Müellifi Meçhul Bir Manzûm Kavâ’id-i Nahviye Örneği

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 2, 1419 - 1452, 30.12.2022

Mehmet Burak Çakın

https://doi.org/10.14395/hid.1158450

Cited By: 2

Öz

Kur’ân-ı Kerim ve hadisler başta olmak üzere İslam’ın temel kaynaklarının dili olması sebebiyle Arapçanın öğrenilmesi Müslüman milletler için son derece önemli olagelmiştir. Temel dinî ilimleri öğrenmek için âlet ilmi yani araç olarak adlandırılan Arapçanın öğretilmesine Müslümanların klasik eğitim sistemleri içinde büyük bir itina gösterilmiştir. Arapçanın doğru bir şekilde öğrenilmesi ve dil yapısının korunması ile ilgili çabalar diğer Müslüman milletlerden önce Araplar arasında başlamıştır. Kur’ân’ın manasının ve mesajının doğru bir şekilde anlaşılması, anlam değişmesi ve kayıplarının önlemesi amacı ile Arap dilinin gramer yapısı ile kaidelerin tespit edilmesine dönük ilk çalışmaların bizzat Hz. Ali tarafından başlatıldığı genel itibariyle kabul edilmektedir. Daha sonra özellikle değişen toplumsal şartlarla birlikte Arap diline yönelik çalışmalar çoğalmıştır. Arapçanın gramerine yönelik ilimler olan sarf ve nahivle ilgili olarak birçok eser kaleme alınmıştır. Bu eserlerin en meşhurlarından biri Abdulkâhir-i Cürcânî’nin el-Avâmilü’l-Mi’e adlı eseridir. Söz konusu eser asırlar boyunca Müslüman toplumların nahiv konusundaki başucu kitaplarından biri olmuş, birçok dile çevrilen esere çok sayıda şerh, haşiye, talik vb. yazılmıştır. Yine el-Avâmil, bahsettiği kaidelerin rahatlıkla ezberlenip akılda tutulması amacıyla farklı dillere nazmen tercüme de edilmiştir.

Bu çalışmada el-Avâmil’in -müellifi meçhûl- manzûm bir tercümesi konu edilmiştir. Eserin tespit edilen tek nüshası Manisa İl Halk Kütüphanesinde 45 Hk 6943/2 demirbaş numarası ile kayıtlıdır. Manzûmenin öncesinde Cürcânî’nin eserinin Arapça şerhinin yapıldığı bir bölüm yer almaktadır. Eserde herhangi bir müellif, müstensih veya tarih kaydına rastlanmamıştır. Eski Anadolu Türkçesi özellikleri göze çarpan eser, 160 beyitten oluşmaktadır. Manzûmedeki tüm beyitler kendi arasında kafiyelidir yani mesnevî özelliği göstermektedir ancak “fâilâtün fâilâtün fâilün” ve “fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün” olmak üzere iki vezin kullanılmıştır. Bu vezinler belli bir sırayla değil, konulara göre metin içerisinde çeşitli şekillerde dağıtılmıştır. Eserin didaktik ve ezbere dayalı özelliği baskındır. Önemli sayıdaki beyte” bil/bil ki” ile başlanması bu özelliğin en somut göstergelerindedir. Beyitlerin önemli bir kısmı doğrudan nahiv kurallarından veya kurallarla ilgili olan kelime ve edatlardan oluşmakta; bazı mısralarda anlatılan konunun ezberlenmesi, bahsi geçen konunun bilinmemesinin önemli bir kusur olacağı, öğrenilmesinin kişiyi başarılı kılacağı kabîlinden nasihatlerde bulunulmaktadır. Manzûmede konular kısaca açıklanmakta, özellikle ezberlenmesi ve akılda kalması gereken hususlar belirtilmektedir. Bu özelliği ile talebelerin ilerleyen derslerde ihtiyaç duyacakları bilgilerin kolayca ezberlenmesi ve gerektiği durumlarda bunlardan istifade edilmesi amaçlanmaktadır. Eserde genel itibarıyla aruzun başarılı kullanıldığı görülmektedir. Bu da müellifin aruza hakim olduğunu göstermesi açısından önemlidir. Ancak yine de aruz kusuru sayılabilecek bazı tasarrufların yapıldığı göze çarpmaktadır. Zaman zaman bazı Türkçe kelimelerle rediflerin de yapıldığı manzûmede cinasların da dikkat çekici bir şekilde kullanıldığı görülmektedir.

Eserde ilk olarak isim, fiil ve harf olarak üç kısma ayrılan kelime tanımlanmıştır ve sırasıyla marife ve nekre, müennes ile müzekker, mebnî-i asl, mureb ve mebnînin tarifi ve özellikleri verilmiştir. Fâil, mef’ûl, zarf ve istisna edatı olan illâ’nın anlatıldığı eserde tesniye ve cem-i sâlim konuları üzerinde nispeten uzun durulmuştur. Daha sonra mastar ve harf-i cerler anlatılarak nev’lerin anlatımına geçilmiştir. Bu şekilde kelime ile ilgili hususların önemli özellikleri açıklanıp ilgili yapıların özellikleri anlatıldıktan sonra cümle konusu ele alınmıştır. Bu bağlamda isim, fiil, zarf ve şart cümlelerine değinilmiş, ancak ayrıntı verilmemiştir. Mahallen mureb olan cümleler, irabda mahalli olmayan cümlelere değinilmektedir. Daha sonra âmil-i lafzî ile âmil-i kıyâsînin tarif ve türleri dile getirilmiştir. Eser medrese geleneği içinde önemli bir yere sahip olan el-Avâmil’in başarılı sayılabilecek muhtasar manzûm tercümesi olması hasebiyle önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Arapça, Nahiv, Avâmil, Abdulkâhir-i Cürcânî, Manzûm el-Avâmil tercümesi

The Example of a Verse with Its Unknown Author: Qawaid al- Nahwiyya

Öz

Learning Arabic has been extremely important for Muslim nations since it is the language of the main sources of Islam, especially the Qur'an and hadiths. In the classical education systems of Muslims, great care was given to the teaching of Arabic, which is called “the science of instrument”, that is, the tool or device to learn the basic religious sciences. Efforts to learn Arabic correctly and to preserve its language structure started among Arabs before other Muslim nations. It is generally accepted that the first studies to determine the grammatical structure and rules of the Arabic language were initiated by Ali the Companion of the Prophet in order to understand the meaning and message of the Qur'an correctly, to prevent the changes and loss of its meaning. Studies on the Arabic language increased later, especially with the changing social conditions. Many works have been written about the grammar science of Arabic, sarf, and nahw. One of the most famous of these works is Abd al-Qahir al-Jurjani’s Al-Awamil al-Mi’ah (The Hundred Elements). This work has been one of the bedside books of Muslim societies on syntax (nahw) for centuries, and many sharhs, hashiyas, ta’liqs, and similar things have been written about the work that has been translated into many languages. Again, al-Awāmil has been translated into different languages ​​in order to easily memorize and remember the rules mentioned.

In this study, a verse translation of al-Awāmil, the author of which is unknown, is examined. The only identified copy of this work is registered to the Manisa Provincial Public Library with fixture number 45 Hk 6943/2. The work, which has striking features of Old Anatolian Turkish, consists of 160 couplets. Before the poem, there is a section where the Arabic commentary of Jurjani's work is written. No author, copyist or historical record was found in the work. The work, which has striking features of Old Anatolian Turkish, consists of 160 couplets. All the couplets in the poem have a rhyme among themselves, that they show mesnewi characteristics, but two meters (wazn) are used as “fāilātun fāilātun fāilun and fāilātun fāilātun fāilātun fāilun”. These meters are distributed in various ways in the text according to the subjects, not in a certain order. The didactic and memorization-based feature of the work is dominant. The beginning of a significant number of couplets with "know/know that" is one of the most concrete indicators of this feature. An important part of couplets consists directly of syntax rules or words and prepositions related to rules. It is indicated that memorizing the subject described in some lines (misralar) and not knowing this subject will be an important defect, learning it will make the person successful. In the poem, the subjects are briefly explained, especially the points that need to be memorized and kept in mind are specified. With this feature, it is aimed to easily memorize the information that the students will need in the following lessons and to benefit from it when necessary. In the work, aruz is used successfully in general. This is important in terms of showing that the author has mastered the aruz prosody. However, some savings are still noticeable. It is seen that puns are used in a remarkable way in the poem in which radifs (repeated voice) are made with some Turkish words from time to time.

In the work, the word, which is divided into three parts as noun, verb and letter, is defined first, and the descriptions and characteristics of marifa and nakra (words whit definite and Indefinite articles), muannath and muthakkar (masculine and feminine), mabni-i asl, murab and mabnī are given respectively. In the work in which fāil (subject), maf'ūl (object), adverb and illa istisnaiyye are explained, the subjects of tasniya (dual) and cam-i salim (plural) have been dwelled on for a relatively long time. Later, masdar (gerund infinitive) and harf-i jarrs (prepositions) were explained, and the narration of new’s was started. After the important features of the aspects related to the words are explained and the features of the related structures are explained, the subject of the sentence is discussed. In this context, noun, verb, adverb and conditional sentences are mentioned, but no details are given. Sentences that are mahallan murab and sentences that are not mahallan murab are mentioned. Then, the descriptions and types of amil-i lafzi and amil-i kıyasi are explained. The work, is considered important because it is a successful concise poetic translation of al-Awāmil, who has an important place in the madrasa tradition.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Arabic, Nahw, Awamil, Abd al-Qahir al-Jurjani, Translation of Manzum al-Awamil, Manzûm el-Avâmil tercümesi

Kaynakça

• Asim, Mohammad Shakib - Gürkan, Nejdet. “Cürcânî’nin ‘el-Avâmilu’l-Mi’e’ Adlı Eserinin Bir Farsça Manzum Tercümesi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (30 Haziran 2019), 199-211.
• Doğan Averbek, Güler. “Dillerinden Biri Türkçe Olan Manzum Sözlükler Üzerine Yapılan Çalışmalar Bibliyografyası”. Divan Edebiyatı Araştırmaları 21 (2018), 85-114. http://dx.doi.org/10.15247/dev.2527
• Durmuş, İsmail. “el-Avâmilü’l-Mie”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. IV/106-107. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Durmuş, İsmail. “Nahiv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. XXXII. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Gemi, Ahmet. “Avâmil’e Yapılan Şerhler Bağlamında İbrahim El-Kûrânî’nin Avâmil Tekmilesi”. Şarkiyat 9/1 (30 Nisan 2017), 315-335.
• Kılıç, Hulusi. “Sarf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. XXXVI/136-137. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• el-Meylânî, Muhammed. Şerhu’l-Muğnî Fi'n-Nahv. İstanbul: Şifa Yayınevi, 2. basım, 2019.
• Muhtar, Cemal. İki Kur’an Sözlüğü Luğat-ı Ferişteoğlu ve Luğat-ı Kânûn-ı İlâhî. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1993.
• Öz, Yusuf. Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler,. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 1996.
• Söylemez, İdris. “Larendeli Şânî’nin Manzum Avâmil Adlı Eseri”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (17 Aralık 2021), 333-376. https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2021.7.2.03
• Şerh-i Avâmil. Manisa: İl Halk Kütüphanesi, 45 Hk 6943/2, 1a-65b. http://yazmalar.gov.tr/eser/manz%C3%BBme-i-nahv/69425
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK Basımı, Ankara 1988, Ankara: TTK Basımevi, 1982.