Ağ Toplumunda Dini Nefret Söylemi: Dijital Kürsü Şeyhliği

Yıl 2024, Cilt: 23 Sayı: 2, 1114 - 1137, 30.12.2024

Asena Siler , Bahset Karslı

https://doi.org/10.14395/hid.1511016

Öz

Çalışmamızın temel amacı; yeni medya platformlarından X platformunda dini içerikli nefret söylemlerinin geleneksel izdüşümlerini keşfetmek ve bu söylemlerin diji-dini otoriteleşme sürecindeki konumunu belirlemektir. Yeni medya araç ve ortamlarının yaygın kullanımıyla birlikte din dili ve dini söylem pratikleri geleneksel dini söylemlerden farklılaşmıştır. X platformunda dolaşıma giren söylemler yoğunlaştıkça ve keskinleştikçe etkileşim oranı artmakta, keskin ve sloganik söylemlerin karşılık bulması veya karşıtlar oluşturması etkileşimi güçlendirmektedir. Algoritmanın yapısı gereği sloganik ve manşet halde sunulan söylemlerin daha fazla etkileşime imkân vermesi din dilinin de bu algoritmadan etkilenmesine neden olmuştur. Kitlesel bir tepkiye imkân veren dijital ortamlarda kullanıcılar hem içeriklerin üreticisi hem de tüketicisi olarak etkili söylemler oluşturma, ortak düşünce, duygu ve değerleri güçlendirme, grup aidiyetlerini pekiştirme, dijital ortamda dini otoritesini meşrulaştırma gibi amaçlarla dini söylemler oluşturmaktadırlar. Yeni medya ortamlarında dini söylemler üreten ve tüketen kullanıcılar mutlak hakikatin kendisi veya grubunda olduğu iddiasından hareket ettiğinde söylem kutsallaştırılarak hakikat tekelciliği ortaya çıkmakta, dini söylemler ötekileştirme, ayrıştırma ve damgalama unsurlarını barındırdığından nefretin konusu olmaktadır. Bu bağlamda araştırma, X platformunda dolaşıma giren dini nefret söylemlerinin yapısı nasıldır ve bu söylemlerin geleneksel iz düşümleri nelerdir? probleminden hareketle dijital ortamlarda dolaşıma giren dijital tekfircilik ve dijital otoriteleşme süreçlerini analiz etmeyi hedeflemektedir.
X platformunda ötekileştirme ve kalıp yargılar oluşturma temelinde üretilen ve tüketilen dijital nefret söylemlerinin dini içeriklerle meşrulaştırılma süreci, tekfir geleneğinin dijital yansımaları, dijital dini otoriteleşme süreci ve tüm bu konuların dini içerikli nefret söylemine zemin oluşturması çalışmanın temel ilgi alanıdır. Araştırmada Teun A. Van Dijk’ın eleştirel söylem analiz yöntemi kullanılmıştır. Çalışmanın örneklem alanı olarak belirlenen X platformunda dolaşıma giren dini içerikli nefret söylemi örnekleri, İslam dinine inanan fakat dini yorum farklılıkları bulunan kullanıcıların birbirine yönelik oluşturduğu söylemler içerisinden seçilmiştir. Dijital dini söylemlerin toplumsal karşılıkları, söylemlerin nasıl üretildikleri ve dolaşımda kaldığı, dini söylemlerin ideolojik arka planı ve söylemlerin arkaik yapısını ortaya koyması bakımından eleştirel söylem analiz yöntemi tercih edilmiştir. X platformunda “kâfir”, “şirk” kavramları taratılarak en fazla etkileşim alan ve nefretin pek çok unsurunu açıkça barındıran, grup kimlikleri ön plana çıkan popüler bir vaize ait gönderi örnek olarak tercih edilmiştir. Teun A. Van Dijk’ın eleştirel söylem analiz yöntemine uygun olarak araştırmada, makro düzeyde; tematik yapı ve anlatım diline odaklanılmış, ardalan ve bağlam bilgisi başlıklarında gönderinin bireysel, toplumsal ve ideolojik izdüşümleri tartışılmış, mikro düzeyde ise; gönderinin şekil ve cümle yapıları ele alınmıştır.
Dini içerikli söylemlerin yeni medya ortamlarında geleneksel kodlara atıfla fakat farklı bir yapıda temsil edildiği tespit edilmiştir. Dini söylemlerin üretim ve tüketimi dijitalliğin algoritmik ve mekanik yapısı ile kompakt bir yapıya bürünmüş, dini nefret söylemleri dijital otoriteyi pekiştiren, etkileşime imkân veren performans sunumuna dönüşmüştür. Dijitalliğin paradoksal yapısı içerisinde X platformunda inşa edilen dini söylemler zaman zaman ayrıştırıcı vurgularla nefretin konusu yapılmaktadır. Söylemi kutsallaştırarak dijital ortamda hakikatin belirleyicisi olma yarışı bu nefretin boyutlarını arttırmaktadır. Keskin ve mutlak bir yapıya büründürülerek ayrıştırıcı, ötekileştirici, kutuplaştırıcı bir yapıda sunulan dini söylemler ise dijital tekfir problemini gündeme getirmektedir. X’ın etkileşim, dolaşımda kalma ve görüntüleme üzerine kurulmuş olan algoritmik yapısının dini içerikli nefret söylemlerinin slagonik bir yapıda ve manşet halde sunulmasına neden olduğu, tekfir ve reddiye geleneğinin dijital ortamlarda ötekileştirme, kalıp yargı oluşturma ve hedef gösterme olgusunu pekiştirdiği, nefret üretiminde rol oynadığı tespit edilmiştir. Din ve mutlak hakikat adına söylem üretenlerin dijital dini otoritelerini meşrulaştırma sürecinde nefreti bir propaganda aracına dönüştürdükleri gözlemlenmiştir. Ele aldığımız örnekte olduğu gibi X platformunda etkileşimsel söylem üretme kaygısı, geleneksel dini kodlara atıfla özellikle dijital tekfircilik konularında keskinleşmektedir. Dijital ortamda tekfirci dilin; etkileşim, söylemin sürekli yeniden üretimi, gündemler oluşturması, söylemi popülerleştirerek kişi, grup veya düşünceyi ön plana çıkarması açısından bir ilişki biçimi olarak da tercih edildiği gözlemlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Dini Nefret Söylemi, Yeni Medya, Diji-dini Otorite, Dijital Tekfir

Religious Hate Speech in a Networked Society: The Digital Pulpit Sheikhdom

Öz

The main purpose of this study is to explore the traditional elements of religious hate speech on the X platform, a new media environment, and to determine the position of these discourses in the process of digi-religious authoritization. With the widespread use of new media tools and environments, the language of religion and religious discourse practices has differentiated from traditional religious discourses. As discourses circulating on platform X intensify and sharpen, the interaction rates increase; the tendency of sharp and slogan-like discourses to attract supporters or provoke opponents further amplifies engagement. The algorithmic structure promotes slogan-like and headline-driven discourses, shaping the language of religion on this platform. In digital environments that enable a mass response, users create religious discourses to serve purposes such as creating effective discourses as both producers and consumers of content, reinforcing common thoughts, feelings, values, strengthening group belonging, and legitimizing religious authority in the digital environment. In this context, the research examines the structure of religious hate speech circulated on platform X and the traditional roots of these discourses.
The study employed Teun A. Van Dijk's critical discourse analysis method. Examples of religious hate speech circulated on the X platform, chosen as the sampling area, were selected from the discourses created by users who identify as Muslims but differ in religious interpretations. The critical discourse analysis method was chosen to reveal the social responses to digital religious discourses, how discourses are produced and circulated, their ideological foundations, and their archaic structures. The post of a popular preacher, whose group identity is prominent and which received the most interaction when searching terms such as “infidel” and “shirk” on the X platform and contains clear elements of hate, was chosen as an example. In accordance with Teun A. Van Dijk's critical discourse analysis method, the study focused on the thematic structure and narrative language at the macro level, discussed the individual, social and ideological dimensions of the post within the context of background information, and analyzed it at the micro level.
It has been determined that religious discourses in new media environments are represented concerning traditional codes but within a different structure. The production and consumption of religious discourses have become condensed with the algorithmic and mechanical structure of digital platforms, transforming religious hate discourses into performative displays that reinforce digital authority and promote interaction. Within the paradoxical structure of digital media, religious discourses on the X platform are framed with discriminatory undertones, making them subjects of hate. The competition to establish one’s discourse as the ultimate truth in the digital environment intensifies the scope of this hatred. Religious discourses, presented in a divisive, otherizing and polarizing manner by being shaped into sharp and absolute forms, bring up the problem of digital takfir. It has been found that the algorithmic structure of X, which is based on interaction, circulation and visibility, causes religious hate speech to be presented in slogan-like and headline forms. Additionally, the tradition of takfir and rejection reinforces othering, stereotyping and targeting in digital environments, contributing to the hate production. As in the example we have discussed, the concern of producing interactive discourse on the X platform is intensified, particularly on issues related to digital takfirism, drawing upon traditional religious codes. Takfirist language in the digital environment has also been observed to be preferred as a means of interaction, facilitating continuous reproduction of discourse, creating agendas, popularizing the discourse and highlighting individuals, groups or ideas.
The discussion of hate speech in new media, particularly on platform X, has been discussed in previous studies within the context of hate speech targeting different religions, sects and identities. Our research, on the other hand, aims to make a significant contribution to the literature by highlighting the paradoxical nature of notification and takfir traditions within the process of algorithmic authoritization on platform X, drawing attention to the oppositional nature of digi-religious language, and introducing the concept of digital takfirism for further discussion.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Religious Hate Speech, New Media, Digital Religious Authority, Digital Takfir

Kaynakça

• Al Husseini, Maaroof. Din ve Siyaset Bağlamında Tekfir. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Altıntaş, Ramazan. “İnsanın Zihin Halleri: İnanç, İman, Yakin, Şüphe, Nifak, İnkâr, İhsan”. İslam İnanç Esasları El Kitabı. ed. Şaban Ali Düzgün. 37-47. Ankara: Grafiker Yayınları, 2015.
• Atalay, Hakan. Siyasî ve İtikadî İslâm Mezheplerinde Tekfir Olgusu ve Tezahürleri (Hicri İlk Üç Asır). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023. Aydınalp, Halil. “Çağdaş Kural Dışı Tekfirciliğin Yapısal Unsurları Üzerine Bir Model Denemesi-I”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49/49 (2016), 161-182. https://doi.org/10.15370/muifd.33706
• Aydınalp, Halil. “İslam Dünyasında Siyasi Şiddetin Sosyolojik Unsurları”. Din ve Şiddet. ed. Faruk Sancar. 195-226. Ankara: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Aydınalp, Halil. “Kural Dışı Dini Bir Yönelim Olarak Çağdaş Tekfir İdeolojisini Anlamak”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 46/46 (2015), 5-36.
• Bauman, Zygmunt. Akışkan Modernite. çev. Sinan Okan Çavuş. İstanbul: Can Yayınları, 2019.
• Binark, Mutlu. “Nefret Söyleminin Yeni Medya Ortamında Dolaşıma Girmesi ve Türetilmesi”. Yeni Medyada Nefret Söylemi. ed. Tuğrul Çomu. 11-52. İstanbul: Kalkedon Yayınları, 2010.
• Binark, Mutlu. “Yeni İletişim Ortamları ve Etkileşim Uluslarası Konferansının Ardından”. Kültür ve İletişim Dergisi 10/1 (2007), 109-114.
• Binark, Mutlu. “Yeni Medya Çalışmalarında Yeni Sorunlar ve Yöntem Sorunu”. Yeni Medya Çalışmaları. ed. Mutlu Binark. Ankara: Dipnot Yayınları, 2007.
• Campbell, Heidi A. Digital Creatives and the Rethinking of Religious Authority. London-New York: Routledge, 2021.
• Campbell, Heidi A.-Tsuria, Ruth (ed.). Dijital Din: Dijital Medyada Dini Pratikleri Anlamak. çev. Kemal Ataman. İstanbul: İz Yayıncılık, 2023.
• Campbell, Heidi A. “Understanding the Relatioship between Religion Online and Offline in a Networked Society”. Journal of the American Academy of Religion 80/1 (2012), 1-30.
• Campbell, Heidi A. Exploring Religious Community Online: We Are One in the Network. New York: Peter Lang Inc International Academic Publishers, 2005.
• Campbell, Heidi A. Networked Theology: Negotiating Faith in Digital Culture. Michigan: Baker Academis Publishers, 2016.
• Campbell, Heidi A. When Religion Meets New Media. London: Routledge, 2010.
• Cheong, Pauline Hope. “The Vitality of New Media and Religion: Communicative Perspectives, Practices, and Changing Authority in Spiritual Organization”. New Media & Society 19/1 (2017), 25-33. https://doi.org/10.1177/1461444816649913
• Cheong, Pauline Hope. “Otorite”. çev. Derya Eren Cengiz. Dijital Din: Dijital Medyada Dini Pratikleri Anlamak. ed. Heidi A. Campbell, Ruth Tsuria. çev. ed. Kemal Ataman. 152-178. İstanbul: İz Yayıncılık, 1.Baskı., 2023.
• Chul Han, Byung. Enfokrasi Dijitalleşme ve Demokrasinin Krizi. çev. Mustafa Özdemir. İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2022.
• Cübbeli Ahmet Hoca. “Mehmet Görmez’in: “Depremzedelerin gönlü naz makâmındadır. “Onlar Allâh'a karşı kırık, devlete karşı öfkeli" şeklindeki sözü…”. X (Erişim 31.10.2024). https://twitter.com/c_ahmethoca/status/1631310079411601409?t=IaSy_0Ef5KBrwXNkrxczwQ&s=08.
• Çelebi, İlyas-Topaloğlu, Bekir. Kelam Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2022. Dereli, Mustafa Derviş. Sanala Veda: Sosyal Medya ve Dönüşen Dindarlık. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2022.
• Dijk, Teun A. Van. Discourse and Contex: A Sociocognitive Approach. Cambrige: Cambrige University Press, 2008.
• Dijk, Teun A. Van. “Critical Discourse Analysis”. The Handbook of Discourse Analysis. ed. Deborah Schiffrin vd. 352-371. USA: Blackwell Publishers. 2001.
• Dijk, Teun A. Van. İdeoloji Multidisipliner Bir Yaklaşım. çev. Ayşe Demir. Ankara: Hece Yayınları, 2019.
• Dijk, Teun A. Van. The Network Society: Social Aspects of New Media Thousand Oaks, CA: Sage Publications, 2006. Engindeniz, İdil. “Nefret Söylemi Alanında Kavramsal Tartışmalar”. Medya ve Nefret Söylemi 2 & Değişmeyen Sorular, Güncel Tartışmalar. ed. Altuğ Yılmaz. 25-38. İstanbul: Hrant Dink Vakfı, 2021.
• Ergen, Yunus. Dijital Minber, Kutsal Otorite: Postmodern Dijital Kültürde Din. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları, 2023.
• Esen, Muammer. “Bir Şiddet Söylemi Olarak ‘Tekfir’”. Din ve Şiddet. ed. Faruk Sancar. 547-556 Ankara: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Ess, Charles vd. (ed.). Digital Religion, Social Media and Culture: Perspectives, Practices and Futures. New York: Peter Lang Inc., International Academic Publishers, New edition, 2012.
• Furkan, Faruk. İslam Hukuku Açısından Tekfir Meselesi Şartları Engelleri ve Ahkâmı. Konya: Menahil Yayınları, 2022. Geçer, Ekmel. “Sosyal Medya, Kutuplaşma ve Dindarlık”. Din ve Hayat TDV İstanbul Müftülüğü Dergisi 39 (2019), 42- 47.
• Görmez, Mehmet. “Yeni Bir İlm-i Kelama İhtiyacımız Var”. Açıkdeniz Dergisi 3 (2022), 26-30.
• Gürhan, Mine. Tanrıbilim Açısından Tekfir. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006. Heidi A. Campbell. “Who’s Got the Power? Religious Authority and the Internet”. Journal of Computer-Mediated Communication 12/3 (2007), 1043-1062.
• Hoffer, Eric. Kesin İnançlılar. İstanbul: Olvido Kitap, 2019.
• Imıl, Muhittin-Dağdemir, Erdem. Taştan Klavyeye Linç. İstanbul: Vadi Yayınları, 2021.
• Irmak, Tunahan. Youtube Videoları Örnekleminde Dijital Toplumsallaşma: Dini Grup Temsillerinin Göstergebilimsel Analizi. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi 2022.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Cemâluddîn. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sadr, 1994.
• İslam Düşünce Enstitüsü [İDE]. “Depremin Manevi Yaralarını Sarmak- Afetten Rahmete 1”. 14.02.2023 https://www.youtube.com/watch?v=zLup3tvTlVc.
• Kara, İsmail. “Yaşar Nuri Öztürk Hoca’nın ardından medyatik hocalar ve dinin kritik anlatımı meselesi” (Erişim 15.08.2022). https://www.star.com.tr/acik-gorus/yasar-nuri-ozturk-hocanin-ardindan-medyatik-hocalar-ve-dinin-kritik-anlatimi-meselesi-haber-1122757/.
• Karadaş, Cağfer. “İnsan Fiilleri”. Kelam El Kitabı. ed. Şaban Ali Düzgün. 381-394. Ankara: Grafiker Yayınları, 2018.
• Karaağaç, Hilmi. “Ehl-i Sünnete Göre Tekfir Problematiği”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013), 163-186.
• Karslı, Bahset-Aycan, Sezen. “Instagram ve Mahremiyet: Dindar Muhafazakar Kadınların Paylaşımları Örneği”. Turkish Academic Research Review 5/2 (2020), 246-265.
• Kenevir, Fatma. “Sosyal Medyada Dini İnanç Etkileşimli Nefret Söylemi”. Dijitalleşme ve Din: Teorik Yaklaşımlar ve Uygulama Örnekleri. ed. İhsan Çapcıoğlu-Fatma Çapcıoğlu. 499-526. İstanbul: Kriter Yayınevi, 1. Baskı., 2022.
• Kılavuz, Ahmet Saim. İman Küfür Sınırı /Tekfir Meselesi. İstanbul: Marifet Yayınları, 1984. Lister, Martin vd. New Media: A Critical Introduction. London, New York: Routledge, Second Edition, 2009.
• Loreti, P., Bracciale, L. and Caponi, A. “Push Attack: Binding Virtual And Real Identities Using Mobile Push Notifications”, Future Internet 10/2 (2018), 1-17.
• Mardin, Şerif. Din ve İdeoloji. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Moon, Richard. Putting Faith in Hate: When Religion Is the Source or Target of Hate Speech. Cambridge: Cambridge University Press, First Edition, 2018. https://doi.org/10.1017/9781108348423
• Mukâtil b. Süleymân. Kur’an Terimleri Sözlüğü: el-Eşbâh ve’n-Nezâir fî’l Qur’âni’l-Kerîm. çev. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: İşaret Yayınları, 2004.
• Özdemir, Murat. “Nitel Veri Analizi: Sosyal Bilimlerde Yöntembilim Sorunsalı Üzerine Bir Çalışma” Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 11/1 (2010), 323-343.
• Özer, Ömer. Haber Söylem İdeoloji: Eleştirel Haber Çözümlemeleri. Konya: Literatürk Yayınları, 2011.
• Samur, Bilal. “Din Şiddet Üretir Mi?” Din ve Şiddet. ed. Faruk Sancar. 99-108. Ankara: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Küfür”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/533-536. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Şirk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/193-198. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Şimşek, Serpil Seda. “Sosyal Medyada Dinin Hegemonik, Özgürleşmiş ve Polemik Temsili”. Dijitalleşme ve Din: Teorik Yaklaşımlar ve Uygulama Örnekleri. ed. İhsan Çapcıoğlu-Fatma Çapcıoğlu. 355-402. İstanbul: Kriter Yayınevi, 1. Baskı., 2022.
• Tatar, Burhanettin. “Formasyon-Deformasyon-Transformasyon Diyalektiği Olarak Şiddet Bağlamında Din Dili”, Din ve Şiddet. ed. Faruk Sancar. 371-378. Ankara: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Ünsaldı, Levent (ed.). Yabancı - Bir İlişki Biçimi Olarak Ötekilik. Ankara: Heretik Yayınları, 2021.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kader”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/53-63. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.