzânî, Sadeddin Mesud b. Ömer b. Abdullah. Şerḥu ʿAkâidi’n-Nesefî. thk. Ali Kamil. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 1436–2014.
• Teftâzânî, Sadeddin Mesud b. Ömer b. Abdullah. Şerhü’t-Telvîh ʿale’t-Tavzîh. Mısır: Mektebetu Sabîh, ts.
• Teftâzânî, Sadeddin Mesud b. Ömer b. Abdullah. el-Mutavvel Şerhu Telhîsi’l-Miftâh. thk. Abdülhamid Hindâvî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi'l-ʿİlmiyye, 1434/2013.
• Tehânevî, Muhammed b. Aʿlâ b. Ali el-Fârukî el-Hanefî. Mevsûʿatu Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. çev. Farsça bölümleri çeviren: Abdullah Hâlidî. thk. Ali Dahrûc. Beyrut: Mektebetu Lübnan [Librairie du Liban], 1996.
• Tiryaki, M. Zahit. “Güçlerden İşlevlere: Fahreddin Râzî’nin İç Duyular Eleştirisi”. Nazariyat 4/2 (Nisan 2018), 73-115.
• Tûsî, Ebû Cafer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. Hasen. Tecrîdü’l-ʿitikâd. thk. Muhammed Cevad Hüseyni Celâlî. Kum: Mektebetü’l-İʿlami’l-İslâmî, 1986.