Assimilation in Abū al-Baqāʾ al-ʿUkbarī’s Work Named Iʿrāb al-Qirāʾāt al-Shawādh

Yıl 2022, Sayı: 47, 84 - 101, 15.06.2022

İhab Saıd İbrahim Ibrahım

https://doi.org/10.30623/hij.1062204

Öz

Assimilation is one of the major phonological rules that explain how sounds in a phrase change and get more like each other. In this sense, relationships among sounds in phrases in which words come together explain such changes. It is seen that both modern-day linguists and ancient scholars of the Arabic language have been interested in this issue. Imām Abū al-Baqāʾ al-ʿUkbarī (d. 616/1219) addressed it in a chapter on Qur’anic recitations in his major work “Iʿrāb al-Qirāʾāt al-Shawādh” and paid a special attention to it. Assimilation is one of the ways of voice orientation that al-ʿUkbarī relied on while examining and analyzing the ways of recitation.
This study not only aims to reveal how assimilation is addressed within the scope of "phonology" in Abū al-Baqāʾ al-ʿUkbarī’s book titled “Iʿrāb al-Qirāʾāt al-Shawādh” but it also aims to unearth the importance of the relevant subject. Furthermore, as al-ʿUkbarī’s book is a work in which various recitation practices of the Qurʾān are specifically mentioned, this study aims to determine what various recitation practices are and to what extent they are useful.
The reason for choosing the book "Iʿrāb al-Qirāʾāt al-Shawādh", which is the focus of the present study, is that it is of immense importance in its field. It functions as a benchmark in terms of guiding shādh recitations in Arabic. It would not be exaggeration to describe it as a seminal work in this field, and it has been a major work of reference for later books. It is necessary to benefit from al-ʿUkbarī’s views on sounds and the related issues he addresses when carrying out research on sound phenomena in general and more specifically assimilation, which is also included in the book " Iʿrāb al-Qirāʾāt al-Shawādh".
As for the method followed by the research, analytical and qualitative research methods were used to analyze the examples and types of assimilation, along with the related observations and opinions in al-ʿUkbarī’s book "Iʿrāb al-Qirāʾāt al-Shawādh”. The cases of assimilation are classified based on the type of impact: full or partial, coalescent or distance, progressive or regressive assimilation.
In this study, assimilation is succinctly described; then some examples in the book "Iʿrāb al-Qirāʾāt al-Shawādh" are presented. Building upon this, the meaning of each type of effect that results in assimilation is explained. Then, al-ʿUkbarī’s ideas and discussions on this issue is analyzed not only in the light of the words of earlier scholars but also that of of the nature of sound phenomena.
The results of the present study revealed that although al-ʿUkbarī and modern-day scholars do not use assimilation and similar terms explicitly, al-ʿUkbarī elaborated on the assimilation rule and its effect in his book titled "Iʿrāb al-Qirāʾāt al-Shawādh", stressed it in some recitation practices and was aware of some phonetic changes, and therefore he took assimilation as a point of reference for various practices.
In addition, it was concluded that all types of sound effects that produce assimilation are included in al-ʿUkbarī’s remarks about assimilation and his ideas and analyses related to recitation practices. His statements on this subject are clear and precise; we can say that assimilation with all its specific details, as a sound phenomenon, assumes a distinctive place in al-ʿUkbarī’s linguistic thought. These are the conclusions we reached through his book "Iʿrāb al-Qirāʾāt al-Shawādh".

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Abū al-Baqāʾ al-ʿUkbarī, Iʿrāb al-Qirāʾāt al-Shawādh, Phonology, Acoustic Rules, Assimilation

Ebü’l-Bekâ el-Ukberî’nin İʿrâbü’l-ḳırâʾâti’ş-şevâẕ Adlı Eserindeki Ses Benzeşmesi

Öz

Ses benzeşmesi, tek bir terkip içerisindeki seslerin birbirleriyle olan ilişkilerini ifade eden en önemli ses olaylarından biridir. Bu anlamda ses olayları, pek çok kelimenin terkip olarak geldiği durumlarda, meydana gelen ses olayları bu değişiklikleri açıklamış olur. Modern dilbilim uzmanları kadar eski Arap dil âlimlerinin de bu konuyla ilgilendiği görülmektedir Ebü’l-Bekâ el-Ukberî, (ö. 616/1219) İ’râbü’l-kırââtiş’ş-şevâz adlı eserinde "Kur’ân-ı Kerim’in Şaz Kıraatleri Bahsinde" bu konuya değinmiş olup ilgili bölümde, söz konusu konuya kayda değer bir ehemmiyet göstermiştir. Bundan dolayı ses benzeşmesi el-Ukberî’nin incelediği ve analiz ettiği uygulamaları (kıraat edaları) i'rab ederken dayandığı ses ile ilgili tevcih yollarından biriydi.
Bu araştırma, İ’râbü’l-kırââtiş’ş-şevâz adlı kitapta ses benzeşmesi "fonetik göstergebilim" kapsamında Ebü’l-Bekâ el-Ukberî'nin eserinde nasıl ve ne şekilde ele alındığını ve buna binaen ilgili konunun önemini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Ayrıca Ukberî’nin ilgili kitabının Kur’ân-ı Kerim’in çeşitli kıraat uygulamalarının özellikle zikredildiği bir kitap olması hasebiyle, çeşitli kıraat uygulamalarının neler olduğunu ve ne ölçüde yararlandığını belirlemeyi amaçlamaktadır.
Araştırmamıza konu olan “İ’râbü’l-kırâ’âtş’ş-şevâz” kitabının seçilme sebebi, söz konusu kitabın alanında oldukça büyük öneme haiz olmasından kaynaklanmaktadır. Bu kitap Arapçada şaz kıraatlere yön vermesi açısından âdeta bir mihenk taşı mesabesindedir.. Onu kendi alanında bir temel olarak vasıflandırmak mübalağa olmaz ve kendisinden sonra yazılmış kitaplara kaynaklık etmiştir. Genel olarak ses olaylarına ve özellikle “İ’râbü’l-kırâ’âtş’ş-şevâz” kitabında da yer alan ses benzeşmesi konusunda araştırma yapmak için, Ukberî’nin ses konusundaki görüşlerinden ve ele aldığı meselelerden istifade etmek gerekmektedir.
Araştırmanın takip ettiği yönteme gelince ses benzeşmesi örnekleri ve çeşitleri ile Ukberî’nin “İ’râbü’l-kırâ’âtş’ş-şevâz” kitabında bunlarla ilgili gözlemleri ve görüşlerini analiz etmek için analitik ve nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Bu örnekler ve işaretler, tam veya Yarı, yakın veya uzak, ilerleyici veya gerileyici olmak üzere her biri üzerindeki etki türüne göre sınıflandırılmıştır.
Araştırmada, ses benzeşmesi kısaca tarif edilecek sonra “İ’râbü’l-kırâ’âtş’ş-şevâz” kitabında yer alan ses benzeşmesi ile ilgili örnekler sunulacaktır. Buradan hareketle ses benzeşmesiyle neticelenen her bir etki türünün ne anlama geldiği açıklanacaktır. Ardından Ukberî’nin bu konudaki işaretlerini ve tartışmalarını, eski âlimlerin sözleri ışığında ve ses olayları ile ilgili teorik veriler ışığında analiz edilecektir.
Araştırma, Ukberî ve modern dönemdeki âlimler, (ses benzeşmesi) ve buna benzer ıstılahları açık bir ifadeyle kullanmamalarına rağmen; Ukberî’nin ses benzeşmesi kuralını ve etkisini “İ’râbü’l-kırâ’âtş’ş-şevâz” adlı kitabında referans olarak aldığı, bazı kıraat uygulamalarında işaret ettiği ve bazı ses değişiklerinin farkında olduğu, bu nedenle uygulamalara yönlendirmede ses benzeşmesine dayandığı sonuçlarına ulaşılmıştır.
Ayrıca araştırmada ses benzeşmesinin ortaya çıkmasına neden olan ses etkisinin tüm çeşitlerinin Ukberî’nin ses benzeşmesi işaretlerinde ve onun kıraat uygulamalarına ilişkin işaretlerinde ve analizlerinde yer aldığı sonucuna da varılmıştır. Onun bu konudaki ifadeleri açık ve nettir ki, ses benzeşmesinin detaylarıyla birlikte -ses olgusu olarak- Ebü’l-Bekâ el-Ukberî’nin dilbilimsel düşüncesinde belirgin bir varlığı olduğunu söyleyebiliriz. Bunlar, onun “İ’râbü’l-kırâ’âtş’ş-şevâz” adlı kitabı aracılığıyla üzerinde durduğumuz ve ulaştığımız sonuçlardır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Ebü’l-Bekâ el-Ukberî, İʿrâbü’l-ḳırâʾâti’ş-şevâẕ, Sesbilim, Akustik Yasalar, Ses Benzeşmesi

المماثلة الصوتية في كتاب إعراب القراءات الشواذ لأبي بقاء العكبري

Öz

تعد المماثلة الصوتية أحد القوانين الصوتية المهمة التي تحكم علاقة الأصوات بعضها ببعض في التركيب الواحد، ومن ثم يفسر على ضوئها كثير من التغيرات الصوتية التي تعتري الأصوات في حال تراكبها معا في كثير من الكلمات، وقد كان للإمام أبي البقاء العكبري (ت 616/1219) مزيد اهتمام بها في كتابه المهم (إعراب القراءات الشواذ)؛ حيث كان موضوع الكتاب الأداءات القرائية الشاذة للقرآن الكريم، ومن ثم كانت المماثلة الصوتية أحد سبل التوجيه الصوتي التي اتكأ عليها العكبري في إعراب تلك الأداءات التي تناولها بالدرس والتحليل.
ويهدف هذا البحث من خلال دراسته المماثلة الصوتية – قانونا وظاهرة صوتية- في كتاب (إعراب القراءات الشواذ) إلى الكشف عن موقع تلك الظاهرة وأهميتها عند أبي البقاء العكبري، كما يهدف إلى الوقوف على مدى استفادة العكبري منها ومن وعيه بها في توجيه الأداءات القرائية المختلفة للقرآن الكريم، وخاصة تلك التي جمعها في كتابه المذكور.
ويرجع اختيار البحث كتابَ (إعراب القراءات الشواذ) خاصة إلى ما لهذا الكتاب من أهمية بالغة في المجال الذي ينتمي إليه، فهو علامة بارزة في تراث توجيه القراءات الشاذة في العربية، بل إنه ليس من المبالغة أن يوصف بأنه عمدة في بابه، وإليه مرجع كل ما جاء بعده من مؤلفات، إضافة إلى المادة الصوتية عامة، ومادة المماثلة الصوتية خاصة في كتاب (إعراب القراءات الشواذ) بما اقتضى البحثَ في تلك المادة والوقوف عليها بالدرس والتحليل للإفادة من آراء العكبري الصوتية فيها وتوجيهاته لمواضعها.
أما عن الإجراء الذي اتبعه البحث فكان الوصف والتحليل لما رُصد من نماذج المماثلة الصوتية وصورها وآراء العكبري حولها في كتابه (إعراب القراءات الشواذ)؛ وقد تم تصنيف تلك النماذج والإشارات بحسب نوع التأثير الحادث في كل منها، هل هو تأثير كلي أو جزئي، وهل هو تأثير متصل أو منفصل، وهل هو تأثير مقبل أو مدبر.
وسيتولى البحث تعريف المماثلة الصوتية تعريفا موجزا، ثم بيان المقصود بكل نوع من أنواع التأثير التي تنتج عنها المماثلة الصوتية، مع عرض نماذجه الواردة في كتاب إعراب القراءات الشواذ، وتحليل إشارات العكبري فيها ومناقشتها في ضوء أقوال غيره من القدماء من ناحية وفي ضوء معطيات الدرس الصوتي الحديث من ناحية أخرى.
وخلصت الدراسة إلى أن العكبري على الرغم من أنه لم يستخدم مصطلح (المماثلة الصوتية) أو غيره مما شابهه وقاربه من مصطلحات استخدمها المحدثون؛ فإنه كان على وعي بفعل قانون المماثلة الصوتية وأثره في بعض التغيرات الصوتية التي وقف عليها في بعض ما أورده من أداءات قرائية في كتابه (إعراب القراءات الشواذ)، ومن ثم اعتمد على المماثلة الصوتية في توجيه تلك الأداءات.
كذلك خلصت الدراسة إلى أن جميع صور التأثير الصوتي الذي يؤدي إلى حدوث المماثلة الصوتية كانت ممثلة في إشارات العكبري للمماثلة، وفي توجيهاته وتحليلاته للأداءات القرائية، وكانت عباراته في ذلك واضحة جلية، بما يمكننا معه القول بأن المماثلة الصوتية بتفاصيلها -بصفتها ظاهرة صوتية- كان لها حضورها البارز في التفكير اللغوي عند أبي البقاء العكبري وهو ما وقفنا عليه من خلال كتابه أعراب القراءات الشواذ.

Anahtar Kelimeler

أبو البقاء العكبري, إعراب القراءات الشواذ, علم الأصوات, القوانين الصوتية, المماثلة الصوتية, اللغة العربية وبلاغتها

Kaynakça

• Abdullah, Abdulhalim. Fi'l-Îcazi'l- Beyanî fi'l Kur'âni'l- Kerim, Ankara, Son Çağ Akademi, 2020.
• Bişr, Kemâl. ʿİlmü’l-esvât. Kahire, Dar Ğarîb, 2000.
• Ebû Ḥayyân el-Endelüsî, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf. el-Bahru’l-Mühît. thk.: Sıdkî Muhammed Cemîl. Beyrut: Daru’l-Fikir, 1999.
• Ebu’l-Kâsım el-Hüzelî, Yûsuf b. Ali b. Cübârah. el-Kâmil fi’l-Kırââti’l-‘aşri ve’l-erba‘în ez-Zâideti ‘aleyhâ. Thk. Cemâl b. es-Seyyid b. Rifâ‘î eş-Şâyib. Kahire: Müessesetü Semâ li’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, 1. Basım, 2007.
• el-Ahfeş, Said b. Mis‘ideh. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Hüdâ Kurrâ‘ah. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî. 1. Basım, 1990.
• el-Ezherî, Muhammed b. Ahmed el-Heravî. Tehzîbu’l-Luğa. thk. Muhammed Avd Mürʿib. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâs el-Arabî, 1. Basım, 2001.
• el-Ferâhîdî, Halil b. Ahmed. el-ʿAyn. Thk. Mehdî el-Mahzûmî ve İbrâhim es-Semerrâî. Kahire: Dâr ve Mektebetü'l Hilâl.
• el-Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahya b. Ziyâd. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Yûsuf Necâtî, M. Ali en-Neccâr ve Abdülfettâh İsmâil Şelebî. Kahire: ed-Dâru'l-Mısrıyyetü li't-Te'lifi ve't-Tercemeh, 1. Basım, 1955-1972.
• el-Hatîb, Abdüllatif. Müʿcemü’l-Kırâât. Şam: Dâr Saʿdi’d-dîn, 1. Basım, 2000.
• el-Hulî, Muhammed Ali. Müʿcemü’l-asvâti’l- lüğaviyyeh. Riyad: Matâbiʿü’l-Farazdakı’t-Ticâriyyeh, 1. Basım, 1982.
• el-Müberrid, Muhammed b. Yezid. el-Muktedab, thk. Muhammed Abdu’l-Hâlik ‘Udaymeh, Beyrut: Alemu’l-Kütüb, 1. Basım, 1994.
• el-Ukberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddîn Abdullah b. el-Hüseyn b. Abdillâh. İʿrâbü’l-ḳırââti’ş-şevâẕ. thk. Muhammed Seyyid Ahmed Azzûz. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1996.
• ez-Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve İʿrâbüh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1988.
• ez-Zemahşerî, Cârullah Ebu’l-Kâsım Mahmud. el-Keşşâf. Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-Arabî, 3. Basim, 1987.
• ez-Zemahşerî, Cârullah Ebu’l-Kâsım Mahmud. el-Mufaṣṣal fî ṣınâʿati’l-iʿrâb. thk. Ali Bumilhim. Kahire: Mektebetü'l Hilâl, 1. Basım, 1993.
• Hüsâmü’d-Dîn, Kerîm Zekî. Usûl Türasiyye fi’l-lisâniyyâtil-hadîse. Kahire: Mektebetü’n-Nahda el-Mısriyye, 1. Basım, 2002.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Muḥteseb fî tebyîni vücûhi şevâẕẕi’l-ḳırâât ve’l-îżâḥ ʿanhâ. thk. Ali en-Necdî Nâsıf vd. Kahire: el-Meclisü’l-aʿlâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1999.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillah el-Hasen b. Ahmed. İʿrâbi Selâsîne Sûra mine’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 1. Basım, 1985.
• İbn Yaʿîş, Ebü’l-Bekâ Yaʿîş b. Ali. Şerḥu’l-Mufaṣṣal. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Ömer, Ahmed Mühtâr. Dirâsetü's-savti'l- lüğavî. Kahire: ʿâlemül- kütüb, 1. Basım, 1997
• Ramadân Abdü’t-Tevvâb. et-Tatavvur el-Lugavî Mezâhirahu ve ‘İleluhu ve Kavânînühü. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 2.Basım, 1990.
• Sholak, Soaad Ahmed Aly. "توجيه الحذف بإجراء الوصل مُجرى الوقف دراسة صوتية لتعليل الأداء القرائي في كتاب إعراب القراءات الشواذ للعكبري" . Balıkesir İlahiyat Dergisi / 12 (Aralık 2020): 253-268.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm M. Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 3. Basım, 1988.