A Legal Evaluation of the Legislation Regarding Scientific Research and Publishing Ethics Committees in the Fields of Social and Humanatirian Sciences and Educational Sciences in Universities: A Qualitative Research

Yıl 2021, Cilt: 11 Sayı: 2, 270 - 280, 31.08.2021

Murat Bülbül

Öz

In Article 65 of Higher Education Law numbered 2547, formation, duties and operations of scientific research and publication ethics
boards have to be regulated by regulations issued by Higher Education Council (HEC). Despite this legal obligation, ethical committees
in higher education institutions are not regulated by regulation; They are regulated by HEC Scientific Research and Publication Ethics
Directive (HECSRPED) issued in 2016. Universities also make regulations regarding these boards within their own bodies with directives
issued by decisions of their senates.
In the research, firstly, the literature on the ethics committees and relevant legislation are examined. Then, categories are determined by
using the document review method, considering regulations of ethics committees in HECSRPED; in the context of these categories,
directives issued by 3 state universities in İstanbul regarding ethics committees in fields of social and humanities and educational sciences
are analyzed.
Findings show that provisions of a directive issued by universities on ethics committees generally do not coincide with relevant provisions
in HECSRPED and even contain significant contradictions. It has also been discussed that ethical committees in universities may harm
the principle of conducting scientific research freely and cause important bureaucratic problems and workload for both researchers and
board members.
It has been suggested that issues related to ethical committees are regulated by HEC, eliminating illegality in directives issued by universities
and that universities can issue directives on issues that are not clarified in HECSRPED. In addition, it was recommended to conduct case
studies and phenomenological studies regarding ethics committees for researchers.

Anahtar Kelimeler

Scientific Research and Publication Ethics Boards, Ethical Legislation, Higher Education Institutions, Higher Education Council

Üniversitelerde Sosyal ve Beşeri Bilimlerle Eğitim Bilimleri Alanlarında Oluşturulan Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Kurullarıyla İlgili Mevzuata Yönelik Hukuki Bir Değerlendirme: Nitel Bir Araştırma

Öz

2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu’nun 65. Maddesinde, bilimsel araştırma ve yayın etiği kurullarının oluşumu, görevleri ve işleyişlerinin
Yükseköğretim Kurulu tarafından çıkartılacak yönetmeliklerle düzenleneceğine hükmedilmiştir. Kanunun bu emredici hükmüne rağmen,
yükseköğretim kurumlarında yer alan bu etik kurulların oluşumu, görevleri ve işleyişleri bir yönetmelikle düzenlenmemekte; YÖK
tarafından 2016’da çıkartılan Yükseköğretim Kurulu Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesi (YÖKBAYEY) ile düzenlenmektedir.
Ayrıca üniversitelerin kendi bünyelerindeki bu kurullarla ilgili düzenlemeleri, senatolarının kararlarıyla çıkarttıkları yönergelerle yaptıkları
da görülmektedir.
Araştırmada öncelikle, bilimsel araştırma ve yayın etiği kurullarıyla ilgili literatüre ve de hukuki normlar hiyerarşisi dikkate alınarak
ilgili mevzuata yer verilmiştir. Araştırma yöntemi olarak doküman incelemesi yöntemi kullanılarak YÖKBAYEY’deki etik kurullarla
ilgili düzenlemeler dikkate alınarak kategoriler belirlenmiş; daha sonra da bu kategoriler bağlamında İstanbul’daki devlet üniversiteleri
arasından çalışma grubu olarak seçilen 3 üniversite tarafından sosyal ve beşerî bilimler ve eğitim bilimleri alanlarında oluşturulan bilimsel
araştırma ve yayın etiği kurullarıyla ilgili çıkartılan yönergeler analiz edilmiştir.
Elde edilen bulgular; üniversiteler tarafından etik kurullarla ilgili çıkartılan yönerge hükümlerinin genel olarak YÖKBAYEY’deki ilgili
hükümlerle örtüşmediğini ve hatta önemli aykırılıklar içerdiğini göstermektedir. Üniversitelerdeki etik kurulların hukuka uygun
işlememesinin bilimsel araştırmaların serbestçe yapılması ilkesini zedeleyebileceği ve gerek araştırmacılar gerekse de kurul üyeleri
açısından önemli bürokratik sorunlar ve iş yükü getirebileceği hususları da araştırmada tartışılmıştır. Araştırma sonuçlarına dayalı olarak;
etik kurullarla ilgili hususların YÖK tarafından yönetmelikle düzenlenmesi, üniversitelerce çıkartılan yönergelerdeki hukuka aykırılıkların
giderilmesi, üniversitelerin YÖKBAYEY’de açıklığa kavuşturulmayan hususlarda yönergeler çıkartabileceği önerilmiştir. Ayrıca
araştırmacılara yönelik olarak da etik kurullarla ilgili özellikle durum çalışması ve fenomonolojik çalışmaların yapılması önerilmiştir

Anahtar Kelimeler

Bilimsel Araştırma Ve Yayın Etiği Kurulları, Etik Mevzuatı, Yükseköğretim Kurumları, Yükseköğretim Kurulu

Kaynakça

• Aksu-Dünya, B. (2019). Bilimsel Araştırma Süreci ve Etik Kurallar. S. Şen ve İ. Yıldırım (Ed.) Eğitimde Araştırma Yöntemleri. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Akyol, B., Yılmaz, K., Çavuş, B. ve Aksoy V. (2018). Akademisyen Yöneticilerin Görüşlerine Göre Türkiye’de Yükseköğretimin Sorunları. Turkish Studies. 13/11, Spring, p. 111-131 doi: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13232
• Alev, B, Genç, F. (2015). Türkiye’de Üniversite Etik Kurulları Üzerine Bir İnceleme. Akdeniz İİBF Dergisi, 15 (31), 135-182. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/auiibfd/issue/32336/359319
• Aydın, İ. (2019). Akademik Etik. (2. Baskı). Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• Balcı, A., Öztürk, İ. ve Akar, F. (2019). Akademisyenlerin İşlerini Anlamlı Kılan Faktörlere İlişkin Görüşleri. Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 15 (3), 867-892. doi: 10.17860/mersinefd.527374.
• Bulut, K. ve Soylu, B. (2009). Öğretim Üyelerinin İş Yükü Seviyelerinin Bir Analitik Ağ Modeli İle Değerlendirilmesi: Mühendislik Fakültesinde Bir Uygulama. Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Fen Bilimleri Dergisi, 25 (1), 150-167. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/erciyesfen/issue/25576/269789.
• Christensen, L.B., Johnson, R. B., Turner, L.A. (2015). Araştırma Yöntemleri Desen ve Analiz H. (Özgan ve M. Kalman, Çev.). Ankara: Anı Yayıncılık.
• Boden R, Epstein D, Latimer J. (2009). Accounting for Ethos or Programmes for Conduct? The Brave New World of Research Ethics Committees. The Sociological Review, 57(4): 727-749. doi:10.1111/j.1467-954X.2009.01869.x
• De Wet, K. (2010). The Importance of Ethical Appraisal in Social Science Research: Reviewing a Faculty of Humanities’ Research Ethics Committee. J Acad Ethics, 8: 301–314. https://www.researchgate.net/publication/225456237_The_Importance_of_Ethical_Appraisal_in_Social_Science_Research_Reviewing_a_Faculty_of_Humanities'_Research_Ethics_Committee adresinden 11.2.2021 tarihinde erişilmiştir.
• Demi̇rci̇oğlu, M (2014). İdari Yargı Kararları Çerçevesinde Bilimsel Yayın Etiği Soruşturmaları. Ankara Barosu Dergisi, (1), 145-218. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/abd/issue/33815/374456.
• DİB. (2021). Başkanlık Mevzuatı Yönergeler. 25 Ocak 2021 tarihinde https://hukukmusavirligi.diyanet.gov.tr/kategoriler/ba%C5%9Fkanl%C4%B1k-mevzuat%C4%B1/y%C3%B6nergeler adresinden erişildi.
• ELSEVIER. (2017). Ethics in Research & Publication. 16 Şubat 2021 tarihinde https://www.elsevier.com/__data/assets/pdf_file/0008/653885/Ethics-in-research-and-publication-brochure.pdf adresinden erişildi.
• Eren, A. (2018). Türk Yükseköğretim Etik Mevzuatının Hukuki Değerlendirmesi. Haliç Üniversitesi Sosyal Bilimleri Dergisi, 1 (1), 1-46. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/husbd/issue/39647/435755
• European Commission. (2018). Ethics in Social Science and Humanities. 8 Şubat 2021 tarihinde https://ec.europa.eu/info/sites/info/files/6._h2020_ethics-soc-science-humanities_en.pdf adresinden erişildi.
• Gözler, K. (2019). İdare Hukuku Dersleri. (Güncellenmiş ve düzeltilmiş 21. Baskı). Ekin Yayınları: Bursa.
• Günbayı, İ., Kasalak, G. ve Özçeti̇n, S. (2013). Bilimsel Araştırmalarda Etik Dışı Davranışlar: Bir Durum Çalışması. Yükseköğretim Dergisi, 3 (2), 97-108. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/yuksekogretim/issue/41244/498194
• İMÜ. (2021). Eğitim Bilimleri Etik Kurulu. 10 Ocak 2021 tarihinde https://egitimbilimleri.medeniyet.edu.tr/documents/egitimbilimleri/doc/etik(1).doc adresinden erişildi.
• Jennings, S. (2012). ‘Response to Schrag: What are Ethics Committees for Anyway? A Defence of Social Science Research Ethics Review’. Research Ethics 8(2): 87-96. Retrieved from https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/174701611244542
• Koepsell D, Brinkman WP, Pont S. (2014). Human research ethics committees in technical universities. J Empir Res Hum Res Ethics. Jul;9(3):67-73. doi: 10.1177/1556264614540596. PMID: 25746787.
• MEB. (2020). Etik Kurul İzin Belgesi. 26 Ocak 2021 tarihinde http://orgm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2020_09/21180740_Etik_Kurul_Yzin_Belgesi.pdf adresinden 26.1.2021 adresinden erişildi.
• Monaghan, L., O’Dwyer, M., & Gabe, J. (2013). Seeking university research ethics committee approval: The emotional vicissitudes of a ‘Rationalised’ Process. International Journal of Social Research Methodology, 16(1), 65–80. Retrieved from https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/13645579.2011.649902?casa_token=W-R8WEoYf8MAAAAA:SddGOWm7GEV-hRQaf760EoRK4q1wQBRElpI1Zf2oupGtrn0y6V8FvHSKw_rG0Xk7iBs9XXFD3Lj5yA
• Patton, M. Q. (2014). Nitel Araştırma ve Değerlendirme Yöntemleri. (3. Baskı; E. Bukova Güzel ve H. Demircioğlu, Çev.). Pegem Akademi Yayınları: Ankara.
• Robson, E. (2018). Ethics committees, journal publication and research with children. Children's Geographies. 16:5, 473-480, doi: 10.1080/14733285.2017.1392481
• Sevgi̇li̇-Gençay, F.D. (2014). Adsız düzenleyici işlemlerin normlar hiyerarşisindeki yeri. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 63 (2), 397-418. doi: 10.1501/Hukfak_0000001753
• Şanlı-Atay, Y. (2011). Türk İdare Hukukunda Adsız Düzenleyici İşlemler. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Bulut, K. ve Taş, C. (2020). 1994-2020 Yılları Arasında Eğitim-Öğretim Alanında Yapılan Etik Konulu Bilimsel Çalışmaların Farklı Değişkenlere Göre İncelenmesi. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17 (46), 234-264. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/mkusbed/issue/57607/785614
• TÜBA (2002). Bilimsel Araştırmada Etik ve Sorunları. 5 Aralık 202 tarihinde http://www.tuba.gov.tr/files/yayinlar/raporlar/Bilimsel%20Aras%CC%A7t%C4%B1rmada%20Etik%20ve%20Sorunlar%C4%B1son.pdf adresinden erişildi.
• TÜBİTAK. (2018a). Etik Kurul Onay Belgesi Bilgi Notu. 7 Aralık 2020 tarihinde https://tubitak.gov.tr/sites/default/files/20689/ekbn_2020.pdf adresinden erişildi.
• TÜBİTAK. (2018b). TÜBİTAK Araştırma Ve Yayın Etiği Kurulu Yönetmeliği. 7 Aralık 2020 tarihinde https://www.tubitak.gov.tr/sites/default/files/247_sayili_bk_islenmis_hali.pdf adresinden erişildi.
• ÜAK. (2020). Üniversitelerarası Kurul Bilimsel Araştırma Ve Yayın Etiği Yönergesi. 25 Aralık 2020 https://www.uak.gov.tr/Documents/mevzuat/%C3%9CN%C4%B0VERS%C4%B0TELERARASI%20KURUL%20B%C4%B0L%C4%B0MSEL%20ARA%C5%9ETIRMA%20VE%20YAYIN%20ET%C4%B0%C4%9E%C4%B0%20Y%C3%96NERGES%C4%B0.pdf Adresinden tarihinde erişilmiştir.
• Wassie, L., Gebre-Mariam, S., Tarekegne, G., & Rennie, S. (2019). Enhancing ethics review of social and behavioral research: developing a review template in Ethiopia. Research Ethics, 15(3–4), 1–23. https://doi.org/10.1177/1747016119865731
• Yaman, A, Özdemir, S. (2016). Yükseköğretim Yönetici Görüşlerine Göre Yükseköğretimde Yeniden Yapılanma İhtiyacı. İstanbul Aydın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2 (1), 2-37. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/iauefd/issue/46931/588488
• Yıldırım, A., Şimşek H. (2018). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. (On birinci baskı). Ankara: Seçkin Yayınları
• Yılmaz E. (2020). Araştırma Etik Kurulları ve Yayın Etiğine Aykırı Örnek İncelemeler. N. Cemaloğlu (Ed.) Bilimsel Araştırma Teknikleri Ve Etik. (2. Baskı). Ankara: Pegem Akademi Yayınları
• Yılmaz, M.B. (2020). Araştırma ve Yayın Etiğiyle İle İlgili Yasal Mevzuat ve Kurullar. K. Yılmaz ve R. S. Arık (Ed.) Bilim ve Araştırma Etiği. (2. Baskı). Ankara: Pegem Akademi Yayınları
• YÖK. (2012). Yükseköğretim Kurulu Bilimsel Araştırma Ve Yayın Etiği Yönergesi. 10 Aralık 2020 tarihinde http://ibg.deu.edu.tr/wp-content/uploads/2018/07/yok_yayin_etigi_yonergesi.pdf adresinden erişildi.
• YÖK. (2014). Yükseköğretim Kurumları Etik Davranış İlkeleri. 11 Aralık 2020 tarihinde https://www.ankara.edu.tr/wp-content/uploads/sites/6/2015/01/etik-davran%C4%B1%C5%9F-ilkeleri.pdf adresinden erişildi.
• YÖK. (2016). YÖK’ün Bilimsel Araştırma Ve Yayın Etiği Yönergesi konulu resmi yazısı. 26 Aralık 2020 tarihinde http://bhi.nku.edu.tr/basinyonetim/resim/images/editorresimleri/2974/files/Y%C3%96K%20Bilimsel%20Ara%C5%9Ft%C4%B1rma%20ve%20Yay%C4%B1n%20Eti%C4%9Fi%20Y%C3%B6nergesi.pdf adresinden tarihinde erişildi.
• YÖK. (2018). Yükseköğretim Kurulu Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesi. 4 Aralık 2020 tarihinde https://www.yok.gov.tr/Sayfalar/Kurumsal/mevzuat/bilimsel-arastirma-ve-etik-yonetmeligi.aspx adresinden erişildi.
• Zwanikken, P. & Oosterhoff P. (2011) Why a research ethics committee for social science? Reflections on three years of experience at the Royal Tropical Institute, Amsterdam. Medische Antropologie. 23: 165–181. Retrived fom https://www.kit.nl/wp-content/uploads/2018/08/1911_Why-a-research-ethics-committee-for-social-science.pdf adresinden erişildi