Peygamberlerin Tebliğ Sürecinde Bazı Ortak Noktalar

Yıl 2021, Sayı: 46, 134 - 159, 15.12.2021

Mahmut Öztürk

https://doi.org/10.30623/hij.988723

Öz

Sosyal hayatta bir olayın bütün boyutlarıyla aynen tekrarı mümkün değildir. Zaman, mekân ve birey düzeyindeki değişkenler bunu imkânsız kılmaktadır. Bununla beraber gerek Allah’ın ezeli kanunları olan sünnetullah gerekse insan tabiatının refleksleri benzer hadiselerin yaşanmasına ve benzer neticelerin doğmasına zemin hazırlayabilmiştir. İlahi müdahaleleri de buna ekleyince sosyal olaylarda da süreç ve sonuç itibarıyla benzer durumların ortaya çıkması mümkün olabilmiştir.
Kıssalar, Kur’an muhtevası içinde çok önemli yere sahiptir. Gaybî haberler ve insan hayatına ışık tutabilecek hadiseler içermesi, başta müfessirler olmak üzere birçok ilim adamının bu konuyla ilgilenmesine zemin hazırlamıştır. Bu çalışma Peygamber kıssalarını bu bakış açısıyla ele almayı amaçlamaktadır. Çalışmada farklı özelliklere sahip kıssaların bu farklılıkları üzerinde durulmamış, ortak hususlar üzerinden genel bir değerlendirmeye gidilmiştir. Benzerlik hususunda da makale sınırları dikkate alınarak Kur’an’ın da işaret ettiği özellikler tartışma konusu yapılmıştır.
Kur’an’a göre peygamberler kendi kavimlerinden seçilmiş ve onların diliyle gönderilmiştir. Peygamberlerin kavimlerine mensubiyetini ifade eden “Kardeşleri Hûd, kardeşleri Sâlih” ifadeleri müfessirlerce kan bağı bağlamında yorumlanmıştır. Bu ontolojik birlik iletişimde çok önemli olan kaynağa güven ve mesaj alıp verebilme şartları bu birlik/uyum sayesinde kıssalarda en tabii şekilde yerine gelmiş olmaktadır.
Peygamberlerin tebliğ sürecinde Kur’ân-ı Kerîm’de üzerinde en çok durulan bir diğer husus tevhid inancının peygamberlerin ilk mesajının içeriğini oluşturmasıdır. Bu ilke peygamber kıssalarına yer veren sûrelerde “Ey kavmim! Allah'a kulluk edin. Sizin O'ndan başka tanrınız yoktur” şeklinde çok defa tekrarlanmış bulunmaktadır. Peygamberler tevhid inancını tebliğ ettikten hemen sonra kendi kavimlerinde en çok görülen olumsuz davranış üzerinde yoğunlaşmışlar ve bununla mücadele etmişlerdir.
Tarih boyunca bazı insanların dini bir ekonomik sömürü aracı olarak kullandığı bilinmektedir. Bu husus Allah tarafından görevlendirilen peygamberlere karşı bir ön yargı oluşturma ihtimalini barındırdığından peygamberler kavimlerine hitap ederken onlardan herhangi bir ücret istemediklerini özellikle vurgulamışlardır. Peygamber kıssalarının temel ortak özelliklerinden birisi de inkârcıların ortaya koydukları söz ve eylemlerindeki benzerliklerdir. İnkârcılar, atalarının inancından ayrılmak istememişler, peygamberlerin kendileri gibi beşer olmalarını yadırgamışlar, peygamberlerin ve müminlerin sosyo-ekonomik durumlarını dillerine dolamışlardır. Bu gerekçelerin mantıki temellerden yoksun oldukları bizzat Kur’an tarafından çeşitli vesilelerle eleştiri konusu yapılmıştır.
Kur’an’da açıkça ifade edildiği gibi kavimleri peygamberlerden mucize istemişler, Allah’ın izni ile bu mucizeler geçekleşmiştir. Ancak bu mucizelerin her zaman iman etmeye vesile olduklarını söylemek güçtür. Toplumların peygamberler karşısında aklî yenilgilerinden sonra başvurdukları ortak uygulama peygamberlere ve müminlere eziyet etmek olmuştur. Kaba kuvvete başvurmaları müminler açısından bir imtihan vesilesi olurken netice açısından bazen müminlerin hicreti bazen de şehadeti ile neticelenmiştir. Birçok kıssada görüleceği üzere peygamberlere ve müminlere eziyet ve işkence eden kavimler yaptıklarının karşılığı olarak helak edilmişlerdir. Bu helak oluşlar bazen tarih sahnesinden tamamen silinmek şeklinde gerçekleşmiş, bazen de gelecek nesillerin ibret almalarına vesile olacak şekilde arkeolojik kazılara konu olmuştur.
Peygamberlerin tebliğ sürecinde ontolojik olarak kavimleriyle iletişime girebilecek donanıma sahip oldukları, iman-inkâr sürecinin her zaman akli bir muhakeme neticesinde işlemeyip ön yargıların bu süreçte etkili olduğu, inkârcıların öldürme dahil her zaman kaba kuvvete başvurmaya meyilli oldukları, çoğunlukla kavimlerin amellerinin karşılığı helak edildikleri görülmektedir.
Makalede peygamber kıssalarında kesişen noktalar başta tefsir kaynakları olmak üzere temel İslâmî kaynakların ve çağdaş çalışmaların taranmasına ve ulaşılan verilerin yorumlanmasına çalışılacaktır. Detay sayılabilecek konularda veya daha önce çalışılmış alt başlıklarda ilgili çalışmalara işaret etmekle yetinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’an Kıssaları, Nübüvvet, Tebliğ, İnkâr

Some Common Characteristics of Prophets’ Tablīgh Process

Öz

In social life, it is not possible for an event to recur in the same way. There are various variables related to time, place and individuals that make this impossible. However, both the Sunnat-Allāh (i.e., the way of Allāh), and the nature of human beings cause events to occur in similar ways, thereby producing similar results. Affected by divine interventions, similar situations are likely to arise in social relations, in terms of their processes and results.
Stories occupy a critical place in the Qurʾān. Because they contain information from the invisible world and incidents that can shed light upon human life, many scholars, particularly commentators, have taken an interest in this issue. This study aims to address the stories of prophets from this perspective. It does not emphasise how these stories differ from each other; it rather focuses on their shared characteristics and presents a global evaluation. In line with the scope of the present study, with respect to the points of similarity, the features pointed out by the Qurʾān were discussed.
According to the Qurʾān, prophets were chosen from peoples’ own tribes and spoke their language. The Quranic expressions "their brothers Hūd or their brothers Ṣālīḥ,” which express the affiliation of prophets to their tribes, are often interpreted by commentators as an indication of blood ties. This ontological unity and the requirements for trusting the source and being able to exchange messages, which remain deeply critical in communication, are naturally realised in the stories, thanks to this unity/harmony.
Another issue that is most frequently emphasised in the Qurʾān, with respect to prophets’ tablīgh, is that the belief of tawḥīd constituted the content of the first messages of prophets. This principle is repeatedly mentioned as follows in the surahs that report the stories of prophets: “O my people! Serve Allāh. You have no other god but Him.” Upon conveying the belief of tawḥīd, prophets focused on the most common negative behaviour among the people in their tribes and struggled against it.
It is commonly known that, throughout history, some people have used religion as a means of economic exploitation. Because such instances run the risk of creating prejudice against prophets appointed by Allāh, prophets particularly emphasized, in their speech, that they did not ask for any wages. A common feature of the stories of prophets is the similarity in the words and deeds of deniers. Deniers struggled hard to stick to the faith of their ancestors; they found it odd that their prophets were human beings like themselves, and they kept talking about the socio-economic conditions of the prophets and believers. That these justifications lacked logical foundations is criticized in various sections of the Qurʾān itself.
As it is clearly stated in the Qurʾān, the tribes of prophets asked them for miracles, and these miracles occurred thanks to Allāh’s permission. However, it is hard to say that these miracles always led people to faith. The common practice that societies resorted to after being mentally defeated by their prophets was to persecute their prophets and those who believed them. While their use of brute force functioned as a challenge for believers, it sometimes resulted in the emigration of believers and sometimes their martyrdom. As it is clear in many stories, those peoples who tortured their prophets and believers were destroyed in return for their deeds. At times, these destructions involved being completely erased from the stage of history, and later, they sometimes became the focus of archaeological excavations, which could help following generations learn a lesson out of them.
It is seen that prophets were ontologically equipped to communicate with their people during tablīgh, but the belief-denial process did not always operate through rational reasoning, as prejudices were influential in this process. Deniers were always inclined to resort to brute force, including murder, and most of their tribes were destroyed because of such deeds.
This study attempts to interpret the shared points in the stories of prophets based on a review of the sources of tafṣīr, basic Islamic sources and contemporary studies. It briefly cites the relevant studies that focus on the details of the issue or its previously studied aspects.

Anahtar Kelimeler

Tafṣīr, Quranic Stories, Prophethood, Tablīgh, Denial

Kaynakça

• Akbaş, Ahmet. “Hz. İbrâhîm’de Rıza ve Tevekkül Ahlakının Yansımaları”. Hz. İbrâhim ve Tevhid Mücadelesi. ed. Atilla Yargıcı - Mahmut Öztürk. 85-102. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1. Basım, 2021.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nasırüddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzil ve esrârü’t-te’vil. Beyrut: Darü İhyai’t-Türasi’l-‘Arabi, 1997.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. Sahihü’l-Buhârî (el-Câmiu’s-sahih). thk. Muhammed Züheyr b. Nasır en-Nasır. 9 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’s-Selefiyye, 1980.
• Bulut, İbrahim Halil. “Mucize”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/350-352. İstanbul: TDV Yay., 2005.
• Dartma, Bahattin. “Kur’ân-ı Kerîm’in Işığında Arkeoloji”. Kur’an Mesajı: İlmi Araştırmalar Dergisi 1/10,11,12 (1998), 113-120.
• Demircan, Adnan. “Hz. Peygamber’in (s.a.s.) Hicreti”. İslam Tarihi Araştırmaları Dergisi 1/1 (2017), 1-33.
• Demirci, Muhsin. Vahiy Gerçeği. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 1996.
• Ebussuud, Muhammed b. Muhammed b. Mustafa. İrşâdü’l-akli’s-selim ila mezaya’l-Kur’ani’l-Kerim. y.y.: Darü İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabi, ts.
• Ertuğrul, Resul. “Kur’an’da Helâk Olan Kavimlerde Suç-Ceza Uyumu -I-”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2017), 165-192.
• Ertuğrul, Resul. “Kur’an’da Helâk Olan Kavimlerde Suç-Ceza Uyumu -II-”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2018), 145-173.
• Gökçe, Mehmet Cüneyt. İnanç ve Hayata Dair Okumalar. İstanbul: Nida Akademi, 1. Basım, 2021.
• Gürüz - Ayşe, Temel Eğinli. İletişim Becerileri. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 5. Basım, 2016.
• Harman, Ömer Faruk. “Endüljans”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/209-211. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris. Tefsirü’l-Kur’ani’l-Azim. Suudi Arabistan: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 3. Basım, 1999.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer. Tefsirü’l-Kur’ani’l-Azim. thk. Sami b. Muhammed Selame. Beyrut: Darü Tayyibe li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 2. Basım, 1999.
• Karakuş, Abdulkadir. “Hz. Peygamber’in Risalet Görevini İfa Ederken Oluşturduğu Tenkid Kültürü ve Bunun Kur’ânî Temelleri”. İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü Ve Tahammül Ahlâkı Milletlerarası İlmî Toplantı. ed. Mahsun Aytepe - Teceli Karasu. 440-446. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Karakuş, Abdulkadir. “Hz. Peygamber’in Tebliğ Dili ve Bunun Kur’ânî Temelleri”. (TADER) Tefsir Araştırmaları Dergisi 3/2 (2019), 267-283.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu: Türkçe Meâl ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 5. baskı.
• Köksal, Mustafa Asım. Peygamberler Tarihi. Ankara: TDK Yayınları, 2007.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî el-. el-Câmi li ahkâmi’l-Kur’an. 20 Cilt. Beyrut, 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-. Te’vilâtü ehli’s-sünne. thk. Mecdi Basellum. 10 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. en-Nüket ve’l-‘uyun. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mekkî b. Ebû Tâlib, Ebu Muhammed b Hammus b. Muhammed. el-Hidâye ilâ bulûgi’n-nihâye fi ilmi meâni’l-Kur’an ve tefsirihi ve ahkâmihi ve cümelin min fünuni ulumih. 13 Cilt. Mecmuataü Buhusi’l-Kitab ve’s-Sünne, 2008.
• Merâğî, Ahmed b. Mustafa. Tefsîrü’l-Merâğî. 30 Cilt. Şirketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebi, 1. Basım, 1946.
• Mevdudi, Seyyid Ebü’l-A’la. Tefhimü’l-Kur’an: Kur’an’ın Anlamı ve Tefsiri. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Mutlu, Erol. İletişim Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 2004.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiu’s-sahih. thk. Muhmmed Fuad Abdulbaki. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabi, ts.
• Namlı, Ahmet. “Kur’an’a Göre Peygamberleri İnkâr Sebepleri”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi = Journal of Mesned Divinity Researches] 8/1 (2017), 169-197.
• Önemli, Kadri. Ümmeti Kutuplaştıran İlk İhtilaflar. İstanbul: Nida Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Özarslan, Selim. İslam İnanç Esasları/ Akaid Esasları. Ankara: Nobel Yayınları, 2013
• Özarslan, Selim. Kelam Tarihi. Ankara: Nobel Yayınları, 2020.
• Özarslan, Selim. “Peygamberlerin Görevlerini Karşılıksız Yapmaları”. Diyanet İlmi Dergi 49/4 (2013), 49-60.
• Özdenören, Rasim. “Hicret”. Sosyal Bilimler Ansiklopedisi. İstanbul: Risalet Yayınları, 1990.
• Öztürk, Mahmut. “Hz. İbrâhîm’in Tevhid Mücadelesinde Merhaleler”. Hz. İbrâhim ve Tevhid Mücadelesi. ed. Atilla Yargıcı - Mahmut Öztürk. 141-158. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1. Basım, 2021.
• Öztürk, Mahmut. “Tehlike Karşısında Peygamberlere Yardım Eden Şahısların Söz ve Tutumlarının Tahlili”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 9/18 (2017), 862-882.
• Polat, Selahattin. “Hz. Peygamber (s.a.) ’in İttifak, Teminat ve Antlaşmalarındaki Diplomatik Taktikler”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1988), 105-128.
• Ragıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım el-Hüseyn b. Muhammed. Mu’cemü müfredâti’l-elfâzi’l-Kur’an. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İmiyye, 1997.
• Râzî, Ebu Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin er-. Mefâtihü’l-gayb. Beyrut: Darü İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabi, 3. Basım, 1999.
• Rıza, Muhammed Reşid. Tefsiru’l-Kur’ani’l-Hakim (Tefsiru’l-menar). 12 Cilt. el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-’Ammetü li’l-Kütüb, 1990.
• Sabuncu, Ömer. Hz. Ebu Bekir. İstanbul: Beyan Yayınları, 1. Basım, 2020.
• Sarmış, İbrahim. “Peygamberlerin Tebliğ Metodlarındaki Ortak Noktalar”. Hz. İbrahim [1. Hz. İbrahim sempozyumu bildirileri],. 173-176. Şanlıurfa: ŞURKAV, 2007.
• Sarraoğlu, Hasan. Kur’an’da Peygamberlerin İstiğfarı (Doktora Tezi). Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. ed-Dürrü’l-mensur fi’t-tefsiri’l-me’sur. 8 Cilt. Beyrut: Darü’l-Fikr, ts.
• Şeriati, Ali. İslam Sosyolojisi Üzerine. çev. Ali Can. İstanbul: Düşünce Yayınları, 1. Basım, 1980.
• Taberî, Ebu Ca’fer Muhammed bin Cerir et-. Câmiul-beyân fî te’vîli’l-Kur’an. thk. Ahmet Muhammed Şakir. y.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Uludağ, Süleyman. “Amel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/13-16. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yargıcı, Atilla. Kur’an’da Dua. ed. Mahmut Öztürk. İstanbul: Nida Akademi, 1. Basım, 2019.
• Yargıcı, Atilla. “Mekkî ve Medenî Surelerin Ana Mesajları Açısından Değerlendirilmesi”. İslâmî Araştırmalar 28/4 (2004), 281-294.
• Yılmaz, Musa Kazım,. Kur’an Penceresinden. İstanbul: Nida Yayınları, 2018.
• Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa. et-Tefsirü’l-münir. Dımaşk: Darü’l-Fikri’l-Muasır, 2. Basım, 1997.