Abdürreşit İbrahim Etkisiyle Mehmet Akif Ersoy’da ‘Batı-dışı Modernleşme Örneği Olarak Japonya’ Düşüncesi

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 2, 1037 - 1066, 30.12.2022

Ahmet Demir

https://doi.org/10.14395/hid.1160427

Öz

Osmanlı-Türk toplumunda, 20. yüzyıl düşünce ikliminde modernleşme ve medeniyet kavramları etrafındaki tartışmaların önemli bir yeri vardır. Bu tartışmalar içerisinde, millî şair Mehmet Akif Ersoy’un Batı-dışı modernleşme örneği olarak Japonya’yı Osmanlı-Türk modernleşmesi için ideal bir model olarak sunması dikkat çekicidir. Mehmet Akif, Japon modernleşmesini idealize edici bir tarzda kamuoyunun gündemine getirir. Akif’in Japon modernleşmesini Batı-dışı modernleşmenin ideal bir örneği olarak benimsemesinde, 19. ve 20. yüzyılda aktivist kimliği ve düşünceleriyle Türk ve İslâm coğrafyasında etkili olan Abdürreşit İbrahim (1857-1944)’in payı büyüktür.
Abdürreşit İbrahim, 19. ve 20. yüzyıllarda Türk toplumunun aydın, seyyah, siyasi lider ve fikir adamı olarak yetiştirdiği önemli isimlerden biridir. İdil-Ural Türklerinden olan ve Rusya Türklerinin ve tüm İslam âleminin bağımsızlık ve birliği için mücadele eden Abdürreşit İbrahim, Türk ve İslam coğrafyasına yönelik düşünceleri ve Japonya'daki faaliyetleriyle tanınır. İslâm’ı Japonya'ya tanıtan isim olarak da bilinir. 1909 yılının ilk yarısında Japonya’yı ziyaret etmiş ve Japonlarla Asyalı Müslümanlar arasında yakın ilişkiler kurmak istemiştir. Eylül 1908’de başlayan, Türkistan, Sibirya, Moğolistan, Mançurya, Çin, Japonya, Kore, Singapur, Malezya, Endonezya, Hindistan, Hicaz ve Suriye’yi kapsayan ve 1910’da İstanbul’da sona eren uzun bir yolculuk yapmıştır. Abdürreşit İbrahim, bu yolculuğunu 1910-1913'te, Âlem-i İslâm ve Japonya’da İntişâr-ı İslâmiyet adıyla iki cilt halinde yayınlamıştır. Eser, çoğunlukla Japonya hakkındadır. Abdürreşit İbrahim, İslâm dünyasına dair gözlem ve düşüncelerini paylaştığı Âlem-i İslâm ve Japonya’da İntişâr-ı İslâmiyet (1910-1913) adlı eserinde, Japon modernleşmesini idealize ederek sunar ve düşünceleri başta Mehmet Akif olmak üzere, bir kısım Osmanlı-Türk aydını üzerinde etkili olur. 1910’da, zaten tanınmış bir Müslüman gezgin ve aktivist olarak Osmanlı başkentine gelen İbrahim, İstanbul’da, İslâmcı aydınlarla yakın ilişkiler kurmuştur. Sırat-ı Müstakim dergisi ve kadrosu ile kurduğu (özellikle Mehmet Akif’le kurduğu) yakın ilişki, bunun önemli bir örneğidir. Abdürreşit İbrahim’in yaptığı uzun seyahatten (1908-1910) edindiği izlenimleri ve deneyimlerini içeren yazılarını gönderdiği mecralardan başlıcası Sırat-ı Müstakim mecmuasıdır. Hem Sırat-ı Müstakim’deki yazıların hem de Âlem-i İslâm ve Japonya’da İntişar-ı İslâmiyet’in, Türk aydınları üzerinde Japon modernleşmesiyle ilgili olarak derin bir etki bıraktığını söyleyebiliriz. Abdürreşit İbrahim, seyahat gözlemlerini ve İslâm dünyasına dair düşüncelerini Sırat-ı Müstakim mecmuasının organize ettiği hutbeler ve konferanslarla da anlatmaya çalışmıştır. Dolayısıyla, Abdürreşit İbrahim, Türk-Japon ilişkilerinin gelişmesindeki yeri bakımından da önemli bir şahsiyettir. Türk/Müslüman halklarında Japonya’ya dair bir sempati oluşmasında, Abdürreşit İbrahim’in büyük bir etkisi vardır.
Abdürreşit İbrahim ile Akif arasında gelişen dostluk, fikrî etkilenmeyi de beraberinde getirmiştir. Akif, bu etki sonucunda, Batılılaşmayla birlikte Osmanlı-Türk modernleşmesinin bir mesele olarak gündemi işgal ettiği, tartışıldığı bir dönemde (20. yüzyılın başlarında) Osmanlı-Türk modernleşmesi için Batı-dışı modernlik örneği olarak Japonya modelini sunmuş, Japon modernleşmesinin Batı-dışı modernlik çerçevesinde esin kaynağı olabilecek iyi bir alternatif olduğunu düşünmüştür. Akif’in Abdürreşit İbrahim’den mülhem düşünceleri, Süleymaniye Kürsüsünde (1912) adlı şiirinde somut olarak karşımıza çıkmaktadır. Şiirde İslâm dünyasının kurtuluş çareleri tartışılırken Japon modernleşmesi; Osmanlı-Türk kamuoyundaki medeniyet, Batılılaşma, kalkınma, terakki gibi kavramlarla ilişkili olarak Batı-dışı modernleşme örneği olarak idealize edilmiştir. Türk modernleşmesinin Batı-merkezli, tekilci, Batılı kalıplar içerisine sıkışmış ve tamamen taklide dayalı yapıdan uzak kalınarak ve İslâm medeniyetinin dinamikleri üzerinde milli kimlik ve kültür muhafaza edilerek gerçekleştirilebileceği, bu konuda Japon modernleşmesinin örnek alınabileceği, bir tez olarak savunulmuştur. Dolayısıyla Osmanlı-Türk modernleşmesi ve medeniyet, Batılılaşma, terakki, modernlik gibi kavramların Mehmet Akif’in düşünce dünyasındaki yeriyle ilgili tartışmalarda, onun Japon modernleşmesine bakış açısını ve bunda Abdürreşit İbrahim’in etkisini de dikkate almak gerekir.
Bu çalışmada, Mehmet Akif’te Batı-dışı modernleşme örneği olarak Japon modernleşmesi düşüncesi ve Abdürreşit İbrahim etkisi, şairin Süleymaniye Kürsüsünde adlı şiiri çerçevesinde ele alınmaktadır. Akif’teki ‘Japon modernleşmesi’ düşüncesi ‘çoğul modernlikler’ ve ‘Batı-dışı modernleşme’ kavramlarıyla ilişkili olarak değerlendirilmekte, Akif’in düşünce dünyasında ‘çoğul modernlikler’ kavramının yansımaları tartışılmakta ve Japon modernleşmesini Osmanlı-Türk modernleşmesi için ‘Batı-dışı modernleşme’nin ideal bir örneği olarak sunduğu ortaya konulmaktadır

Anahtar Kelimeler

Türk modernleşmesi, Japon imgesi, Batı-dışı modernlik, Mehmet Akif Ersoy, Süleymaniye Kürsüsünde, Abdürreşit İbrahim

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

The Notion of ‘Japan as an Example of Non-Western Modernization’ in Mehmet Akif Ersoy through the Impact of Abdürresit İbrahim

Öz

In Ottoman-Turkish society, the debates around the concepts of modernization and civilization have an important place in the thought of the 20th century. Within these discussions, it is noteworthy that Turkish national poet Mehmet Akif Ersoy presents Japan, which is an example of non-Western modernization, as an ideal model for Ottoman-Turkish modernization. Abdürresit İbrahim (1857-1944), who was influential in Turkish and Islamic geography with his activist identity and thoughts in the 19th and 20th centuries, had a great share in Akif's adoption of Japanese modernization as an ideal example of non-Western modernization.
Abdürresit İbrahim is one of the important names that Turkish society raised as an intellectual, traveller, political leader and highbrow in the 19th and 20th centuries. It is also known as the name that introduced Islam to Japan. Abdürresit İbrahim visited Japan in the first half of 1909 and wanted to establish close relations between Japanese and Asian Muslims. Abdürresit İbrahim made a long journey starting in September 1908, covering Turkestan, Siberia, Mongolia, Manchuria, China, Japan, Korea, Singapore, Malaysia, Indonesia, India, Hejaz and Syria, and ending in Istanbul in 1910. Abdürresit İbrahim published this journey in two volumes in 1910-1913, under the name of Âlem-i İslâm ve Japonya’da İntişâr-ı İslâmiyet. The work is mostly about Japan. Abdürresit İbrahim idealizes the Japanese modernization in his work titled Âlem-i İslâm ve Japonya’da İntişâr-ı İslâmiyet (1910-1913), and his thoughts influence some Ottoman-Turkish intellectuals, Mehmet Akif, in particular. Having arrived in the Ottoman capital in 1910, İbrahim who was already a well-known Muslim traveller and activist, established close relations with Islamist intellectuals in Istanbul. The close relationship he built with Sırat-ı Müstakim journal and its staff, especially with Mehmet Akif, is an important example of this. The journal, Sırat-ı Müstakim, was one of the most important channels in which Abdürresit İbrahim sent his articles containing his impressions and experiences during his long journey (1908-1910). We can say that both the writings in Sırat-ı Müstakim and the Âlem-i İslâm ve Japonya’da İntişâr-ı İslâmiyet had a profound effect on Turkish intellectuals regarding Japanese modernization. Abdürreşit İbrahim tried to explain his travel observations and thoughts on the Islamic world through sermons and conferences organized by Sırat-ı Müstakim. Therefore, Abdürresit İbrahim is an important person in terms of his place in the development of Turkish-Japanese relations. He has a great influence on the formation of sympathy for Japan among the Turkish/Muslim peoples.
The friendship that Akif developed with Abdürresit İbrahim brought along an intellectual influence as well. As a result of this influence, Akif presented the Japanese model as an example of non-Western modernity for Ottoman-Turkish modernization at a time (at the beginning of 20th century) when Ottoman-Turkish modernization, along with Westernization, occupied the agenda as an issue and was discussed. He noted that Japanese modernization was a good alternative that could be a source of inspiration within the framework of non-Western modernity. Akif’s thoughts inspired by Abdürresit İbrahim appear concretely in his poem named Süleymaniye Kürsüsünde (1912). While discussing the salvation remedies of the Islamic world in the poem, Japanese modernization was idealized as an example of non-Western modernization in relation to concepts such as civilization, Westernization, development and progress in the Ottoman-Turkish public opinion. It was stated that Turkish modernization can be realized by staying away from a completely imitative structure which is Western-centred, singular, and stuck in Western patterns and by preserving national identity and culture on the dynamics of Islamic civilization. In this regard, it was argued as a thesis that Japanese modernization can be taken as an example. Therefore, in discussions about Ottoman-Turkish modernization and civilization among Ottoman-Turkish intellectuals, and particularly in Mehmet Akif’s world of thought, it is necessary to take into account that the Japanese modernization is debated as an important role model.
In this study, Japanese modernization as an example of non-Western modernization and the impact of Abdürresit İbrahim on Mehmet Akif are handled within the framework of Süleymaniye Kürsüsünde. The notion of ‘Japanese modernization’ in Akif is evaluated in relation to the concepts of ‘multiple modernities’ and ‘non-Western modernization’. The reflections of the concept of ‘multiple modernities’ in Akif’s world of thought are discussed and it is revealed that he presented Japanese modernization as an ideal example of ‘non-Western modernization’ for Ottoman-Turkish modernization.

Anahtar Kelimeler

Turkish modernization, Japanese image, non-Western modernity, Mehmet Akif Ersoy, Süleymaniye Kürsüsünde, Abdürreşit İbrahim

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Abdürreşid İbrahim. Âlem-i İslâm ve Japonya’da İntişâr-ı İslâmiyet (Cilt 1). İstanbul: Ahmet Saki Bey Matbaası, 1328/1910.
• Aksakal, Hasan. “Japon ve Türk Modernleşmelerinin Karşılaştırmalı Tarihi Üzerine Bir Değerlendirme: Gerçekten ‘Japon Mucizesi’ vs. ‘Türk Usûlü’ mü?”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 27 (2012), 83-108.
• Brandenburg, Ulrich. “The Multiple Publics of a Transnational Activist: Abdürreşid İbrahim, Pan-Asianism, and the Creation of Islam in Japan”. Die Welt Des Islams 58/2 (2018), 143-172.
• Brandenburg, Ulrich. “In His Father’s Footsteps? Ahmed Münir İbrahim’s 1910 Journey from Harbin to Tokyo as a Member of the First Ottoman Student Delegation to Japan”. Global Perspectives on Japan: Japan’s Interaction with the Turkish and Muslim World 2 (2020), 106-126.
• Çiğdem, Ahmet. Bir İmkân Olarak Modernite: Weber ve Habermas. İstanbul: İletişim, 1997.
• Çiğdem, Ahmet. “ ‘Türk Batılılaşması’nı Açıklayıcı Bir Kavram: Türk Başkalığı-Batılılaşma, Modernite ve Modernizasyon”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Modernleşme ve Batıcılık, 3. Cilt. ed. Tanıl Bora ve Murat Gültekingil. 68-81, İstanbul: İletişim, 2007.
• Dündar, Ali Merthan. “Japonya Türk-Tatar Diasporası”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 1/1 (2004), 75-89.
• Dündar, A. Merthan. Pan-İslâmizm’den Büyük Asyacılığa: Osmanlı İmparatorluğu, Japonya ve Orta Asya. İstanbul: Ötüken, 2006.
• Dündar, Ali Merthan. “Abdürreşit İbrahim ve Japonya”. Türk-Japon İlişkilerinin Dönüm Noktasında Abdürreşit İbrahim: Uluslararası Abdürreşit İrahim ve Türk-Japon İlişkileri Bilgi Şöleni (22-23 Mayıs 2012-Konya)-Bildiriler. ed. Okan Haluk Akbay. 117-136, Konya: Konya Japon Kültür Merkezi Derneği Kültür Sanat, 2012.
• Dündar, Merthan. “Japonya, İslâmiyet ve Orta Asya: Japonya’nın İslâm Siyaseti İçinde İdil-Ural Türkleri”. Orta Asya’da İslam: Temsilden Fobiye-Cilt III: Aydınlıktan Aydınlanmaya. ed. Muhammet Savaş Kafkasyalı. 1383-1415, Ankara-Türkistan: Ahmet Yesevi Üniversitesi, 2012.
• Dündar, A. Merthan. “Türk Milliyetçilerinin Japonya Algısına Bir Kaynak Olarak Mehmet Akif’in Mısralarında Japonya ve Japonlar”. Türk Yurdu 32/295 (2012), 589-593.
• Dündar, A. Merthan. “Meiji Modernleşmesinin Osmanlı Dönemi Türk Aydınları Üzerindeki Etkisi Üzerine”. Meiji Japonya’sına 150. Yılından Bakışlar: Seçilmiş Makaleler. haz. A. Merthan Dündar. 17-35, Ankara: Ankara Üniversitesi, 2019.
• Efe, Adem. “Uzun Soluklu İslamcı Bir Dergi: Sebilürreşâd.” marife 2 (2008), 155-178.
• Efe, Adem. “Sebilürreşâd”. İslâm Ansiklopedisi. 36/251-253. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2009.
• Eisenstadt, Shmuel N. “Multiple Modernities”. Daedalus 129/1 (2000), 1-29.
• Eisenstadt, Shmuel N. “Some Observations on Multiple Modernities”. Reflections on Multiple Modernities: European, Chinese and Other Interpretations. ed. Dominic Sachsenmaier vd. 27-41, Leiden-Boston-Köln: Brill, 2002.
• Eisenstadt, Shmuel N. Comparative Civilizations and Multiple Modernities: Volume Two. Leiden-Boston: Brill, 2003.
• Eisenstadt, Samuel N. “Multiple Modernities in the Framework of a Comparative Evolutionary Perspective”. Understanding Change: Models, Methodologies, and Metaphors, ed. Andreas Wimmer ve Reinhart Kössler. 199-218, New York: Palgrave Macmillan, 2006.
• Eisenstadt, Shmuel N. vd. “The Context of the Multiple Modernities Paradigm”. Reflections on Multiple Modernities: European, Chinese and Other Interpretations, ed. Dominic Sachsenmaier vd. 1-24, Leiden-Boston-Köln: Brill, 2002.
• Ersoy, Mehmed Akif. Safahat. haz. M. Ertuğrul Düzdağ. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2009.
• (Ersoy), Mehmed Akif. “Gayet Mühim Bir Eser”. Sırât-ı Müstakim 4/97 (1 Temmuz 1326/14 Temmuz 1910), 322-323.
• Esenbel, Selçuk. “Türk-Japon İlişkilerinin Tarihi”. Türkler. ed. Hasan Celâl Güzel vd. 13/149-161. Ankara: Yeni Türkiye, 2002.
• Esenbel, Selçuk. “Meiji Restorasyonu’nun Çok Boyutluluğu: Gelenek, Batılılaşma, Modernleşme ve Türk-İslam Tahayyülündeki Meiji Japonya’sı Özlemi”. Toplumsal Tarih 299 (2018), 30-36.
• Esenbel, Selçuk. “Meiji Restorasyonu Hakkında Düşünceler”. Meiji Japonya’sına 150. Yılından Bakışlar: Seçilmiş Makaleler. haz. A. Merthan Dündar. 51-72, Ankara: Ankara Üniversitesi, 2019.
• Esenbel, Selçuk. Japon Modernleşmesi ve Osmanlı: Japonya’nın Türk Dünyası ve İslam Politikaları. İstanbul: İletişim, 2021.
• Eşref Edib. Mehmed Akif: Hayatı, Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları. haz. Fahrettin Gün. İstanbul: Beyan, 2011.
• Giddens, Anthony. The Consequences of Modernity. Cambridge: Polity, 1991.
• Göle, Nilüfer. “Batı Dışı Modernlik: Kavram Üzerine”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Modernleşme ve Batıcılık, 3. Cilt. ed. Tanıl Bora ve Murat Gültekingil. 56-67, İstanbul: İletişim, 2007.
• Göle, Nilüfer. Melez Desenler: İslam ve Modernlik Üzerine. İstanbul: Metis, 2011.
• Gündoğdu, Abdullah. “Sırat-ı Müstakim (later, Sebilürreşad) and the Origin of the Japanese Image in Turkish Intellectuals”. AJAMES: Annals of Japan Association for Middle East Studies 23/2 (2007), 245-259.
• Gündoğdu, Abdullah. “Abdürreşit İbrahim’in Oğlu Ahmed Münir Japonya Mektupları”. Türk-Japon İlişkilerinin Dönüm Noktasında Abdürreşit İbrahim: Uluslararası Abdürreşit İrahim ve Türk-Japon İlişkileri Bilgi Şöleni (22-23 Mayıs 2012-Konya)-Bildiriler. ed. Okan Haluk Akbay. 137-170, Konya: Konya Japon Kültür Merkezi Derneği Kültür Sanat, 2012.
• Ichijo, Atsuko. Nationalism and Multiple Modernities: Europe and Beyond. Hampshire and New York: Palgrave Macmillan, 2013. Karakoç, Sezai. Mehmed Akif. İstanbul: Diriliş, 2011.
• Komatsu, Hisao. “Japonlar Açısından Âlem-i İslam”. Türk-Japon İlişkilerinin Dönüm Noktasında Abdürreşit İbrahim: Uluslararası Abdürreşit İrahim ve Türk-Japon İlişkileri Bilgi Şöleni (22-23 Mayıs 2012-Konya)-Bildiriler. ed. Okan Haluk Akbay. 81-95, Konya: Konya Japon Kültür Merkezi Derneği Kültür Sanat, 2012.
• Mertoğlu, M. Suat. Sırat-ı Müstakim Mecmuası: Açıklamalı Fihrist ve Dizin. İstanbul: Klasik, 2008.
• Misawa, Nobuo. “Abdürreşid İbrahim’in Japonya’daki İzleri Üzerine”. Japonya Seyyahı Abdürreşid İbrahim’in İzinde. ed. A. Merthan Dündar. 29-34, İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2020.
• Ortaylı, İlber. “Batılılaşma Sorunu”. Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, 1. Cilt. 134-138, İstanbul: İletişim, 1985.
• Ortaylı, İlber. Son İmparatorluk Osmanlı. İstanbul: Timaş, 2006.
• Ortaylı, İlber. Avrupa ve Biz. İstanbul: Türkiye İş Bankası, 2008.
• Önder Erol, Pelin. “Modernite Projesinin Kökenleri, Dinamikleri ve Sonu”. Sosyoloji Dergisi 33 (2016), 49-66.
• Özalp, Ertuğrul (haz.). Abdürreşid İbrahim-Âlem-i İslâm ve Japonya’da İslamiyet’in Yayılması (Cilt 1). İstanbul: İşaret, 2019.
• Özbek, Nadir. “From Asianism to Pan-Turkism: The Activities of Abdürreşid İbrahim in the Young Turk Era and Japan”. The Rising Sun and the Turkish Crescent: New Perspectives on the History of Japanese Turkish Relations. ed. Selçuk Esenbel ve Inaba Chiharu. 86-104, İstanbul: Boğaziçi University, 2003.
• Paksu, Mehmed. “Abdürreşid İbrahim, Hayatı ve Eserleri”. Abdürreşid İbrahim-Yirminci Asrın Başlarında Âlem-i İslâm ve Japonya’da İslâmiyet’in Yayılması. Haz. Mehmed Paksu. 29-39, İstanbul: Nesil Yayınları, 2012.
• Paksu, Mehmed (haz.). Abdürreşid İbrahim-Yirminci Asrın Başlarında Âlem-i İslâm ve Japonya’da İslâmiyet’in Yayılması. İstanbul: Nesil, 2012.
• Sachsenmaier, Dominic. “Multiple Modernities-The Concept and Its Potential”. Reflections on Multiple Modernities: European, Chinese and Other Interpretations. ed. Jens Riedel ve Shmuel N. Eisenstadt. 42-67, Leiden-Boston-Köln: Brill, 2002.
• Şen, Hasan. “Mehmed Akif Ersoy’un Düşüncelerinin Biyografik Analizi”. Sosyoloji Dergisi 34 (2016), 243-268.
• Toker, Mehmet Şevki. “Bir Batı Dışı Modernlik Yaklaşımı Olarak Büyük Doğu İdeolojisi” Ekonomi, Politika & Finans Araştırmaları Dergisi 4/1 (2019), 50-68. https://doi.org/10.30784/epfad.483563
• Touraine, Alain. Critique of Modernity. çev. David Macey. Oxford&Cambridge: Blackwell, 1995.
• Türkoğlu, İsmail. Sibiryalı Meşhur Seyyah Abdürreşid İbrahim. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.
• Türkoğlu, İsmail. “Rusya Türklerini Uyandıran Adam: Abdürreşid İbrahim (1857-1944)”. Türk-Japon İlişkilerinin Dönüm Noktasında Abdürreşit İbrahim: Uluslararası Abdürreşit İbrahim ve Türk-Japon İlişkileri Bilgi Şöleni (22-23 Mayıs 2012-Konya)-Bildiriler. ed. Okan Haluk Akbay. 15-68, Konya: Konya Japon Kültür Merkezi Derneği Kültür Sanat, 2012.
• Wittrock, Björn. “Modernity: One, None, or Many? European Origins and Modernity as a Global Condition”. Daedalus 129/1 (2000) 31-60.
• Worringer, Renée. Ottomans Imagining Japan. New York: Palgrave Macmillan, 2014.