Tüketim Toplumunda Hiyerofanik Mekan Olarak AVM’ler

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 2, 1005 - 1036, 30.12.2022

Semanur Gürbüz Tepeler , Fazlı Polat

https://doi.org/10.14395/hid.1141138

Cited By: 1

Öz

AVM’ler, Türkiye’nin hemen her şehrinde bulunan, bireylerin yoğun olarak tercih ettiği, içerisinde kalabalıkların oluştuğu, modern yaşamın önemli sosyal ve tüketim mekânları arasında yer almaktadır. Bu mekânlar modern yaşamın pek çok unsuruna ev sahipliği yapmasıyla yaşam merkezi ve modern dünyanın birçok nimetini tüketicilere sunmasıyla da cazibe merkezi haline gelmiştir. Modern yaşamın unsurlarını kompleks bir bütün şeklinde sunan bu mekânlar, bireyleri ve toplumları yönlendirme ve etkileme gücüne sahip olup bireylerin tercihlerinde ve karar verme süreçlerinde etkili rollere sahiptir. Bireylerin sosyal dünyalarını, insanlar arası ilişkilerini, tüketim, ihtiyaç, statü, kimlik, boş zaman değerlendirme, eğlence, zaman ve mekân gibi birçok kavrama yükledikleri anlamları değiştiren AVM’ler, farklı tür kültürel biçimler, cemaatsel formlar, simgesel kodlar ve anlam evrenleri üretmektedirler. Bu mekânların içerisinde oluşan kalabalıklardan, sahip olduğu niteliklerden ve sosyal derinliklerinden ötürü bilimsel araştırma ihtiyacı ve sosyal yaşama ilişkin bilimsel nitelikli bir analiz yapabilme imkânı ortaya çıkmaktadır. Bu mekânların günümüz sosyal yaşamındaki konumundan ve rollerinden yola çıkan bu araştırmanın problemi tüketicilerin bu mekânlara ne tür sosyal, sembolik, imgesel ve metaforik anlamlar yüklediğidir. Bu çalışmanın amacı, AVM’lere giden bireylerin bu merkeze yükledikleri farklı anlamları keşfetmek ve bireylerin bu mekânlarda tecrübe ettiği deneyimlerindeki anlamın özünü fenomenolojik sosyolojik bir yaklaşımla ortaya koymaktır. Bu çalışma, Türkiye’deki şehirlerde sayıları her geçen gün artan ve kent hayatında önemli bir sosyal konumu olan AVM’leri, tüketici söyleminden hareketle anlamayı amaç edinmiştir. Araştırma ayrıca günümüz tüketim toplumlarına AVM’ler üzerinden sosyal bilimsel bir yaklaşım sunmayı hedeflemektedir.

AVM’lerin pek çok paramatere üzerinden okunabilen mekânlar olmasından dolayı literatüre bakıldığında pek çok alanda AVM’lere ilişkin çeşitli çalışmalara rastlanmaktadır. AVM’lere yönelik sosyoloji alanında yapılan çalışmalarda ise bu mekânlar; kamusal mekân, kentsel mekân, boş zaman değerlendirme mekânı, kimlik oluşturma mekânı ve tüketim mekânı olarak ele alınmaktadır. Bununla birlikte araştırmamızla ilişkili olan tüketim-AVM ilişkisi konusunda çeşitli çalışmalar bulunmasına rağmen doğrudan AVM kullanıcılarının bu mekânlara yükledikleri anlamları fenomenolojik desenle inceleyen bir araştırmaya literatürde rastlanmamıştır. Çalışmamız, din sosyolojisi alanındaki ilk çalışma olmasıyla özgündür. Araştırmamız AVM’lere tüketicilerin yükledikleri anlamları sistematik bir şekilde ortaya koymasıyla, bunu doğrudan tüketicilerin bakış açısından hareketle gerçekleştirmesiyle, hem tüketimin sosyal gerçekliğine hem de günümüz toplumlarının sosyal bilimsel gerçekliğine katkı sunmasıyla, sosyoloji ve din sosyolojisi alanlarındaki boşluğu doldurmasıyla ve yeni araştırmalara rehberlik etmesi açısından önem taşımaktadır.

Araştırmanın problem durumuna ve amacına uygun şekilde araştırma yöntemi olarak nitel yöntem, araştırmanın deseni olarak ise fenomenolojik araştırma deseni seçilmiştir. Fenomenolojik desen yoluyla tüketicilerin AVM’lere hangi anlamları yükledikleri ve mekân içerisindeki deneyimlerini nasıl yorumladıkları tüketicilerin kendi bakış açılarından hareketle anlaşılmaya çalışılmıştır. Araştırmada çalışma grubu maksimum çeşitlilik örneklemi yoluyla seçilen farklı sosyo-demografik özelliklere sahip 20 katılımcı ile yarı yapılandırılmış görüşme formuna dayalı derinlemesine görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Veriler fenomenolojik çözümleme tekniğinin aşamaları temel alınarak içerik analizine tabi tutulmuştur. Yapılan görüşmeler, önce transkript edilmiş ardından birkaç kez okunarak gözden geçirilmiş sonrasında odak fenomen çerçevesinde anlam birimlerine ayrıştırılmıştır. Kodlanan veriler, ortak öze yoğunlaşarak önce kategoriler sonra ortak temalar çerçevesinde bir araya getirilmiştir. Sonrasında anlam birimleri ilişkilendirilip karşılaştırılmış ve fenomenin genel bir yorumunu sunacak şekilde sentezlendikten sonra veriler fenomenolojik sosyolojik bağlam çerçevesinde okunmaya çalışılmıştır. Araştırma sonucunda AVM’lerin farklı bağlamlarda yorumlandığı görülmüş ve ulaşılan temalar “tüketimin panoraması” ve “hiyerofaninin panoraması”ndan kesitler şeklinde iki temel tema altında sunulmuştur. 

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Tüketim, Tüketim Toplumu, AVM’ler, Hyerofanik Mekan

Shoppıng Malls As A Hıerophanıc Space In The Consumer Society

Öz

Shopping malls are among the important social and consumption spaces of modern life. They are centers of life and attractions and have the power to influence individuals and societies. Shopping malls produce different kinds of cultural forms, communal forms, symbolic codes and universes of meaning while changing the social worlds of individuals, their relationships and the meanings they attach to many concepts. Shopping malls create significant opportunities for social scientific research with the crowds formed in these spaces, and their characteristics and social depth. The problem of this research is to discover what kind of social, symbolic, imaginary and metaphoric meanings consumers attach to these spaces. The aim of this study is to analyze the different meanings that shopping mall visitors ascribe to these centers and to reveal the essence of the individual’s experiences with a phenomenological sociological approach.

This study aims to analyze shopping malls in terms of consumer discourse, thus, exploring contemporary consumer societies through shopping malls from a social scientific approach. There are many studies on shopping malls in various disciplines. In the studies carried out in the field of sociology, these places are; public, urban, leisure and consumption spaces. Although there are various studies on the consumption-shopping mall relationship, there is no research that examines the meanings shopping mall users attach to these places with a phenomenological pattern, which makes our study unique in the field of sociology of religion. The significance of our research lies in the systematical revealing of the meanings that consumers attach to shopping malls, and doing so directly from the point of view of consumers, contributing to the existing research of the social reality of consumption and today's societies, filling the gap in the fields of sociology and sociology of religion, and guiding to new research possibilities.

Qualitative methods and phenomenological design are applied in the study. With the phenomenological pattern, it is tried to understand what meanings consumers attach to shopping malls and how they interpret their experiences. In the study, in-depth interviews based on a semi-structured interview form were conducted with 20 participants with different socio-demographic characteristics selected through a study group of a maximum diversity sample. Content analysis was performed on the data in accordance with the phenomenological analysis stages. The interviews were first transcribed, then read several times, reviewed and then encoded. The encoded data were first brought together within the framework of categories and then common themes. Then, the data were synthesized in a way to present a general interpretation of the phenomenon and tried to be read within the framework of the phenomenological sociological context. As a result of the research, it is seen that shopping malls are interpreted in different contexts, and the themes reached are presented under two basic themes as sections from "panorama of consumption" and "panorama of hierophany ".

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Consumption, Consumer Society, Shopping Malls, Hyerophanic Space

Kaynakça

• Altıntop, Apak Kerem. Küreselleşme ve Tüketim Kültürü: 1987 Yılı Sonrası Türkiye’de AVM Kültürü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Altuna, Oylum Korkut. Büyük Alışveriş Merkezlerinin Tüketici Algısına Göre Konumlandırılması ve Bir Araştırma. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, 2010.
• Aydemir, Mehmet Ali. Büyük alışveriş merkezlerinin aile içi tüketim alışkanlıkları üzerinde etkisi (Konya örneği) . Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Aytaç, Ömer, “Kent Mekânlarının Sosyo-Kültürel Coğrafyası”. Kent Sosyolojisi. Köksal Alver. 251-276. İstanbul: Çizgi Kitabevi, 2017.
• Bakan, İsmail. vd. “Kahramanmaraş’da Alışveriş Merkezleri Algısı”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İİBF Dergisi 3/1 (2013) , 195- 208.
• Batı, Uğur. “Tüketim Katedralleri Olarak AVM’lerin Toplumsal Göstergebilimi: Forum Bornova AVM Örneği”, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, 4/1 (2007) , 1-26.
• Baudrillard, Jean. Tüketim Toplumu. çev. Hazal Deliceçaylı, Ferda Keskin. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• Bauman, Zygmunt. Küreselleşme: Toplumsal Sonuçları, çev. Abdullah Yılmaz. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2016b.
• Bauman. Zygmunt - Lyon D. Akışkan Gözetim. çev. Elçin Yılmaz. İstanbul: Ayrıntı Yayınları. 2016a.
• Bauman. Zygmunt. Akışkan Modernite. çev. Sinan Okan Çavuş. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2017.
• Bauman. Zygmunt. Postmodernizm ve Hoşnutsuzlukları, çev. İsmail Türkmen). İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• Bayraktar, Nuray. “The Urban and Publıc Locatıonal Features of the Shoppıng Centers/Ankara as Example”, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 2/18 (2005), 289-301.
• Bora, Aksu - Üstün, İlknur. Sıcak Aile Ortamı: Demokratikleme Sürecinde Kadın ve Erkekler. İstanbul: Tesev Yayınları, 2006.
• Bozyiğit, Sezen - Madran, Canan. “Çocukların Tüketici Olarak Sosyalleşme Süreci” Cag University Journal of Social Sciences, 10/1(2013), 71-95.
• Bruckner, Pascal. Masumiyetin Ayartıcılığı. çev. Hamdi Tuncer. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2006.
• Ceylan, Menekşe Nihal. Tüketim Toplumunun Yeni Kentsel Mekânı: AVM’ler. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Çakmak, Ali Çağlar. “Ziyaretçilerin AVM’leri Tercih Etme Nedenlerinin Araştırılması: Karabük Şehir Merkezinde Bir Uygulama”. Niğde Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 5/2 (2012), 195-215.
• Çetin, Banu Aktürk. "Alışveriş Merkezleri: Yeni Birer Kent Merkezi Olabilir Mi?". Akademi Sosyal Bilimler Dergisi 5 / 15 (Aralık 2018): 1-17 .
• Debord, Guy. Gösteri Toplumu, çev. Ayşen Ekmekçi - Okşan Taşkent. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2017
• Demirezen, İsmail. Tüketim Toplumu ve Din. İstanbul: Dem Yayınları, 2015.
• Durkheim, Emile. Dinî Hayatın İlkel Biçimleri, çev. Fuat Aydın. İstanbul: Ataç Yayınları, 2005.
• Eliade, Mircea. Dinler Tarihine Giriş. çev. Lale Arslan. Kabalcı Yay. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2003.
• Ercan, Müge. “Public Spaces of Post-cIndustrial Cities and Their Changing Roles”, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 1/24 (2007) , 115-137.
• Faucault, Michel, Hapishanenin Doğuşu. çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: İmge Kitabevi, 2015.
• Featherstone, Mike. Postmodernizm ve Tüketim Kültürü, çev. Mehmet Küçük. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• Friedman, Thomas. Küreselleşmenin Geleceği/ Lexus ve Zeytin Ağacı. çev. Elif Özsayar. İstanbul: Boyner Holding Yayınları, 2000.
• Giddens. Anthony. Modernliğin Sonuçları. çev. Ersin Kuşdil. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2016.
• İlter, Burcu, Özgen, Özge, Aykol, Bilge. "Lise Öğrencilerinin Alışveriş Merkezi Gereksinimlerinin Kano Modeli İle Sınıflandırılması: İzmir İli Uygulaması". Dokuz Eylül Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi 8 / 2 (Haziran 2007): 141-162.
• Kömürcü, Betül. Değişen Tüketim Kültürü ve Serbest Zaman Etkinliklerinin Yeni Kamusal Mekânı: Ankara Atakule ve Ankamall Alışveriş Merkezleri Örneği. Ankara: Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Kümbetoğlu, Belkıs. Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yöntem ve Araştırma. Ankara: Bağlam Yayıncılık, 2015.
• Lefebvre, Henri. Modern Dünyada Gündelik Hayat. çev. Işın Gürbüz. İstanbul: MetisYayınları, 2016.
• Macit, Mustafa. Elin Korelisine El Salladım: Küresel Popüler Kültür Fenomeni; Hallyu/Kore Dalgası Türkiye’de. Ankara: Gece Kitaplığı, 2015.
• Mall Report, Erişim: 03.12.2018, http://www.mallreport.com.tr.
• Mayring, Philipp. Nitel Sosyal Araştırmaya Giriş. çev. Adnan Gümüş - M. Sezai Durgun. Ankara: Bilgesu Yayıncılık, 2000.
• Okumuş, Ejder. “Boş Zaman Hayatı: Eskişehir Örneği-Bir Giriş Denemesi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 15/2 (2015): 7-47.
• Özcan, Burcu. “Rasyonel Satın Alma” ve “Boş Zaman Sürecine Ait Alışveriş” Eylemlerinin Birlikte Sergilendikleri Mekânlar: AVM’ler”. Sosyal Bilimler Dergisi 9/2 (2007), 39-68.
• Özden, Berna. Perakendecilikte Yükselen Değer Alışveriş Merkezleri ve Tüketici Davranışlarına Etkileri Üzerine Bir Araştırma. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Özyer, Yağmur. Tüketici Karar Verme Stilleri ve Tercih Nedenlerinin AVM Sadakatine Etkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, 2012
• Patton, Michael Quinn. Nitel Araştırma ve Değerlendirme Yöntemleri. çev. Mesut. Bütün - Selçuk Beşir Demir. Ankara: Pegem Akademi, 2. Basım, 2018.
• Savaş, Yüksel. AVM Olgusunun Kentsel Mekânda Değişim Süreci İstanbul Kent Örneğinde Bir İrdeleme. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, 2009
• Slattery Martin. Sosyolojide Temel Fikirler. çev. Ümit Tatlıcan - Gülhan Demiriz. Ankara: Sentez Yayınları, 2017.
• Sungur, Erol. Postmodern Tüketim Anlayışında Dindar Yaşam Biçimleri. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016
• Şan, Mustafa Kemal vd. "Kentlerin Yeni Tüketim Mabetleri: Alışveriş Merkezleri". Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi 3 / 5 (Haziran 2017): 149-169
• Şentürk, Recep “Cami İslam Toplumunun Kalbidir”. Diyanet Dergisi 10/322 (2017), 28-31.
• Şentürk, Ünal. “Tüketim Toplumu Bağlamında Boş Zamanların Kurumsallaştırdığı Bir Mekân: AVM’ler (AVM)”. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13 (2012). 63-77.
• Thorpe, Christopher vd. Sosyoloji Kitabı. çev. Tufan Göbekçin. İstanbul: Alfa Yayınları, 2017.
• Tutal, Osman - Üstün, Berna. “Tüketim Alışkanlıklarındaki Değişimler ve Bu Değişimlerin Alışveriş Mekânlarına Etkisinin Eskişehir Örneğinde İrdelenmesi” Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8/2 (2008), 259-282.
• Uzun, İnci. Kamusal Mekân-Tüketim Olgusu Etkileşiminin İzmir’deki AVM’ler Bağlamında Değerlendirilmesi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Vincenzo, George. “Tüketim Katedrali”, çev. İsmail Aydın. Nihayet Dergisi. 40 (2018), 58- 61.
• Vural, Tülin - Yücel, Atilla. “Çağımızın Yeni Kamusal Mekânları Olan AVM’lere Eleştirel Bir Bakış” İtü Dergisi 5/2 (2006), 97-106.
• Vural, Tülin. Değişen Üretim-Tüketim İlişkileri Bağlamında AVM’lerin Anlamsal ve Mekânsal Dönüşümüne Eleştirel Bir Bakış, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, 2005.
• Ward, Scott. “Consumer Socialization”. Journal of Consumer Research, 1/2 (1974) , 1- 14.
• Watson, Nigel. “Postmodernizm ve Yaşam Tarzları”, çev. Mukadder Erkan-Ali Utku. Postmodern Düşüncenin Eleştirel Sözlüğü, ed. Stuart Sim. 45-57. Ankara: Ebabil Yayınları, 2006.
• Yavuz, Şevket. “Modern Öncesi Âlemden Post/Modern Bir Köye Evrilişte Kutsal'ın Arkeolojisine Yeniden Bakış”. Milel ve Nihal İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi. 4/1, 2007.
• Yırtıcı, Hakkı - Uluoğlu, Belkıs. “Mekânın Altyapısal Dönüşümü”, İTÜ Dergisi/a Mimarlık, Planlama, Tasarım, 3/1(2004), 43-52.
• Yüksel, Pelin –Yıldırım, Soner. “Theoretical Frameworks, Methods, and Procedures for Conducting Phenomenological Studies in Educational Settings”. Turkish Online Journal of Qualitative Inquiry, 6(1) (2015), 1-20.
• Zorlu, Abdulkadir. AVM’leri Anlamak. Ankara: Glocal Yayınları, 2008.
• Zorlu, Abdulkadir. Tüketim Sosyolojisi. Ankara: Glocal Yayınları, 2006.