Mukâtil b. Süleyman’a Yöneltilen Eleştiriler ve Bu Bağlamda Mukâtil b. Süleyman Nakillerinin Denetlenmesi -Ali b. Ebî Talha Nakilleri ile Metin Karşılaştırması-

Yıl 2023, Cilt: 22 Sayı: 2, 511 - 531, 30.12.2023

Merve Nur Çam , Selim Türcan

https://doi.org/10.14395/hid.1343112

Öz

Hicrî ilk üç asırda İslam düşüncesi teşekkül ederken yaşanan siyasî karışıklıklar İslamî ilimler tarihine ilişkin algılamalarımızı büyük oranda şekillendirmiştir. Özellikle Ehl-i Hadîsin paradigmayı belirlediği dönemde bazı kişi ve eserlere atfedilen değerlerde öncesine göre bir düşüş gözlemlenmiş hatta yer yer bu kişiler ve eserler görmezden gelinmiştir. Bazı kimseler bu gelişen şartlar altında değer kaybına uğrarken bazıları da güvenilir addedilmiştir. Bu bağlamda Ali b. Ebî Talha, İbn Abbâs’a nispet edilen nakiller arasında en muteber kabul edilirken Mukâtil b. Süleyman görmezden gelinen kimselerdendir. Mukâtil için bu görmezden gelinme ve değer kaybının, döneminin siyasî ve ilmî şartları bağlamında gerçekleştiği varsayımından hareketle bu çalışma, Mukâtil b. Süleyman ve Ali b. Ebî Talha’nın tefsir nakillerinin hem lafız hem de mana yönünden karşılaştırılmasını içermektedir. Mukâtil b. Süleyman’ın Ehl-i Hadisten, Sıfatıyyeden, Müşebbihe-Mücessimeden ve Zeydiyyeden olduğuna dair iddialar zikredilmiştir. Bu iddialar şimdiye dek sadece siyasî ve dönemsel değerlendirmelerle ve kısmen tefsiri üzerinden ele alınmış, kapsamlı bir araştırmaya gidilmemiştir. Çalışmamızda söz konusu iddiaların gerekçeleri üzerinden bir inceleme yapılmıştır. Çünkü Mukâtil b. Süleyman’ın içinde bulunduğu siyasî-itikâdî açıdan çalkantılı dönem söz konusu ithamların gerekçelerini denetlemeyi önemli kılmaktadır. Mukâtil hakkındaki iddiaların onun naslara yaklaşımı ile doğrudan ilgili olması, söz konusu fırkalara mensubiyetine dair iddiaları tefsiri üzerinden kontrol etmeyi belli ölçüde mümkün kılmaktadır. Aynı zamanda bu denetlemeyi yaparken ele aldığımız ayetlerin Ali b. Ebî Talha tarafından da nasıl izah edildiğine işaret ettik. Tarihi verilerin yanı sıra Ali b. Ebî Talha nakilleri ile Mukâtil nakillerini birlikte değerlendirmekle, Mukâtil hakkındaki iddialar çerçevesinde ona atfedilen yorum biçimlerini taşıyıp taşımadığının tespit edilmesi amaçlanmıştır. Hakkında zikredilen iddia ve ithamlara ilişkin değerlendirmelerin ardından Ali b. Ebî Talha ile Mukâtil b. Süleyman’ın tefsir nakillerinin lafız ve mana mukayesesine ait verilere ve değerlendirmelere yer verilmiştir. Bu kapsamlı mukayese ile Mukâtil b. Süleyman’ın tefsir nakil geleneğinde nerede konumlandığı hakkında daha nesnel bir sonuca ulaşabileceğiz. Mukayesede Ali b. Ebî Talha’nın kısa ve özet niteliğinde açıklamalar yapmasına karşın Mukâtil b. Süleyman’ın daha literal ve rivayetçi yaklaşımı göze çarpmaktadır. Müfessirlerin bu tefsir tarzlarının, benzerliği yakalama noktasında sonuca doğrudan etkisi olmaktadır. Nihayetinde yaptığımız karşılaştırmada Ali b. Ebî Talha ve Mukâtil’in tefsir nakillerinin lafız benzerliklerinin yüzde 42,18 oranında olduğu tespit edilmiştir. Buna lafzı farklı manası aynı olan nakiller de eklenince bu oran yüzde 65,59’u bulmaktadır. Öte yandan Mukâtil’in Ali b. Ebî Talha nakillerinden farklılaştığı noktalarda sonraki dönem rivayet tefsirleriyle önemli oranda uyuştuğuna dair emareler de vardır. Sonuç olarak mukayesede elde edilen kayda değer benzerlik oranı, Mukâtil b. Süleyman’ın farklı fırka ve mezheplere mensup olduğunu ileri süren iddiaların, dönemin siyasî ve itikâdî açıdan çalkantılı durumundan kaynaklandığını ortaya koymaktadır. Mukâtil b. Süleyman’ın özellikle tefsirinde isnad bilgisine yer vermeyişi Ehl-i Hadîs paradigmasının hâkimiyeti karşısında onun tefsir nakillerine kota konulması ile sonuçlanmıştır. Ayrıca Mukâtil’in kendinden sonraki tefsirlerde nakillerine rastlanılmasına rağmen isminin zikredilmeyişi ve çalışmamızla ortaya koyduğumuz Ali b. Ebî Talha nakilleri ile Mukâtil b. Süleymân’ın nakillerinin benzerliği bizim varsayımımızı desteklemektedir. Temelde Mukâtil b. Süleyman’ın nakillerinin güvenilmez bulunması tefsir ilminin kendine has nakil tarzının göz ardı edilerek dönemin hadis nakil anlayışı çerçevesinde değerlendirilmesinin bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Mukâtil b. Süleyman’a getirilen sınırlandırmanın ve görmezden gelmenin dönemsel ve değişken etkenlere bağlı bir tavır olduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Ali b. Ebî Talha, Mukâtil b. Süleyman, Ehl-i Hadîs, Nakil Geleneği.

Criticisms Against Muqātil b. Sulayman and Checking of Muqātil’s Transmissions in this Context -Text Comparison with ′Ali b. Abī Talha’s Tafsīr Narratives-

Öz

The political unrest that arose throughout the establishment of Islamic thought in the initial three centuries of Hijri has profoundly influenced our understanding of the history of Islamic sciences. In particular, during the period when Ahl al-Hadīth established the paradigm, there was a decline in the significance attributed to certain individuals and works when compared to the previous era, and at times, these individuals and works were even disregarded. During these evolving circumstances, certain individuals were discredited while others were deemed reliable. In this context, ʿAlī b. Abī Talha is viewed as the most authoritative source among the narrations related to Ibn 'Abbās. Conversely, Muqātil b. Sulayman is among those who are disregarded. This study compares the tafsir narrations of Muqātil b. Sulayman and ʿAlī b. Abī Talha in terms of both wording and meaning, based on the assumption that Muqātil was subject to devaluation and ignorance in the political and scholarly conditions of his time. It has been alleged that Muqātil was affiliated with the Ahl al-Hadīth, the Sifaatiyyah, the Mushabbihe-Mucessimah, and the Zaydiyyah. These allegations have been subject only to political and periodic evaluations, and to some extent, his own commentary. A comprehensive investigation has yet to be conducted. Thus, our research scrutinises the justification of these claims. It is crucial to examine the reasons behind these allegations given the politically and ideologically unrest period that Mukâtil b. Süleyman lived in. The fact that the allegations about Muqātil are directly related to his approach to the narrations makes it possible to a certain extent to check the allegations about his belonging to these factions through his tafsīr. Furthermore, this review highlights how ʿAlī b. Abī Talha provided an explanation for the verses discussed. In addition to historical data, it is aimed to evaluate the narrations of ʿAlī b. Abī Talha and Muqātil together and to determine whether Muqātil carries the interpretation forms attributed to him within the framework of the allegations about him. After the evaluations regarding the claims and accusations mentioned about him, the data and evaluations regarding the comparison of ʿAlī b. Abī Talha and Muqātil b. Sulayman's tafsir narrations in terms of wording and meaning are given. By making a comprehensive comparison, a more objective conclusion can be drawn about Muqātil b. Sulayman's place in the tradition of tafsir transmission. In comparison, ʿAlī b. Abī Talha's brief and summarised explanations stand out, while Muqātil b. Sulayman's more literal and narrative approach stands out. These differing exegetical styles of the commentators have a significant impact on the results obtained when trying to identify similarities. Finally, after a comparison, it was found that the wording of the tafsīr of 'Ali b. Abī Talha and Muqātil had a similarity rate of 42.18 per cent. If we also include the number of sentences with the same meaning but different wording, the percentage is 65.59. On the other hand, there are indications that Muqātil agreed with the later narrative exegesis to a considerable extent on the points where he differed with ʿAlī b. Abī Talha. As a result, the remarkable rate of similarity obtained in the comparison shows that the claims that Muqātil b. Sulayman belonged to different factions and sects arose from the politically and theologically turbulent situation of the time. Muqātil b. Sulayman's failure to provide isnad information, especially in his tafsīr, led to a restriction of his tafsīr narrations in response to the dominance of the Ahl al-Hadīth paradigm. Furthermore, the fact that Muqātil's name is not mentioned in the later tafsīrs, although they quote Muqātil, and the similarity of Muqātil b. Sulayman's narrations with the narrations of ʿAlī b. Abī Talha, which we have presented in our study, support this assumption. Basically, the unreliability of Muqātil b. Sulayman's narrations appears to be a result of ignoring the unique transmission style of the science of tafsīr and evaluating it within the framework of the hadīth transmission understanding of the period. It is seen that the restriction and ignoring of Muqātil b. Sulayman is an attitude based on periodical and variable factors.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, ʿAlī b. Abī Talha, Muqātil b. Sulayman, Ahl al-Hadith, Tradition of Transmission.

Kaynakça

• Ahmet Yücel. “Sika”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/175-176. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Ardoğan, Recep. “Mürcie’de Farklı İman Tanımları”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2014), 131-168.
• Arpaguş, Hatice. “Haşvî Temayülün İzdüşümü: Mukatil b. Süleyman Örneği”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi) 43 (Şubat 2012), 65-106.
• Askalânî, İbn Hacer. Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîh-i Buhârî. Beyrut: Dâiretü’l-Ma’rife, 1379.
• Askalânî, İbn Hacer. Tehzîbü’t-Tehzîb. Hindistan: Dâiretü’l-Maârif, 1326.
• Bağdâdî, Hatîb. Takyîdü’l-İlim. Beyrut: İhyau’s-Sünneti’n-Nebeviyye, ts.
• Bağdâdî, Hatîb. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşar Avad Maruf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422.
• Budak, Ali. “Haberi Sıfatlara Dair Rivayetlerin Tevil Yoluyla Çözümü Bağlamında Razi’nin Esasu’l-Takdis Adlı Eseri”. Hitit Üniversitesi (Gazi Üniversitesi) Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi X/19 (2011), 37-77.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 2010.
• Çakırtaş, Mehmet. Emevîler Dönemi Şiddet Hareketleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2007.
• Çalışkan, İsmail. Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Çelebi, İlyas. “Sıfâtiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ek-2/503-505. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Çelik, İbrahim. “Kur’an’da Haberî Sıfatlar ve Mukatil b. Süleyman’a İsnad Edilen Teşbih Fikri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (1987), 151-159.
• Dinç, Ömer. Erken Dönem Tefsir Geleneğinde Nakil Anlayışı. Ankara: İSAM, 2022.
• Doğan, İsa. “Zeydiyye Mezhebi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1989), 83-107.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasen. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn. thk. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Daru’l-Franz, 1400.
• Gezer, Süleyman. Sözlü Kültürden Yazılı Kültüre Kur’an. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Gölcük, Şerafettin. “Cehm b .Safvân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/233-234. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Hazrecî, Ahmed b. Abdullah. Hülasâtu Tezhîbi Tehzîbi’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl. ed. Abdülfettah Ebu Gudde. Beyrut: Mektebü’l-Matbuâti’l-İslâmî, 1416.
• Hüseyin b. Bedreddin. İkdü’s-Semîn fî Ma’rifeti Rabbi’l-Âlemîn. thk. Muhammed Yahay Sâlim Azzân. Yemen: Mektebetü’t-Türâsi’l-İslamî, 1415.
• İbn Ebû Hâtim. el-Merâsil. ed. Şükrullah Nimetullah el-Kucânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1397.
• İbn Ebû Hâtim, er-Râzî. el-Cerh ve’t-Ta’dil. Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, 1952.
• İbn Hazm. el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâ’ ve’n-Nihal. Kahire: Mektebetü’l-Haneci, ts.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn. Mecmûu Fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım. Medine: Mecmaü’l-Melik Fahd li-Tıbaati’l-Mushafi’ş-Şerif, 1416.
• Kabakcı, Ersin. “Âyetler Arası Münasebet Meselesinin Tefsirlere Yansımasının Tarihî Kökenine Yönelik Bir Sorgulama: Tefsîru Mukâtil Örneği”. Tefsir Araştırmaları Dergisi IV/2 (2020), 420-442. https://doi.org/10.31121/tader.763761
• Kâdî, Abdülfettah. Esbâb-ı Nüzûl. çev. Salih Akdemir. Ankara: Fecr Yayınları, 2013.
• Karaman vd., Hayrettin. Kur’ân’ı Kerîm Açıklamalı Meâli. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Koç, Mehmet Akif. Tefsirde Bir Kaynak İncelemesi: es-Sa‘lebî Tefsirinde Mukātil b. Süleymân Rivayetleri. Ankara: Kitâbiyât, 2005.
• Küçük, Raşit. “İsnad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/154-159. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Mahdi, Muhammed Yasir. “Türk-İslam Kültür Merkezlerinden Biri Olarak Belh Şehri”. İSTEM: İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi IX/18 (2011), 219-241-241.
• Mertoğlu, M. Suat. “Mukâtil b. Süleyman ve Tefsire Dair Eserlerinin Klasik Dönemdeki Tedavülü”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 26/50 (ts.), 183-221.
• Metin Yurdagür. “Haşviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/426-427. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Mizzî, Yusuf b. Abdurrahmân. Tehzibü’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl. thk. Beşşar Avad Maruf. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400.
• Muhammed Kâmil Hüseyn. “Sahifetu Ali b. Ebî Talha fi’t-Tefsîr”. Mu‘cemu Garîbi’l-Kur’ân Mustahricen min Sahîhi’l-Buhârî. İstanbul: Tebliğ Yayınları, 1985.
• Mukâtil b. Süleymân. el-Vücûh ve’n-Nezâir. ed. Ali Özek. İstanbul: İlmi Neşriyat, 1993.
• Mukâtil b. Süleymân. Tefsiru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmud Şehhâte. Beyrut: Daru İhyai’t-Türasi, 1423.
• Mustafa Karagöz. Tefsir Tarihi Yazımı ve Problemleri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2017.
• Nehhâs. en-Nâsih ve’l-Mensuh. ed. Dr. Muhammed Abdüsselâm Muhammed. Kuveyt: Mektebetü’l-Felah, 1408.
• Omar, Faruk. “Me’mun’dan Önce Abbasîler ve Mu’tezilîler Arasındaki İlişkiler”. çev. Mehmet Ümit. Gazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi II/3 (Ocak 2003), 165-174. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.100887
• Özkuyumcu, Nadir. “Hâris b. Süreyc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/201. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Öztürk, Mustafa. “Mihne ve Tefsir”. Mihne Süreci ve İslami İlimlere Etkisi. ed. M. Mahfuz Söylemez. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Recâl, Râşid Abdulmun’im. Tefsîru İbn Abbâs el-Müsemmâ Sahîfetu Ali b. Ebî Talha an İbn Abbâs. Beyrut: Müessesetü’l Kütübü’s-Sekâfî, 1411.
• Süyûtî, Celâleddin. el-İtkân fî Ulumi’l-Kur’ân. ed. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. b.y.: Heyet-i Mısrıyye, 1394.
• Şehristânî. el-Milel ve’n-Nihal. b.y.: Müessesetü’r-Halebî, ts.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-Beyân fî Te’vîli Âyi’l-Kurʾân. thk. Mahmud Muhammed Şakir. Mekke: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Taşköprizâde Ahmet Efendi. Miftâhu’s-Saâde ve Misbâhu’s-Siyâde fî Mevzûâti’l-Ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1405.
• Türcan, Saliha. Rivayet Tefsiri Geleneğinin Dönüşümü. Ankara: TDV Yayınları, 2021.
• Türcan, Selim. “Özgün Bir Nakil Biçimi Olarak Vücûh ve Nezâir Edebiyatı”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi IX/18 (Şubat 2010), 99-124.
• Türker, Ömer. “Mukâtil b. Süleymân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/134-136. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Uzun, Nihat. Hicri 2. Asırda Siyaset-Tefsir İlişkisi. Uludağ Üniversitesi, Doktora Tezi, 2008.
• Üzüm, İlyas. “Mücessime”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/448-449. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Halku’l-Kur’an”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/371-375. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yıldırım, Zehra. Mukâtil b. Süleyman’ın Müteşâbih Kabûl Edilen Ayetlere Yaklaşımları. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensititüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Yiğit, İsmail. “Emeviler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/87-104. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/26-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Zehebî, Şemsüddin. Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhiri ve’l-A’lâm. ed. Ömer Abdusselam ed-Tedmirî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1413.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. Mîzânu’l-İ’tidâl fî Nakdi’r-Ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1382.
• Ziriklî, Hayrüddîn. el-A’lâm. b.y.: Dâru’l- İlm, 2002.