The Problem of Authorship Attribution of the ‘Alāka Work to Its Author

Yıl 2024, Cilt: 23 Sayı: 1, 475 - 491, 30.06.2024

Ayhan Can

https://doi.org/10.14395/hid.1413600

Öz

In the realm of manuscript studies, one of the crucial issues pertains to the determination of authorship attribution. During periods when works were duplicated through transcription, challenges arose when authorial information was not explicitly recorded, leading to situations where copyists, biographical, and bibliographical works attributed the same piece to different names. Such circumstances not only complicated author identification but also occasionally gave rise to widespread errors. This study focuses on the ‘Alāka text, a prominent work in the field of rhetoric (‘ilm al-bayān), serving as an exemplar of this attribution problem. Traditionally ascribed to Mahmoud b. Abdullah al-Antākī (d. 1161/1747), the authorship of the ‘Alāka text has not been subjected to substantial scrutiny. Contrary to the prevailing consensus, this study undertakes an examination of the authorship of the ‘Alāka text, positing that it does not belong to al-Antākī but rather to his contemporary, Mehmed al-Sobicevī (d. 1161/1748). Consequently, this paper aims to explore and evaluate the issue, considering both individuals' attribution to the work. Multiple pieces of evidence and sources have been utilized to potentially identify the correct author. These include aligning historical data mentioned in the text with the lives of probable authors, identifying self-references in the works of potential authors, analyzing the writing style of the author, utilizing multiple identified copies of the work, seeking information on the author in commentaries, annotations, and related works, and consulting library catalogs, biographical, and bibliographical works. The investigation revealed that some copies attribute the work to Mahmoud al-Antākī, the evidence supporting this is primarily found in certain completion records. On the other hand, Ibn Karatepeli Huseyin b. Mustafa al-Aydīnī (d. 1191/1777), Seyyid Hafız al-Sirozī (d. 1269/1852), Bağdatlı İsmail Pasha (d. 1920), Bursalı Mehmed Tahir (d. 1925) and Ömer Rızâ Kehhâle (d. 1987) also attributed the text ‘Alāka to al-Antākī. However, when the copyright date of the work and the place where it was copyrighted are examined, no presumption has been reached indicating that the author is al-Antākī. Therefore, the work’s attributed to him is limited to the few sources mentioned above. Most of these sources belong to recent periods. Those who attribute the work to al-Antākī either did not see the copies bearing the name of al-Sobicevī or were under the influence of Ibn Karatepeli, who was one of those who attributed the work to al-Antākī. In addition, Muhammad Rāgib al-Halabī (d. 1370/1951), who grew up in Aleppo and was a member of the Ridāiyye madrasah where al-Antākī was also a teacher, did not mention ‘Alāka, although he was the person who gave the most detailed information about al-Antākī's life. As in al-Antākī, the author's name is mentioned as Mehmed al-Sobicevī in many copies of ‘Alāka. In addition, al-Sobicevī, in his work named Mirsādu'l-hādī, mentions the existence of a work he wrote on the science of elucidate, which includes the subject of ‘Alāka. It has been determined that the work he mentioned is the famous ‘Alāka text. A student of al-Sobicevi who copied the text ‘Alāka attributed ‘Alāka to him. The copyright of the work and the place where it was written are associated with the life of al-Sobicevī. In the commentary of Bekir b. Ahmad al-Mantaşawī (d. after 1149/1736), the student of the author who was one of the commentators on the subject, there are signs indicating that the author is al-Sobicevī. The text of ‘Alāka is partially similar to al-Sobicevī’s works in terms of language and style. Also, one of the commentators of ‘Alāka, Muhammad b. Mustafa al-Kalbasānī (d. after 1184/1771) attributed the work to al-Sobicevī. As a result, when the proportion of the work is evaluated for both individuals, it is seen that Mehmed al-Sobicevī’s name comes to the fore. In other words, the source and evidence citing the attribution of the work to Mahmoud al-Antākī are not seen as strong as the sources and evidence proving the attribution of the work to Mehmed al-Sobicevī. Therefore, it is highly probable that the author of the text is Mehmed al-Sobicevī. The method used in this study was comparison and analysis. Manuscript and printed sources were used in the preparation of the research.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Mahmoud al-Antākī, Mehmed al-Sobicevī, ‘Alāka, Bayān, Attribution.

‘Alâka Metninin Nispet Problemi

Öz

Yazma eser çalışmalarının en önemli konularından biri eserin müellifine nispetinin tespitidir. Eserlerin istinsah yoluyla çoğaltıldığı zamanlarda eserin bir yerinde müellif bilgilerinin açıkça kaydedilmemiş olması, müstensihler veya biyografi ve bibliyografi eserlerinde aynı eserin farklı isimlere nispet edilmesi gibi durumlar müellifin tespitini zorlaştıran ve bazen yaygın hatalara yol açan sebepler arasında yer almaktadır. Beyân alanında kaleme alınmış ve oldukça yaygın bir eser olan ̒Alâka metni bu durumun örneklerinden birini oluşturmaktadır. ‘Alâka metni, genellikle Mahmûd b. Abdullah el-Antâkî’ye (ö. 1161/1747) nispet edilmektedir. Öyle ki, şimdiye kadar eserin müellifinin tespiti dikkate değer bir sorgulamaya konu olmamıştır. Bu çalışmada ‘Alâka metninin müellifi hakkında bir sorgulama yapılmış olup metnin müellifine dair farklı iddialar üzerinden yaygın kanaatin aksine, eserin el-Antâkî’ye ait olmadığı, onun muasırı olan Mehmed es-Sobicevî’ye (ö. 1161/1748) aidiyetinin daha güçlü bir ihtimal olduğu kanıtlarla desteklenmiştir. Buna bağlı olarak bu çalışmada ‘Alâka metninin gerçek müellifinin kimliğine ulaşmaya çalışmak ve konuyu ana hatlarıyla değerlendirmek amacıyla eserin her iki şahsa da nispeti tartışılmıştır. Çalışmada muhtemel doğru müellife ulaşmak adına birden çok delil ve kaynağa başvurulmuştur. Bunlar şu şekilde sıralanabilir: Eserde geçen tarihî veriler ile muhtemel müelliflerin hayatlarını bağdaştırmak, muhtemel müelliflerin eserlerinde kendisine ait atıf tespit etmek, yazarın üslubundan ve mümkün derecede eserin tespit edilen birçok nüshasından yararlanmak, eser üzerine yazılan şerh, hâşiye veya ta‘likât türü çalışmalarda müellifin kimliğine dair bir bilgiye ulaşmak, kütüphane fihristleri, biyografi ve bibliyografik eserlerde müellifin kim olduğuna dair bilgi edinmek. Buna göre yapılan incelemeler sonucunda, eserin Mahmûd el-Antâkî’ye nispeti genellikle bazı nüshalardaki temmet kaydında var olmakla birlikte, İbn Karatepeli Hüseyin b. Mustafa el-Aydînî (ö. 1191/1777), Seyyid Hafız es-Sirozî (ö. 1269/1852), Bağdatlı İsmail Paşa (ö. 1920), Bursalı Mehmed Tahir (ö. 1925) ve Ömer Rızâ Kehhâle (ö. 1987) gibi şahıslar da ‘Alâka metnini el-Antâkî’ye nispet etmişlerdir. Ancak eserin telif tarihi ile telif edildiği yerin bir arada değerlendirilmesi sonucunda müellifin el-Antâkî olduğunu gösteren bir karineye ulaşılmamıştır. Dolayısıyla eserin ona aidiyeti yukarıda geçen birkaç kaynakla sınırlı kalmıştır. Bu kaynakların çoğu da son dönemlere aittir. Eseri el-Anâkî’ye nispet edenler ya es-Sobîcevî’nin isminin bulunduğu nüshaları görmemişlerdir ya da eseri el-Antâkî’ye nispet edenlerin başında gelen İbn Karatepeli’nin etkisinde kalmışlardır. Ayrıca Halep’te yetişmiş ve el-Antâkî’nin de hocalık yaptığı Ridâiyye medresesinin bir mensubu olan Muhammed Ragıb el-Hâlebî (ö. 1370/1951), el-Antâkî’nin hayatı hakkında en detaylı bilgileri veren kişi olmasına rağmen ‘Alâka’dan bahsetmemiştir. el-Antâkî’de olduğu gibi ‘Alâka’nın birçok nüshasında da müellif ismi Mehmed es-Sobicevî olarak geçmektedir. Buna ilaveten, es-Sobicevî, Mirsâdu’l-hâdî adlı eserinde beyân ilmine dair yazmış olduğu ve ‘alâka konusunu ihtiva eden bir eserinin varlığından bahsetmektedir. Bahsettiği eser meşhur ‘Alâka metni olduğu tespit edilmiştir. ̒Alâka metnini istinsah eden es-Sobicevî’nin bir öğrencisi ‘Alâka’yı ona nispet etmiştir. Eserin telif süreci ve telif yeri, es-Sobicevî’nin hayatıyla ilişkilendirilmiştir. ‘Alâka şârihlerinden olan musannifin öğrencisi Bekir b. Ahmed el-Menteşevî (ö. 1149/1736’ dan sonra)'nin şerhinde müellifin es-Sobicevî’nin olduğunu gösteren emareler bulunmuştur. ‘Alâka metni dil ve üslup olarak da es-Sobicevî’nin eserlerine kısmen benzemektedir. Ayrıca ‘Alâka şârihlerinden biri olan Muhammed b. Mustafa el-Kalbasânî (ö. 1184/1771’den sora) eseri es-Sobicevî’ye nispet etmiştir. Bunun sonucunda eserin nispeti her iki şahıs için de değerlendirildiğinde Mehmed es-Sobicevî’nin ismi daha ön plana çıktığı görülmüştür. Başka bir deyişle eserin Mahmûd el-Antâkî’ye nispetini zikreden kaynak ve bu husustaki deliller Mehmed es-Sobicevî’ye nispetini kanıtlayan kaynak ve deliller kadar güçlü görülmemiştir. Dolayısıyla ‘Alâka metninin müellifi Mehmed es-Sobicevî’nin olması kuvvetle muhtemeldir. Bu çalışmada temel alınan yöntem mukayese ve analiz şeklinde olmuştur. Araştırmanın hazırlanmasında yazılı doküman ve belgelerden yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Mahmûd el-Antâkî, Mehmed es-Sobicevî, ‘Alâka, Beyân, Nispet.

Teşekkür

Makaleyi okuyarak katkı sunan Dr. Arş. Gör. Yasir BEYATLI'ya teşekkür ederim.

Kaynakça

• Aydînî, Nureddin Hamza b. Turgut. el-Mesâlik fi’l-meʿânî ve’l-beyân. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, 5872, 1b - 58a.
• Aydînî, Nureddin Hamza b. Turgut. el-Hevâdî fî şerhi’l-Mesâlik. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Laleli, 2864, vr. 1b – 143a.
• Bahçıvan, Seyit. “Yazma Eserlerin Tahkikinde Metodolojik Problemler (Mestcizâde’nin al-Hilâfiyyât Bayna al-Hukama’ ma’a al-Mutakallimîn va al-Hilâfiyyât bayna al-Mu’tazila ma’a al-Aşâ’irava al-Hilâfiyyât bayna al-Aşâ’ira ma’a al-Mâturîdiyya’ Adlı Eseri Örneği)”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/21 (2006), 61-90.
• Bekiroğlu, Harun. “Yazma Eserlerden Kodikoloji’ye: Tahkike Giriş”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/2 (2019), 855-889. https://doi.org/10.18505/cuid.604789
• Bilin, Abdullah. Sobucalı Mehmed Efendi’nin Keşfü'l-İnaye fi Mesaili'l-Kifaye Adlı Eserinin İnceleme ve Tahkiki (Edisyon Kritik). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Bulut, Ali. “Hamza b. Turgut Aydınîˮ. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek1/227-228. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Demirsoy, Soner. Şark’ın Büyük Âlimleri. İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2021.
• İsmail Paşa, Bağdatlı. İzahu’l-meknûn fî zeyli ‘alâ Keşfi’z-zünûn ‘an usâmi’l-kutubi ve’l-fünûn. nşr. Rıfat Kilisli. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1945.
• İsmail Paşa, Bağdatlı. Hediyyetu’l-ʽârifîn esmâu’l-mu’ellifîn ve âsâru’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrût: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Elubeyd, Mahmud. Şerhu’r-Risâleti’l-İstiâre li Karatepeli Hüseyin b. Mustafa el-Aydînî, Dirâse ve Tahkik. Karabük: Karabük Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Fadlî, Abdulhâdî. Tahkîku’t-turâs. Cidde: Mektebetu’l-‘İlm, 1406/1982.
• Halebî, Muhammed Ragıb et-Tabbâh. İ‘lâmu’n-nübelâ bi tarihi Halebi’ş-şehbâ'. tsh. Muhammed Kemâl. 8 Cilt. Halep: Dâru’l-kalemi’l-‘Arabî, 2. Basım, 1988.
• Hımsî, Esmâ. Fihrisu mahtûtâti dâri’l-kutubi’z-zâhiriyye (‘Ulûmu’l-lüğati’l-‘Arabiyye). 2 Cilt. Dımaşk: Mecma‘u’llüğati’l-‘Arabiyye, 1393/1973.
• Hârûn, Abdusselâm Muhammed. Tahkîku’n-nusûs ve neşruhâ Kahire: Mektebetu’l-Hânecî, 7. Basım, 1418/1998.
• İbn Karatepeli, Hüseyin b. Mustafa b. Hasan el-Aydînî. Şerhu’l-‘Alâka. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 5357/3, 17b-40a.
• İbn Karatepeli, Hüseyin b. Mustafa b. Hasan el-Aydînî. Ta’likât ‘alâ şerhi’l-‘Alâka. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 5357/4, 40b-50b.
• Karabulut, Ali Rıza – Karabulut, Ahmet Turan. Mu’cemmu’t-târihi’t-türâsi’l-İslâmî fî mektebâti’l-âlem. 6 Cilt. Kayseri: Dâru’l-̒Akabe, 2001.
• Kalbasânî, Muhammed b. Mustafa. Şerhu risâleti’l-‘Alâka. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Esad Efedi, 3022, 1b-28a.
• Kehhale, Ömer Rızâ. Mu‘cemu’l-müellifîn; terâcimu musannifî’l-kutubi’l-Arabiyye. 2 Cilt. Dımaşk: Müessesetu’r-Risâle, ts.
• Menteşevî, Bekir b. Ahmed. Şerhu’l-‘Alâka. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, 7114/2, 8b-56b.
• Muhsin, M. M. Muntezer Abdülhüysen. “er-Risâle fi’l-‘Alâka li Mahmûd el-Antâkî: Tehkikun ve Dirase”. Mecelletu Ûrûk 10/2 (2017), 130-154. http://dx.doi.org/10.18018/URUK/017-10/130-154
• Ömerî, Ekrem Ziyâ. Dirâsâtun tarihiyye maՙa ta‘lika fî menheci’l-bahs ve tahkîki’l-mahtûtât. Medinetu’l-Münevvere: Câmiՙatu’l-İslâmiyye, 1403/1983.
• Öncü, Mustafa. “Sobicevîˮ. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/342. İstanbul: TDV Yayınları, 2019.
• Özli, Muzaffer. Karatepeli Hüseyin b. Mustafa el-Aydînî ve Şerhu’r-Risâleti’l-İsti‘âre İsimli Eseri. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Özli, Muzaffer. “Osmanlı Âlimlerinden Karatepeli Hüseyin b. Mustafâ b. Hasan el-Aydînî’nın Hayatı ve Eserleri”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2010), 253-263.
• Sarıtaş, Murat vd. “18. Yüzyıl Osmanlı Merkez Topraklarında Şer‘î İlimler: İstatistikî Bir İnceleme”, Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Âlimler, Müesseseler ve Eserler XVIII. Yüzyıl, ed. Ahmet Hamdi Furat vd. 1/11-40, 313-431, 2/353-463. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Sirozî, Üryanizâde Seyyîd Hâfız. Şerhu’l-‘Alâka. İstanbul: Matbaatu’l-Âmire, 1272/1858.
• Sobicevî, Mehmed b. Mehmed b. Ahmed. el-Alâka. Ankara: Milli Ktp., Samsun İl Halk Ktp., koleksiyonu, 06 Mil Yz A 11567/3, 10b-14b.
• Sobicevî, Mehmed b. Mehmed b. Ahmed. Keşfu’l-ʿinâye fî mesâʾili’l-Kifâye. İstanbul: Atıf Efendi ktp., Atıf Efendi, 2661, 1b-82a.
• Sobicevî, Mehmed b. Mehmed b. Ahmed. Fetḥu’l-esrâr fî şerhi’l-İẓhâr. İstanbul: Süleymaniye, ktp., Kasidecizâde, 607/1, 1b-168b.
• Sobicevî, Mehmed b. Mehmed b. Ahmed. Mirṣâdu’l-hâdî ʿale’l-Hevâdî. Ankara: Milli Ktp., Samsun İl Halk Ktb. , 06 Mil Yz A 11567/4, 15b-252b.
• Şaban, İbrahim. “19. Yüzyıl Osmanlı Âlimlerinin Belagate Dair Eserleriˮ. Şarkiyat Mecmuası 13/2 (2008), 119-134.
• Şaban, İbrahim. “Osmanlı Âlimlerinin Arap Belagatine Dair Eserleriˮ. Şarkiyat Mecmuası 17/2 (2010), 107-132.
• Tahir, Bursalı Mehmed. Osmanlı Müellifleri. haz. M. A. Yekta Saraç. 3 Cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
• Tahir, Bursalı Mehmed. Aydın Vilâyetine Mensûb Meşâyih, Ulemâ, Şuarâ, Müverrihîn ve Etibbânın Terâcim-i Ahvâli İzmir: Keşişyan Matbaası, 1324/1908.
• Tala, Murat. “Mecâz Problemi ‘Alâka: Antâkî’nin el-‘Alâka’sı Bağlamında Bir Bakış”, Marife Dini Araştırmalar Dergisi 19/2 (2019), 661-680. https://doi.org/10.33420/marife.632707
• Yılmaz, Okan Kadir. İsam Tahkikli Neşir Kılavuzu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.