An Ancient Mushaf: BNF (Bibliothèque Nationale de France) Arabe 358

Yıl 2023, Cilt: 22 Sayı: 2, 631 - 651, 30.12.2023

Fatih Cankurt

https://doi.org/10.14395/hid.1338721

Cited By: 3

Öz

Ancient mushafs are important sources of information on Islāmic sciences such as qirāat, rasm al-mushaf and history of mushaf. Many ancient mushafs, which are the written form of our holy book and one of the artifacts of our cultural heritage, are included in the inventory of the Topkapı Palace Museum and the Museum of Turkish and Islāmic Arts in our country. However, there are also a considerable number of ancient mushafs in western countries such as France, Germany and England. In the West, it is seen that there has been an interest in early mushafs since the 19th century, and important studies are still being carried out with personal / institutional efforts. On the other hand, some Muslim scholars living in different countries began to conduct technical studies on early mushafs about two centuries after the West, and this field of research has only recently become a popular field in Turkey. Although it is too late to show this interest, it is very important to examine the ancient mushafs from a Muslim point of view to evaluate the information they provide in a healthy way. In the West, names such as François Déroche stand out alongside institutions such as the Corpus Coranicum, which conducted serious research on early mushafs. The French researcher Déroche is regarded as an authority on dating mushafs by considering the orthographical forms used in them. However, in such studies on ancient mushafs, although some evaluations are made under the headings of qirāat and rasm al-mushaf, it is seen that evaluations are not made by taking into account all the qirāat literature, both sahih and shāz, and superficial determinations are made. It is known that Tayyar Altıkulaç was the first one to begin his studies on early mushafs in our country. The main theme of Altıkulaç's studies, who examined and published many mushafs in different museums/libraries, is to prove that the Qur'an has survived to the present day without change. In addition, although Altıkulaç made evaluations in terms of qirāat and rasm al-mushaf, it is not possible to say that these evaluations are sufficient. This study, one of the few studies on early period mushafs in Turkey, examines the Arabe mushaf number 358 in the National Library of France. The aim of this study is to introduce one of the hundreds of mushafs that are in the inventory of different museums or libraries but have not been studied academically, to the field of recitation. In addition, it is to make a detailed examination by considering the points that names such as Déroche in the West have left incomplete in the titles of recitation and rasm al-mushaf, and thus to contribute to interested researchers and the field. In this study, the mushaf numbered BNF Arabe 358, which consists of eight separate sections, has been analyzed primarily in terms of its formal characteristics, based on calligraphy-illumination art and mushaf history sources. It has been determined that Kufic calligraphy was used in all the parts of the mushaf and the dots for the letters were added later. Considering the information found in some parts of the mushaf and the spelling characteristics of the letters, it is thought that the mushaf may belong to the 9th-10th centuries. Although there are differences in a few places indicating shāz qirāat, the dots placed on the letters are more in accordance with the qirāat of the Kūfī schools of qirāat, and three words were also found to be written in violation of the rules of the rasm al-mushaf.

Anahtar Kelimeler

Quran Recitation, History of the Mushaf, Rasm al-Mushaf, Ancient Mushafs, BNF Arabe 358

Kadim Bir Mushaf: BNF (Bibliothèque Nationale de France) Arabe 358

Öz

İslâm’ın ilk asırlarına ait kadim mushaflar şekilsel özellikleri yanında imlası, harf noktaları ve harekeleri bakımından kıraat, resm-i mushaf ve mushaf tarihi gibi ilim dalları açısından oldukça önemli bilgiler sunabilmektedir. Kutsal kitabımızın mücessem hali ve kültür mirasımızın eserlerinden olan birçok kadim mushaf, ülkemizdeki Topkapı Sarayı Müzesi ve Türk ve İslâm Eserleri Müzesi envanterinde yer almaktadır. Ancak Fransa, Almanya, İngiltere gibi batı ülkelerinde de azımsanmayacak derecede çok miktarda kadim mushaf bulunmaktadır. Ülkemiz müzelerinde yer alan mushafların aslına erişim ve dijital materyallerine ulaşım açısından halen ciddi zorluklar mevcut olsa da batı ülkelerindeki kütüphane/müze koleksiyonlarında bulunan mushaflara internet üzerinden erişim oldukça kolay vaziyettedir. Bu durum Batı ile aramızdaki dijitalleşme seviyesi farkıyla elbet açıklanabilir. Ancak Batının erken dönem mushaflara 19. asırlardan itibaren alaka duymaya başladığı, kişisel/kurumsal gayretlerle halen ciddi incelemeler yapılmaya çalışıldığı dikkate alındığında mezkûr durumun dijitalleşmeden öte mushaflara duyulan alakayla ilintili olduğu tahmin edilebilmektedir. Bu alakanın da masumiyetten öte art bir niyet taşıdığı, zikri geçen araştırmalarda Kur’ân-ı Ker’îm’in ilahi bir kitap olmadığı tezini kanıtlama amacına yönelik yapılan yorumlardan anlaşılabilmektedir. Buna karşın farklı ülkelerde yaşayan bazı Müslüman araştırmacılar, Batıdan yaklaşık iki asır sonra, erken dönem mushaflar üzerine teknik boyutta çalışmalar yapmaya başlayabilmiş, söz konusu araştırma sahası ülkemizde de çok yakın dönemlerde rağbet görmeye başlayan bir alan haline gelmiştir. Bu rağbeti göstermekte geç kalınmış olmakla birlikte kadim mushafları bir müslüman gözüyle ele alıp incelemek, onların verdiği bilgilerin sağlıklı değerlendirilmesi açısından çok önemlidir. Zira kırâat ilminin temelini oluşturan Kur’ân kelimelerinin farklı okunuşlarına dair literatürde yer almayan örnekler bazı kadim mushaflarda görülebildiği gibi, mushafların imlasını inceleyen resm-i mushaf ilminin mevcut kaidelerine uymayan yazım şekillerine dair örneklerle de erken dönemlerde yazılmış mushaflarda rastlanabilmektedir. Bu sebeple erken dönem mushafların, üzerine ihtimamla durulan bir alan olarak görülmesi ve üzerine yapılacak çalışmaların teşvik edilmesi önemlidir. Batıda, erken dönem mushaflar alanında, ciddi bütçelerle detaylı araştırmalar yapan Corpus Coranicum gibi kurumlar yanında François Déroche gibi isimler öne çıkmaktadır. Fransız araştırmacı Déroche, mushaflarda kullanılan imla şekillerini dikkate alarak mushaflar için tarih tespiti noktasında otorite olarak kabul edilmektedir. Lakin Batıda kadim mushaflar üzerine yapılan çalışmalarda her ne kadar kırâat ve resm-i mushaf başlıklarında bazı değerlendirmelerde bulunulsa da sahih-şâz bütün kırâat külliyatını dikkate almak suretiyle değerlendirmelerde bulunulmadığı, yüzeysel tespitler yapıldığı görülmektedir. Ülkemizde kadim mushaflar üzerine halen devam eden çalışmaların arasına dahil olan bu çalışmada, onlarca erken dönem mushafın muhafaza edildiği ve tüm bu mushafların dijital olarak erişime sunulduğu Fransa Milli Kütüphanesinde yer alan Arabe 358 numaralı mushaf incelenmektedir. Bu araştırmadaki amaç, muhtelif müze veya kütüphanelerin envanterinde yer almakla birlikte ilmî açıdan incelenmeyen yüzlerce mushaftan birini tanıtarak erişilebilir kılmak, Batı’da Déroche gibi isimlerin kırâat ve resm-i mushaf başlıklarında eksik bıraktığı noktaları da nazara alarak detaylı inceleme yapmak suretiyle ilgi duyan araştırmacılara ve alana katkı sunabilmektir. Çalışmada, tek bir mushaf olarak kayıtlarda yer almakla birlikte aslında sekiz ayrı cüzden müteşekkil olan BNF Arabe 358 numaralı mushaf, öncelikle şekilsel özelikleri itibariyle; hat- tezhip sanatı, mushaf tarihi kaynakları esas alınarak incelenmiştir. Mushafın tüm cüzlerinde kûfî hat kullanıldığı, sonradan harf ve hareke için noktalar eklendiği, âyet sonu, tahmîs-ta‘şîr işaretleri bakımından yeterli sayıda örnek ihtiva ettiği görülmüştür. Mushafın bazı cüzlerinde mevcut bulunan vakıf kaydı ve harflere ait imla hususiyetleri dikkate alınarak yapılan değerlendirmede cüzlerin genel olarak 3-4/9-10. asırlara ait olabileceği kanaatine vasıl olunmuştur. Birkaç örnekte şâz okuyuşlara delalet eden farklılıklar tespit edilmekle birlikte kırâat farklılıklarına işaret eden harf-hareke noktalarının Kûfeli kurranın okuyuşuyla daha çok örtüştüğü görülmüştür. Resm-i mushaf kaideleri açısından sadece birkaç örneğe rastlanan mushafta, üç yerde resmü’l-mushaf kaideleriyle uyumsuz imla tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat İlmi, Mushaf Tarihi, Resm-i Mushaf, Kadim Mushaflar, BNF Arabe 358

Kaynakça

• Altıkulaç, Tayyar. Günümüze Ulaşan Mesâhif-i Kadîme. İstanbul: IRCICA Yayınları, 2015.
• Altıkulaç, Tayyar. Hz. Ali’ye Nisbet Edilen Mushaf-ı Şerif (San‘a Nüshası). İstanbul: IRCICA Yayınları, 2011.
• Altıkulaç, Tayyar. Hz. Osman’a İzafe Edilen Mushaf-ı Şerif: (Türk ve İslam Eserleri Nüshası). İstanbul: İSAM Yayınları, 2007.
• Altıkulaç, Tayyar. Hz. Osman’a İzafe Edilen Mushaf-ı Şerif: Topkapı Sarayı Müzesi Nüshası. İstanbul: IRCICA Yayınları, 2007.
• el-A‘zamî, Muhammed Mustafa. Kur’an Tarihi. çev. Ömer Türker, Fatih Serenli. İstanbul: İz Yayıncılık, 4. Basım, 2018.
• Bozdoğan, Elif Behnan. Berlin Kur’an Yazması ve Metin Tahlili- Neşri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017. https://acikbilim.yok.gov.tr/handle/20.500.12812/309557
• el-Ca‘berî, Burhânüddîn Ebû İshâk İbrâhîm b. Ömer b. İbrâhîm b. Halîl (ö. 732/1332). Hüsnü’l-meded fî maʿrifeti fenni’l-aded. thk. Cemal b. es-Seyyid b. Rufâî. Mektebetu Evladi'ş-Şeyh li't-Türas, 2005.
• Cankurt, Fatih. Hz. Ali Mushafı. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Cankurt, Fatih. "Resm-i Osmânî Kâideleri Bağlamında TMSK E. H. 2 Nr. Mushaf". ATEBE 8 (Aralık 2022): 233-26. https://doi.org/10.51575/atebe.1195775
• Çetin, M. Nihad vd. Hat Sanatı. İstanbul: IRCICA Yayınları, 1992.
• Déroche, François vd. Catalogue des manuscrits arabes. 2ème partie. Manuscrits musulmans. Tome 1, 1: Les Manuscrits du Coran: aux origines de la calligraphie coranique. Paris: Bibliothèque Nationale, 1983.
• Déroche, François. The Abbasid Tradition: Qur'ans of the 8th to the 10th Centuries A.D., The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art. Londra: Oxford University Press, 1992.
• ed-Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed (ö. 1117/1705). İthâfü füdalâi’l-beşer fî’l-kırââti’l-erbeate aşera. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ’. yy., ty.
• Duran, Gulnur “Tezhip”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/63-65. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Ebû Amr Osman b. Said ed-Dânî (ö. 444/1053). el-Mukni’ fî maʿrifeti mersûmi mesâhifi ehli’l-emsâr. thk. Hatim Salih ed- Dâmin. Beyrut: Daru’l-Beşairi’l-İslamiye, 2011.
• Ebû Amr Osman b. Said ed-Dânî. el-Beyân fî addi âyi’l-Kur’ân. thk. Ganem Kaddûrî Hamed, Kuveyt: Merkezü’l-Matûtât ve’t-Türâs ve’l-Vesâik, 1994.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Necah (ö. 496/1103). Muhtasaru’t-tebyîn li hecêi’t-tenzîl. thk: Ahmet Şarşal. Medine: Fehresetü Mektebeti’l-Melik Fehdü’l-Vataniyye, 2002.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf (ö. 745/1344). el-Bahrü’l-muhit fi’t-tefsir. Riyad: Matâbiu’n-Nasri’l-Hadîse, t.y.
• Gözeler, Esra. "ŞE 4141 Rulo: Türk ve İslam Eserleri Müzesinde Kufi Bir Kur’an Elyazması". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 63 (2022): 1-32. https://doi.org/10.33227/auifd.1036657
• el-Halebi, Ahmed b. Yûsuf es-Semin (756/1355). ed-Dürrü'l-masûn fî ulûmi'l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrat. Dımaşk: Dârü'l-Kalem, ty.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman b. Cinnî el-Mevsıli (ö. 392/1001). el-Muhteseb fi tebyini vucuhi şevazi’l-kıraa ve’l-izahi anha. thk. Ali en-Necdi Nasıf, Abdulhalim en-Neccar, Abdulfettah İsmail Şibli. Kahire: el-Meclisu’l-A’la li’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 1994.
• İbn Ebî Dâvûd, Abdullah b. Süleyman (ö. 316/929). Kitabü’l-mesahif. thk: Muhibbi’d-Dîn Abdü’s-Sübhân. Beyrut: Daru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 2. Basım,2002.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ et-Temîmî (ö. 324/936). es-Seb’a fi’l-kıraat. thk. Şevki Dayf. Beyrut: Daru’l-Maarif, 2. Basım, 1979.
• İbn Vesîk, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed b. Abdirrahmân el-İşbîlî (ö. 654/1256). el-Câmiʿ limâ yuhtâcü ileyhi min resmi’l-mushaf. thk. Ganim Kaddûrî. Umman: Daru Ammâr, 2009.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed (ö. 833/1429). en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. Mısır: Mektebetü’t-Ticariyye, ty.
• İsmail Karaçam. Kur’ân-ı Kerîm’in Nüzûlü ve Kırâati. İstanbul: İFAV Yayınları, 4. Basım, 2012.
• Kalkaşendî, Ahmed b. Ali (ö. 821/1418). Subhu’l-a’sâ fî sınâati’l-inşa. thk. M. Hüseyin Şemsüddin. Beyrut: yy., 1987.
• Karatay, Fehmi Ethem. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Arapça yazmalar kataloğu: Kur’an, Kur’an ilimleri, tefsirler. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, 1962.
• Kayhan, Veli. “Doğru Okuma Bağlamında Mushaf’a İşaret Konulması: İ’cam ve Sonrası”, Bilimname: Düşünce Platformu 12, 5, (2007): 101-136.
• Kurabı, Abdulkader. Fransız Milli Kütüphanesinde Bulanan 338 Nolu Mushafın Yazım Şekli, Harekelendirmesi ve Noktalama İşaretleri "Betimsel ve Analitik Çalışma". İstanbul: Sabahattin Zaim Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021. https://hdl.handle.net/20.500.12436/3784
• Massumah Farhad vd. Kur’an Sanatı. çev. Ceylan Adan İlter, İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2016.
• el-Mehdevî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr (ö. 440/1048). Hecâü mesâhifi’l-emsâr. thk. Hâtim Salih ed-Dâmin. Riyad: Daru İbnü’l-Cevzî, 2010.
• Mekkî b. Ebî Talib. el-Keşf an vücuhi’l-kırââti’s-seb’i ılelihe ve hucecihe. thk. Muhyiddin Ramazan. yy.: Müessesetü’r-Risale, 1981.
• Önder, Mehmet. Antika ve Eski Eserler Kılavuzu. Ankara: 1988.
• Serin, Muhittin. Hat Sanatımız. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 1982.
• Şahin, Seracettin v.d. 1400. Yılında Kur’an-ı Kerim: Türk ve İslam Eserleri Müzesi Kur’an-ı Kerim Koleksiyonu. İstanbul: Antik A.Ş Yayınları, 2010.
• Yılmaz, Abdülkadir. Hat Sanatında Satır Sistemi (Sülüs, Nesih, Ta’lik, Rik’a). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996. https://acikbilim.yok.gov.tr/handle/20.500.12812/545148
• Zennûn, Yûsuf. Muhittin Serin, “Kûfî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/342-345. Ankara: TDV Yayınları, 2002.