İslâm Hukukunda Küllî Kâidelerin Hukukun İşlevleri Arasındaki Antinomi/Çatışma Bağlamında Değerlendirilmesi

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 2, 1095 - 1126, 30.12.2022

Hatice Alsaç

https://doi.org/10.14395/hid.1156814

Cited By: 2

Öz

Hukuk, toplumsal ilişkileri düzenleyen bir sistem olarak, insanların hayatında aktif bir rol oynamaktadır. Toplumsal yaşamı düzenleyen kurallar arasında hukuk kuralları, önemli bir yere sahiptir. Bu durum “Nerede toplum varsa orada hukuk vardır” şeklinde açık bir şekilde formalize edilmektedir. Hukukun niteliğinin anlaşılması, işlevlerinin bilinmesini gerektirmektedir. Hukukun farklı işlevlerinden bahsedilmekle birlikte hukukun öne çıkan temel işlevleri; adaleti sağlamak, toplum hayatını düzenlemek ve sosyal ihtiyaçları karşılamaktır (pratik yarar sağlamak). Hukukun farklı işlevlerinin bulunuyor oluşu bu işlevler arasında antinomik/çatışık görünümleri kaçınılmaz kılmaktadır. Bu durum, hukukun işlevleri arasında çatışma meydana geldiğinde hangisinin önceleneceği problemini gündeme getirmektedir. Yapılması gereken, hukukun farklı işlevleri arasında bir denge sağlanmaya çalışılmasıdır. Hukukun, “adaletin gerçekleşmesi” nihai hedefine ulaşmak için bu işlevler arasında dengeli ve uyumlu bir yaklaşım izlemesi gerekir. “Hukuk, adalete yönelmiş bulunan bir toplumsal yaşam düzeni” olarak tanımlanır. Hukukun amacı, adalet idesine ulaşmaktır. Ancak adaletin, her zaman sadece insanların istekleri ile kendiliğinden gerçekleşmesi mümkün olmadığından, başka bir müdahale gerekmektedir. Bu müdahale de hukuki emniyetin sağlanması anlamına gelmekte ve bir düzeni ifade etmektedir. Hukukun adalet ve sosyal ihtiyaçları karşılama işlevlerinden bahsedebilmek, öncelikle bir düzen olarak ortaya çıkmasını gerektirmektedir.

Çalışmamız İslâm hukukunda küllî kâidelerin hukukun fonksiyonları ile irtibatına odaklanmaktadır. İslâm hukuk tarihinde kanunlaştırma hareketleriyle birlikte önemi daha da artan küllî kâideler incelediğinde, hukukun temel işlevlerinin küllî kâidelerde de karşılık bulduğu görülmektedir. Küllî kâideler, İslâm hukukunun biçimsel bir düzene sokulmaya çalışılmasının ürünü olarak, hukukun farklı işlevlerini esas alan içeriktedir. Küllî kâideler, kanunlaştırmanın da bir tezâhürü olarak, açık ve kesin ifade yapılarına sahiptir. Bu bakımdan hukukun düzen işlevini temel almaktadır. Bununla birlikte içerik olarak değerlendirildiklerinde hukukun pratik yarar sağlama ve adaleti temin etme işlevlerine dair düzenlemeler içerdikleri görülmektedir. Örneğin “bir işten maksat neyse hüküm ona göredir/el-umūru bi maḳāṣidihā” kâidesi tasarruflarda kişinin iradesinin esas alınmasını düzenlemekle hukukun adaleti sağlama işlevini ifade etmektedir. “Zarar izâle olunur/eḍ-ḍararu yuzāl” kâidesi yarar ve zarar bağlamı düşünüldüğünde hukukun insanlar için pratik yarar sağlama işlevi ile ilgilidir. “Meşakkat teysiri celb eder/el-meşaḳḳa teclibu’t-teysīr” kâidesi de yine İslâm hukukunda ihtiyaç, zaruret, ruhsat gibi temel meselelere dair düzenlemeleri içermektedir. “ det muhakkemdir/el-‘āde muḥaḳḳeme” kâidesi, insanların sosyal ihtiyaçlarının karşılanması bağlamında gündeme gelmektedir. Kâideler tek başlarına değerlendirildiğinde hukukun farklı işlevlerini ifade etmekte, birlikte değerlendirildiklerinde ise bu sebeple aralarında çatışma olması kaçınılmaz olmaktadır. Örneğin “bir işten maksat ne ise hüküm ona göredir” kâidesine göre bir kişinin tasarruflarından sorumlu olması kişinin kastına bağlı olmasına rağmen, “zarar izâle olunur” kâidesi, kasıtsız da olsa başkasının malına zarar verilmesi durumunda tazmin sorumluluğu doğmasını gerektirmektedir.

Çalışmanın amacı, İslâm hukukunda küllî kâidelerin ve literatürde “kâidelerin istisnaları” olarak atıfta bulunulan durumların, hukukun işlevleri arasındaki çatışmalar bağlamında değerlendirilmesidir. Çalışmamızda öncelikle hukukun işlevleri üzerinde durarak, bu işlevlerin küllî kâidelerde ne şekilde karşılık bulduğunu tespit etmeye çalıştık. Hukukun farklı işlevleri arasındaki antinomik görünümleri, İslâm hukukunda küllî kâideler zemininde örneklendirdik. Küllî kâideler arasında ortaya çıkan antinomik durumlarda, hukukun işlevleri arasında tercih yapılırken dikkate alınan daha üst tikel normlar, örf ve âdetler, zaruret ve ihtiyaç gibi yüksek değerlere işaret etmeye çalıştık. Çalışmanın kaynakları arasında küllî kâidelerin son hâlinin yer aldığı Mecelle ve Mecelle’nin şerhleri yer almaktadır. Yeri geldikçe kavâid literatürüne dair yazılmış eserlere ve küllî kâidelerin örneklendirilmesi için klasik fıkıh kaynaklarına başvurduk. Hukukun işlevleri ile ilgili olarak, hukuk ile ilgili çalışmaları olan önemli isimlerin eserlerinden yararlandık.

Anahtar Kelimeler

İslâm hukuku, kavâid-i külliye, antinomi, adalet, örf, yarar

Evaluation of Legal Maxims (al-Qawāid al-Qulliyya) of Islamic Law Among the Functions of Law in the Context of Antinomy

Öz

Law, as a system that regulates social relations, takes an active part in people's lives. Law rules have an important place among other rules regulating social life. The statement that “Where there is society, there is law” clearly formalizes this fact. Understanding the character of law requires knowing its functions. The main functions of law are to provide justice, organize community life, and achieve practical benefits. The fact that law has various functions makes antinomic appearances inevitable. This brings up the problem of which function should be prioritized when antinomy occurs among the functions of law. In order for the law to achieve its ultimate goal of “realization of justice”, it needs to follow a balanced and harmonious approach between these functions. Law is defined as “a social life order oriented towards justice”. The purpose of law is to reach the idea of justice. Justice cannot always be achieved by people's wishes alone. For this reason, another intervention is required. This intervention means ensuring legal security and expressing an order. Being able to talk about the functions of law to provide justice and to meet social needs, the law must emerge as an order.

Our study focuses on connection between “legal maxims” (al-qawāid al-qulliyya) of Islamic law with the functions of law. When we examine the “legal maxims” of Islamic law, whose importance has increased with the codification movements in the history of Islamic law, we see that the main functions of law are also found in the “legal maxims”. “Legal maxims” are the product of trying to put Islamic law into a formal order and have contents based on various functions of law. “Legal maxims” as an indicator of coding have clear and precise expression structures. In this respect, “legal maxims” are primarily based on the order function of law. When evaluated in terms of content, it is seen that the “legal maxims” include regulations regarding the functions of law to provide practical benefits and to provide justice. For instance, the maxim of "al-umūru bi maqāṣidihā" regulates the will of the person in the dispositions and it expresses the function of law to provide justice; the maxim of "al-ḍararu yuzāl", when considering the context of benefit and harm, expresses the function of law to provide practical benefits for people; the maxim of "al-mashaqqa tajlibu al-taysīr" also includes regulations on fundamental issues such as need, necessity, and permission in Islamic law; or, the maxim of "al-‘āda muḥaḳḳama" comes to the fore in relation to meeting the social needs of people. When the “legal maxims” are evaluated one by one, we come to see that they express different functions of the law, and when they are considered together, there appears an inevitable antinomy between them. For example, according to the maxim of "al-umūru bi maqāṣidihā", responsibility for one's actions depends on one's intentions. On the other hand, the maxim of "al-ḍararu yuzāl" requires compensation liability in case of damaging to someone else's property, albeit unintentionally.

The study aims to evaluate the “legal maxims” in Islamic law, and the situations referred to as "legal maxim's exceptions" in the context of antinomy between their functions. In our study, we have primarily focused on the functions of law and tried to determine how these functions correspond to the “legal maxims”. We have exemplified the antinomic aspects between the functions of law on the basis of “legal maxims” in Islamic law. We tried to point out the high values such as special norms, customs and traditions of the people, necessities, and needs, which are taken into account when choosing between the functions of law in antinomic situations that arise between the “legal maxims”. Among the study, sources are al-Majalla, which include the final version of the “legal maxims”, and the commentaries of al-Majalla. We have also consulted the works in the literature of “legal maxims” when necessary, and classical fiqh sources to exemplify the “legal maxims”. Regarding the functions of law, we have benefited from the works of influential scholars who have studies the law.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, al-qawāid al-qulliyya, antinomy, justice, custom, benefit.

Kaynakça

• Kur’ân-ı Kerîm. Erişim 4 Ağustos 2022. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Abadan, Yavuz. Hukuk Felsefesi Dersleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 1954.
• Abadan, Yavuz. Hukuk Başlangıcı ve Tarihi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Talebe Cemiyeti Yayınları, 1943.
• ʿAbdulazīz el-Buḫārī. ʿAlāuddīn b. Aḥmed (öl. 710 h/1310). Keşfu’l-esrār ʿan uṣūli Faḫri’l-İslām el-Bezdevī. 4 Cilt. İstanbul: Maṭbaʿtu’ş-Şeriketi’ṣ-Ṣaḥāfīyyeti’l- Os̠māniyye, 1308.
• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebū ‘Abdillāh Aḥmed b. Muḥammed (öl. 241/855), Musnedu’l-İmām Aḥmed b. Ḥanbel. 50 Cilt. thk. Şu‘ayb el-Arnavûd vd. Beyrūt: Muessesetu’r-Risāle, ts.
• Aktan, Hamza. “Damân”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 8/450-453. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• ‘Alāī, Ebū Sa‘id Ḥalīl b. Keykeldī eş-Şāfi‘ī (öl. 761/1359). el-Mecmū‘u’l-muẕehheb fī kavāi‘di’l-Meẕheb. 2 Cilt. thk. Muḥammed b. ‘Abdilgaffār b. ‘Abdirraḥmān eş-Şerīf. Kuveyt: Vizāratu’l-Evḳāf ve’ş-Şuūni’l-İslāmiyye, 1994.
• Ali Haydar Efendi, (Küçük) Hoca Emin Efendizâde (öl. 1935). Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. Konstantiniyye: Matba‘â-i Ebu’d-Diyâ, 1330.
• ‘Alī ‘Ulvi, Telḥîsu kavā‘id-i kulliyye fî ıstılāḥātı fıḳhiyye, Şirket-i Mertebiyye Matbaası, İstanbul 1317.
• Alsaç, Hatice. Kavâid-i Külliye-i Kübrâ ve Mecelle’deki Tezâhürleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Amselek, Paul . “Norm ve Yasa (1)”. çev. Tuğba Ballıgil. Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi. İstanbul: NÜANS, 1993. 33-52.
• Ansay, Sabri Şakir (öl. 1962). Hukuk Tarihinde İslâm Hukuku. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1958.
• Apaydın, Yunus. “İrade Beyanı”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 22/387-391. İstanbul: TDV, 2000.
• Aral, Vecdi. Hukuk ve Hukuk Bilimi Üzerine. İstanbul: Filiz Kitabevi, 2001.
• Aral, Vecdi. Hukuk Felsefesinin Temel Sorunları. İstanbul: Filiz Kitabevi, 1992.
• Attāsī, Muḥammed Ḫâlid. Şerḥu’l-Mecelle. 4 Cilt. Peşāver (Pākistān): Mektebetu’l-Ḥakkāniyye, ts.
• Aydın. Mehmet Âkif. “İtlâf”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 23/466-469. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Bāz, Selīm Rustem el-Lubnānī (öl. 1920). Şerḥu’l-Mecelle. İstanbul: Dāru İhyāi’t-Turās̠i’l-‘Arabī, 1986.
• Belgesay, Mustafa Reşid (öl. 1969). “Mecelle’nin Külli Kaideleri ve Yeni Hukuk”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 12/2-3 (1946), 561-608.
• Belgesay, Mustafa Reşid (öl. 1969). “Medeni Kanunun Başlangıç Faslı Üzerine Etüd”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası. 18/1-2 (1952), 129-160.
• Berki. Ali Himmet (öl. 1976). Hukuk Mantığı ve Tefsir. Ankara: Güney Matbaacılık ve Gazetecilik, 1948.
• Bilmen, Ömer Nasuhi (öl. 1971). Hukuk-i İslāmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1967.
• Buḫārī, Ebū ‘Abdillāh Muḥammed b. İsmāīl b. İbrāhīm el-Cu‘fī (öl. 256/870). Saḥīḥu’l-Buḫārī (el-Cāmi‘u’ṣ-Ṣaḥīḥ). Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2009.
• Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ‘Alī er-Rāzī (öl. 370/980). el-Fuṣūl fi’l-uṣūl. 4 Cilt. thk. ’Uceyl Cāsim en-Neşemī. İstanbul: Mektebetu’l-İrşād, 1994.
• Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ‘Alī er-Rāzī (öl. 370/980). Aḥkāmu’-Ḳur’ān. 3 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2007.
• Ceylan, Hadi Ensar. “İslâm Borçlar Hukukunda Akdin Bağlayıcılığının (Lüzûm) Mâhiyeti”. Şırnak Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. 9/19 (2018/1). 201-215.
• Çağıl, Orhan Münir. Hukuk Başlangıcı Dersleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1961.
• Çağıl, Orhan Münir. Hukuk Metodolojisi Dersleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 1962.
• Çağıl, Orhan Münir. Hukuka ve Hukuk İlmine Giriş. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1966.
• Çalışkan, İbrahim. “İstisnâ‘ Akdinin Mahiyeti ve Unsurları”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 31 (1989), 349-365.
• Çobanoğlu, Rahmi. Hukukta Gaye Problemi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1964.
• Dāmād Efendi, ‘Abdurraḥmān b. Muḥammed b. Suleymān el-Kelībūlī (öl. 1078/1668). Mecma‘u’l-enhur fī şerḥi Multeḳa’l-ebḥūr ve me‘ah ed-Dürrü’l-munteḳā fī şerḥi’l-Multeḳā). 4 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1998.
• el-Fetāva’l-Ḥindiyye. (el-Ma‘rūf bi’l-Fetāva’l-‘Ālemgīriyye fī Meẕhebi’l-İmām el-A‘zām Ebū Ḥanīfe Nu‘mān). Cemā‘a min ‘Ulemāi’l-Ḥindi’l-İslām. 6 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.
• Ġazālī, Ebū Ḥāmid Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed (öl. 505/1111). el-Musteṣfā min ‘ilmi’l-uṣūl. 2 Cilt. Beyrūt: Dāru’n-Nefāis, 2011.
• Guzelhiṣārī, Muṣṭafā b. es-Seyyid Muḥammed (öl. 1253/1837). Şerḥu “Menāfi‘u’d-deḳāiḳ fī şerḥi Mecāmi‘i’l-haḳāiḳ” (Mecāmi’u’l-kaḳāiḳ ve’l-kavā‘id ve Cevāmi‘u’r-ravāiḳ ve’l-fevāid ile birlikte). İstanbul: Dāru’ṭ-Ṭıbā’ati’l-‘Āmira, 1308.
• Gür. Refik. Hukuk Tarihi ve Tefekkürü Bakımından Mecelle. İstanbul: Sebil Yayınevi, 1993.
• Güriz, Adnan. Hukuk Başlangıcı. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1986.
• Hacı Reşīd Paşa, (öl. 1918). Rūḥu’l-Mecelle. 8 Cilt. Derseâdet: Dāru’l-Ḫilāfeti’l-‘Āliyye Maṭbaa-i Hayriyye, 1326-28.
• Ḫādimī, Muḥammed b. Muṣṭafā (öl. 1176/1762). Mecāmi’u’l-hakāik ve’l-kavā‘id ve Cevāmiu’r-ravāik ve’l-fevāid. i‘dād: Hasen İbrāhīm ‘Alī el-Ḥūsenī, tkdm: Muḥammed Muṣṭafā ez-Zuḥaylī. Memleketu’l- ‘Arabiyye es-Su‘ūdiyye: Dāru’s-Samī‘ī, 2017.
• Hafızoğulları, Zeki-Güngör, Devrim. “Türk Ceza Hukukunda Suçların Tasnifi”, TBB Dergisi 69 (2007), 21-50.
• Ḥıṣnī, Ebū Bekr b. Muḥammed b. ‘Abdulmumin (öl. 829/1426). Kitābu’l-Ḳavā‘id. 4 cilt. thk. ‘Abdurraḥmān b. ‘Abdillāh eş-Şa‘lān. Riyāḍ: Mektebetu’r-Ruşd, 1997.
• Işıktaç, Yasemin. Hukuk Normunun Mantıksal Analiz ve Uygulaması. İstanbul: Filiz Kitabevi, 1999.
• İbn ‘Ābidīn, Muḥammed Emīn (öl. 1252/1836). Reddu’l-muḥtār ‘ale’d-Durri’l-muḫtār şerḥu Tenvīri’l-ebṣār. 14 Cilt. thk. ‘Ādil Aḥmed ‘Abdulmevcūd, ‘Alī Muḥammed Mu‘avvid. Riyāḍ: Dāru ‘Ālemi’l-Kutub, 2003.
• İbn Ḳudāme, Ebū Muḥammed ‘Abdullāh b. Aḥmed b. Muḥammed el-Maḳdisī el-Ḥanbelī (öl. 620/1223). el-Muġnī. 10 Cilt. thk. ‘Abdullāh b. ’Abdilmuhsin et-Turkī, ‘Abdulfettāḥ Muḥammed el-Halū. Riyāḍ: Dāru ‘Ālemi’l-Kutub, 1997.
• İbn Nuceym, Zeynuddīn b. İbrāhīm (öl. 970/1563). el-Eşbāh ve’n-neẓāir ‘alā Meẕhebi Ebī Nu‘mān.thk. ‘Abdulkerīm el-Fuḍaylī. Beyrūt: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 2011.
• İbn Ruşd, Ebu’l-Velīd Muḥammed b. Aḥmed (el-Ḥafīd) (öl. 595 h/1198 m). Bidāyetu’l-muctehid ve nihāyetu’l-muḳteṣid. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2004.
• İbnu’s-Subkī, Tācuddīn ‘Abdulvehhāb b. ‘Alī b. ‘Abdilkāfī (öl. 771/1370). el-Eşbāh ve’n-neẓāir. 2 Cilt. thk. ‘Ādil Aḥmed ‘Abdulmevcūd, ‘Alī Muḥammed Mu‘avved. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1991.
• İlhan, Cengiz. Hukukun Doksan Dokuz İlkesi. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2010.
• Kahraman, Abdullah. “Müdâyene Âyetinin İslâm Hukuku Açısından Değerlendirilmesi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. 4 (2000). 193-224.
• Kāsānī, Ebū Bekr b. Mes‘ūd el-Ḥanefī (öl. 587/1191). Bedāi‘u’s-sanāi‘ fī tertībi’ş-Şerāi‘. 10 Cilt. thk. ‘Alī Muḥammed Mu‘avvıd,’Ādil Muḥammed ‘Abdulmevcūd. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Kaşka, Hakan. “Ceza Hukuku Müesseselerinin Mecelle’nin Külli Kaideleri ile Açıklanması”. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 17/1 (2018). 131-146.
• Ḳırḳāġācī, Suleymān b. ‘Abdillāh (öl. 1287). Şerhu’l-Ḫātime fi’l-kavā‘idi’l-fıḳhiyye (Şerḥu hātimeti Kitābi Mecāmi‘u’l-haḳāiḳ). thk. Muḥammed ‘Ammād en-Nablūsī. İstanbul: y. y. 2013.
• Kıllıoğlu, İsmail. Ahlâk Hukuk İlişkisi. İstanbul: İFAV, 1988.
• Koşum, Adnan. “Hukukun İşlevleri Arasındaki Zıtlık ve Adaletin Üstünlüğü Bakımından İslâm Hukuku”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47/1 (2006). 55-66.
• Kuyucaklızâde, Mehmed Âtıf Efendi (öl. 1898). Mecelle-i Ahkâm-ı ‘Adliyye’den Kitâbu’l-Buyû‘. Derseâdet: Maḥmūd Bek Matbaası, 1318.
• Kuyucaklızâde, Mehmed Âtıf Efendi (öl. 1898). Mecelle-i Ahkâm-ı ‘Adliyye’den Kavâid-i Kulliyye-i Fıkhiyye’nin İzâhı. Derseâdet: Maḥmūd Bek Matbaası, 1318.
• Kuyucaklızâde, Mehmed Âtıf Efendi (öl. 1898). Mecelle-i Ahkâm-ı ‘Adliyye’den Kitâbu’l-İcârât. Derseâdet: Maḥmūd Bek Matbaası, 1318.
• Meḥāsinī, Muḥammed Sa‘īd. Şerḥu Mecelleti’l-Aḥkāmi’l-‘Adliyye. 3 Cilt. Dımaşḳ: Matba‘atu’t-Terakkī bi Dımaşḳ, 1927.
• Merġinānī, Burhānuddīn Ebu’l-Ḥasen ‘Alī b. Ebī Bekr el-Ferġānī (öl. 593/1197). el-Hidāye şerḥu Bidāyeti’l-mubtedī. 4 Cilt. thrc. Muḥammed ‘Adnān Dervīş. Beyrūt: Dāru’l-Erkam, ts.
• Mes‘ūd Efendi, (öl. 1894). Mirāt-i Mecelle-i Aḥkām-i ‘Adliyye. b. y.: y. y., ts.
• Muslim, Ebu’l-Ḥuseyn Muslim b. el-Ḥaccāc el-Kuşeyrī (öl. 261/875). Ṣaḥīḥu Muslim (el-Cāmi‘u’ṣ-Ṣaḥīḥ). Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2008. Nedvī ‘Alī Aḥmed. el-Kavā‘idu’l-fıkhiyye. Dımaşk/Beyrūt: Dāru’l-Kalem, 1986.
• Senḥūrī, ‘Abdurrezzāḳ, Maṣādiru’l-haḳ fi’l-Fıḳhi’l-İslāmī. 2 Cilt. Beyrūt: Dāru İhyāi’t-Turās̠i’l-‘Arabī, 1997.
• Seraḫsī, Ebū Bekr Aḥmed b. Ebī Ṣehl (öl. 490/1096). Kitābu’l-Mebsūṭ. 30 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Ma‘rife, 1989.
• Suleymān, Ḥasbī Efendi (öl. 1327/1909). Tafṣīl li Tavḍīḥi’l-kavā‘idi’l-fıkhiyye ve’l-uṣūliyye fī evveli’l-Mecelleti’l-Aḥkāmi’l-‘Adliyye. İstanbul: Matba‘atu’l-’Us̠māniyye, 1299.
• Suyūtī, Celāluddīn ‘Abdurraḥmān b. Ebī Bekr (öl. 911/1505). Kitābu’l-Eşbāh ve’n-neẓāir fī kavā‘id ve furū‘i Fıḳhi’ş-Şāfi‘iyye. thk. ‘Abdulkerīm el-Fuḍaylī. Beyrūt: el-Mektebetu’l-‘Aṣriyye, 2011.
• Şāṭibī , Ebū İsḥāḳ İbrāhīm b. Mūsā b. Muḥammed el-Laḥmī (öl. 790/1388), el-Muvāfeḳāt fī uṣūli’ş-Şerī‘a. 4 Cilt. şerh. ‘Abdullāh Dırāz. Beyrūt: Dāru’l-Ma‘rife, 1975.
• Türcan, Talip. İslâm Hukuk Biliminde Norm-Amaç İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu, 2009.
• Türcan, Talip. İslâm Hukuk Biliminde Hukuk Normu Kavramsal Analiz ve Geçerlilik Sorunu. Ankara: Ankara Okulu, 2016.
• Unger, Roberto Mangabeira. “İzonomi ve Adalet”. çev. Murat Önderman. Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi. İstanbul: NÜANS, 1993. 83-87.
• Yerlikaya, Ünal. “Hanefî Borçlar Hukuku Literatüründe Teaddî Kavramının Anlam Çerçevesi: Teaddî- Hukuka Aykırılık-Kusur İlişkisi Bağlamında Bir İnceleme”. Diyanet İlmî Dergi. 53/3 (2017), 25-51.
• Zerḳā, Muṣṭafā Aḥmed. el-Medḫal ilā naẓariyyeti’l-iltizāmi’l-‘āmme fi’l-fıḳhi’l-İslāmī. 2 Cilt. Dımaşḳ: Dāru’l-Ḳalem, 1999.
• Ziyâuddîn, Hâfız Mehmed (öl. 1918). Mecelle-i Ahkâm-i ‘Adliyye Şerhi. Derseâdet: Maarif Matbaası, 1312.
• Zuhaylī, Muhammed. el-Kavā‘idu’l-fıkhiyye ‘ale’l-mezāhibi’l-Hanefiyye ve’ş-Şāfi‘iyye. Kuveyt: Lecnetu’t-Te’līf ve’t-Ta‘rīb ve’n-Neşr, 2004.