Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Tasavvufî Kültürle Kamufle Edilen Bir Yapılanma: Ömer Fevzi Mardin’in Ömeriyye Kolu

Yıl 2023, Sayı: 50, 198 - 221, 15.12.2023

Sevda Aktulga Gürbüz

https://doi.org/10.30623/hij.1286165

Öz

Bu çalışma, Türkiye’de Arûsî Selâmî Tarîkatının Ömeriyye Kolunun kurucusu Ömer Fevzi Mardin’in tasavvufî görüşleri ile Ömeriyye kolunun faaliyetlerini kapsamaktadır. Modernleşme ve devrimleri yerleştirme ülküsüyle hareket eden Cumhuriyet Türkiye’sinin kurucu üyelerinden biri olan Ömer Fevzi Mardin’in görüşleri sosyo-kültürel bir realite olarak bir kısım insanın hayatında yer edinmiştir. Belirtmek gerekir ki dinin etkisinin farkında olan kurucu erkler içerisinde, yeni bir toplumsal yapı oluşturmak için yerleşik usullerin dışında yoruma açık bir tasavvufî anlayışı benimseyen görüşler ortaya atılmıştır. Çağdaş bir ulusu yaratacak ve yaşatacak ideolojiyi elde edebilmek için toplumu en güçlü şekilde ayakta tutan din bağına yeni bir yorumun gerekli olduğunu düşünen bu anlayış müntesiplerinin hedefi, uygarlığın tarîkatını kurmak olmuştur. Bu müntesiplerden biri Ömer Fevzi Mardin; Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde Trablusgarb Savaşı başta olmak üzere birçok savaşta komutanlık yapmanın yanında idari görevlerde de bulunmuştur. Mardin; Kâdirî ve Nakşî icâzetlerine sahip Mardinîzâdeler olarak bilinen ünlü ve entelektüel ailenin mensubu olarak tasavvufî hayata yönelmiştir. Libya görevinde iken Şehbenderzâde Ahmet Hilmi tarafından Osmanlı Devleti’nde tanınan ve Şâzeliyye Tarîkatı’nın Kuzey Afrika’daki kollarından biri olan Arûsiyye’nin Pîr-i Sânisi olan Şeyh Abdusselâm el-Esmer’e üveysilik yoluyla intisab etmiştir. Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra Arûsî Selâmî Tarîkatı’nın Ömeriyye kolunu kuran Mardin, resmi ideolojinin benimsediği din anlayışına uygun eserler neşretmiştir.
Çalışmamızın kapsamını Ömer Fevzi Mardin’in eserleri çerçevesinde tasavvufa dair görüşleri oluşturmaktadır. Bu görüşler, Cumhuriyet Türkiye’sine hâkim kılınmak istenen dinî, siyasî ve kültürel atmosferin yerleşmesine destek verir mahiyettedir. Nitekim Mardin, tasavvufun “zamanın rûhuna uygun” laik Türkiye Cumhuriyeti’nde barış ve düzeni sağlayacak tarzda yeniden yorumlanması gerektiğini iddia etmiştir. Çağdaş insanın çözüm beklediği sorunları çözmenin ve kardeşçe yaşamanın yolunun insan sevgisine dayalı bir tasavvufî nizamla sağlanabileceğini belirterek tasavvufî kavramları toplumsal değişimle izah etmeye çalışmıştır. Bununla beraber kendisine yöneltilen suçlamalarda görüleceği üzere dinleri insanları kurtuluşa ulaştırma aracı olarak gördüğü için tahrif, tebdil ve tağyire uğrayan Yahudilik ve Hıristiyanlık pasajlarıyla düşüncelerini desteklemiştir. Diğer suçlamalar ise “Manevî Cihazlanma Derneği” adıyla bilinen masonluk toplantılarına katılması, Dinler arası diyalog faaliyetlerinin içerisinde yer alması, gayr-i müslimler adına mevlit okumanın caiz olabileceği yönünde fetvalar vermesi, Kore savaşına katılan Amerikalıları şehit sayması ve ispritizmayı savunan bir tavır içerisinde olmasıdır. Ancak dinî camiada eleştirilen Mardin’in Cumhuriyet’in kurucu unsurlarının düşüncüleriyle uygun ideolojik ve düşünsel anlayışı benimsemesi, devrin sûfîlerinin maruz bırakıldığı sert müdahalelere yol açmamıştır.
Çalışmamız Ömer Fevzi Mardin özelinde Cumhuriyet Dönemi’nde tasavvufî hayatın seyrinde sapmanın bir örneği olarak önem arz etmektedir. Ömeriyye’nin tarîkat şeyhliğini yapan, mürîdlerince itibar gören ve tasavvufu kendince yorumlayan Mardin’i “sûfî”, “şeyh” şeklinde adlandırmak yerine insan merkezci ve hümanizmi esas alan bir “düşünür” olarak görmek daha yerinde olacaktır. Bir Cumhuriyet projesi olduğu görülen Mardin’in tasavvufa dair fikirlerini sunmak, hem klasik sûfî anlayışla farkını ortaya koyması hem de bir devrin ideolojisini anlamayı kolaylaştırması açısından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Cumhuriyet Dönemi, Ömer Fevzi Mardin, Ârusi Selâmi Tarîkatı

An Organization Camouflaged by Sufi Culture During the Early Republican Period: Ömer Fevzi Mardin's Ömeriyya Sect

Öz

Ömer Fevzi Mardin is the founder of Ömeriyya, a branch of the ʿArūsī Salāmī Sect in Turkey. This study provides an overview of Ömer Fevzi Mardin’s ṣūfī views, as well as the activities of the Ömeriyya Sect. Acting with the ideal of modernization and revolutions, Ömer Fevzi Mardin, one of the founding members of the Republic of Turkey, gained ground in some people’s lives as a socio-cultural reality. It should be noted that among the founding powers, who were aware of the influence of religion, there were views that adopted a mystical understanding that was open to interpretation outside the established methods to build a new social structure. To establish the ideology that would create and sustain a modern nation, the followers of this movement aimed to establish a modern sect as they supported a new interpretation of the bond of religion, which tightly held the society together. Being one of these followers, Ömer Fevzi Mardin served as a commander in several wars, including the Tripoli War, and he also performed administrative duties. Mardin was a member of a renowned and enlightened family that was known as the Mardinizades. They had Qādirī and Naqshī authorization (ʾijāzah) and led a ṣūfī life. While he was on duty in Libya, he got affiliated with Sheikh ʿAbd al-Salām al-Asmar, who was known in the Ottoman Empire by the name Şebenderzâde Ahmed Hilmi. He was the Pīr al-Thānī of ʿArūsīyya, one of the branches of the Shādheliyya Order in North Africa. Mardin founded the Ömeriyya branch of the ʿArūsī Salāmī Sect after the foundation of the Republic of Turkey. He published works in line with the religious philosophy adopted by the official ideology in Turkey.
The present study discusses Ömer Fevzi Mardin's views on sufism based on his works. These views apparently advocated the establishment of the intended religious, political and cultural atmosphere in the Republic of Turkey. For instance, he claimed that sufism should be reinterpreted "in accordance with the spirit of the period" to ensure peace and order in the secular Republic of Turkey. He stated that the best way to solve the problems of modern people and to ensure brotherhood was a ṣūfī order centred on human love, and he attempted to explain ṣūfī concepts through the lens of social change. However, he was accused of supporting his thoughts with passages from Judaism and Christianity, which are distorted, altered and converted religions, as he regarded religions as a means for ensuring people’s salvation. He was also accused of attending masonry meetings that were known as "the Association of Spiritual Endowment", participating in interfaith dialogue activities, issuing fatwas permitting to recite Mawlid for non-Muslims, treating the Americans that lost their lives in the Korean War as martyrs and being an advocate of spiritualism. Nevertheless, as Mardin adopted the ideological and intellectual views parallel to those held by the building blocks of the Republic, he hardly experienced the harsh interventions against the ṣūfīs of the period. Yet, the religious community criticized him for adopting these views.
The present study is critically important as it provides an example of significant deviation from customary ṣūfī life in the Republican Period, particularly that of Ömer Fevzi Mardin. It would be more appropriate to call Mardin a "thinker" who based his philosophy on anthropocentrism and humanism, rather than call him the respected "ṣūfī" or "sheikh of the Omariyya's sect, who interpreted sufism in a unique way. Presenting Mardin’s ideas on sufism, regarded as a Republican project, is quite significant in that these ideas not only reveal how his diverge from the classical ṣūfī views but also make it easier to comprehend the ideology of the Republic.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Republican Period, Ömer Fevzi Mardin, ʿArūsī Salāmī Sect

Kaynakça

• Abdulkerim, Ahmed. en-Nefehâtü’l-Şâziliyye ve’l-Esrâru’l-Esmeriyye. Kahire: Matbaatü’l-Fecri’l Cedîd,1998.
• Altındal, Aytunç. Gül ve Haç Kardeşliği-Avrupa Birliği’nin Gizli Masonik Kimliği. İstanbul: Yeni Avrasya Yayınları, 2013.
• Altıntaş, Hayruni. Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Akçağ Yayınları, ts.
• Arşiv Belgesi: 28 Mart 1944, BCA BMGMK, Katalog Numarası: 030 10/86 570 7.
• Atar, Fahrettin, “Şehid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/42. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,2010.
• Balkan, Ali Fuad. Mevlid: Değerden Ritüele. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. çev. Ahmed Kuyaş. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• Bursalı Mehmed Tâhir Efendi. Osmanlı Müellifleri. haz. A. Fikri Yavuz ve Diğerleri. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, ts.
• Büyüker, Kâmil. “İstanbul’da Mardinli Bir Asker, Mutasavvıf: Ömer Fevzi Mardin (1878–1953)”. Makalelerle Mardin IV Önemli Simalar Dini Topluluklar. ed. İbrahim Özcoşar. İstanbul: Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi, 2007.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları, 2005.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. et-Ta’rîfât. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1245.
• Debus, Esther. Sebilürreşâd/Kemalizm Öncesi ve Sonrası Dönemdeki İslamcı Muhalefete Dair Karşılaştırmalı Bir Araştırma. çev. Atilla Dirim. İstanbul: Libra Yayınları, 2009.
• Demirci, Mustafa. “Türkiye’nin Çağdaşlaşma Sürecinde Tarikatler”. Türkiye’nin Çağdaşlaşma Problemi ve İslam Sempozyumu. Ankara, 2000.
• Dikici, Ali. “Milli Şef İsmet İnönü Dönemi Laiklik Uygulamaları”. (42). ss. 161-192.Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi. 2008.
• Efe, Ahmet. Çerkez Ethem. İstanbul: Bengi Yayınları, 2007.
• Ellek, Hasan. “Şerîat-Tarikat-Hakîkat-Marifet Dörtlüsünde Şerîatın Yeri ve Önemi”. International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 11(5) (2016). ss. 249-268
• Erbil, Mehmet Faik. Mir’âtü’l-Hakâik (Hakikâtlerin Aynası). İstanbul: İrfan Yayımcılık, 2006.
• Esmer, Seyyid Abdüsselâm el-. el-Envârü’s-seniyye fî esânîdi’ṭ-ṭarîḳati’l-ʿArûsiyye. Kahire: Dârü't-Tıbâati'l-Muhammediyye,1964.
• Gündüz, İrfan. “Abdüsselâm el-Esmer”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/301. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Hücvirî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfu’l-Mahcûb Hakikat Bilgisi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• İbn Manzûr. Ebü’l Fazl Cemâlüddîn Muhammed. Lisanû’l- Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İhya, 1999.
• Kalaç, Rıdvan. “Cumhuriyet Dönemi Hadis Şerhçiliği: Ömer Fevzi Mardin Örneği”, Yakın Doğu İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2022), 275-294.
• Kam, Ferid. Vahdet-i Vücûd. haz. Mustafa Kara. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
• Kara, İsmail. Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi 1 Metinler Kişiler. İstanbul: Dergâh Yayınları, İstanbul, 2011.
• Kara, Mustafa. “Küçük Hüseyin Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/99-100. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Kara, Mustafa. “Tekke”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/368-370. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Kara, Mustafa. Metinlerle Günümüz Tasavvuf Hareketleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• Kaynar, Mete Kaan. Türkiye’nin 1950’li Yılları. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Khan, Inayat. Lectures on Sufısm. ed. Sharif Graham. New Delhi: Omega Publications, 2002.
• Kısakürek, Necip Fazıl. Son Devrin Din Mazlumları. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 2010.
• Komisyon. el-Mu’cemu’l-Vasît. 2 Cilt. stanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Komisyon. Türkiye'de Tarikatlar: Tarih ve Kültür. ed. Semih Ceyhan İstanbul: İSAM Yayınları, İstanbul 2015.
• Kselman, Thomas A. Death and Afterlife in Modern France. New Jersey: Princeton University Press, 1993.
• Kurtoğlu, Ramazan. Akıl Sağlığı Tsunamisi. İstanbul: Destek Yayınları, 2020.
• Kurtoğlu, Ramazan. Babil’den Günümüze İsrail-Amerikan Kehanetleri. İstanbul: Destek Yayınları, 2019.
• Kurtoğlu, Ramazan. Tanrı İmparatorluğu ve Türkiye. İstanbul: Destek Yayınları, 2020.
• Kuşeyrî, Ebu’l-Kâsım Abdülkerim b. Hevâzin el-. er-Risâletü’l Kuşeyriyye, thk. Abdulhalîm Mahmûd-Mahmûd b. eş-Şerîf (Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1989, 190.
• Lewis, Samuel. Sufi Vision and Initiation: Meetings with Remerkable Beings. California: Sufi Islamia/Prophecy Publications, 1986.
• Mardin, Ömer Fevzi. Allah’ın Hilkatte Muradı. İstanbul: Nûr Matbaası, 1952.
• Mardin, Ömer Fevzi. Müslüman Olmayanların Din Durumları. İstanbul: Nûr Basımevi, 1952.
• Mardin, Ömer Fevzi. Dinî Hasbihâl. sad. Mim Kemal Öke. İstanbul: İrfan Yayıncılık, 2000.
• Mardin, Ömer Fevzi. Din ve Hikmetleri. İstanbul: Çeltut Matbaası, 1940.
• Mardin, Ömer Fevzi. Hırıstiyanlarda İntibah Hareketleri. İstanbul: Sinan Matbaası ve Neşriyat Evi, 1944.
• Mardin, Ömer Fevzi. Kurtuluş. İstanbul: Aydınlık Matbaası, 1945.
• Mardin, Ömer Fevzi. Kitap Ehli Ailesi. İstanbul: Nûr Basımevi, 1952.
• Mardin, Ömer Fevzi. Varidât-ı Süleyman Şerhi. İstanbul: Kemal Matbaası, 1951.
• Mardin, Ömer Fevzi. Hakîkat İlmi İrfan. İstanbul: İbrahim Hilmi Kitabevi, 1946.
• Mardin, Ömer Fevzi. Istırab. Ankara: Sinan Matbaası, 1944.
• Mardin, Ömer Fevzi. Ümit. Ankara: Sinan Matbaası, 1945.
• Mardin, Ebül'ula. Huzur Dersleri 2. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2017.
• Mardin, Şerıf. The Genesis of Young Ottoman Thought; Study in the Modernization of Turkish Political İdeas. New Jersey: Near Eastern Studies Department Princeton Unıversıty, 2000.
• Mardin, Şerif. Türkiye’de Din ve Siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Mekkî, Ebû Tâlib Muhammed b. Ali el-.Kûtu’l-kulûb. thk. İbrahim er-Rıdvânî. Kahire:ys., 2001.
• Mısıroğlu, Kadir. “Ömer Fevzi Mardin Kimdir İtikâden Durumu Nasıldır?”. YouTube. Yayın Tarihi 18 Nisan 2015. https://kadirmisiroglu.com/tag/mustafa-aziz-cinar.
• Mihr-i Din Arusi (Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi). İki Gavs-ı Enam Abdülkadir Geylani ve Abdüsselam el Esmer. haz. Arzu Meral. İstanbul: Revak Kitabevi, 2012.
• Muradoğlu, Abdullah. Öldürülen Sır: Garih-Sıradışı Bir Musevi’nin Portresi. İstanbul: Bakış Yayınları, 2001.
• Muradoğlu, Abdullah. “Türkeş’in Gizli Dünyası (5 bölümlük yazı dizisi)”. Yeni Şafak Gazetesi (14.08. 2003).
• Musahan, Ali Yıldız .“İslam itikadı açısından "dinler arası diyalog’un eleştirisi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(42) (2016), ss. 1307-9581.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. Gülşen-i Hakîkat. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
• Noyan, Sadettin. Yıldızlara Yakın Şehir: Mardin. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2005.
• Öke, Mim Kemal. Derviş ve Komutan: Özgürlük-Güvenlik Sarkacında Türkiye’nin Kimlik Sorunsalı. İstanbul: Alfa Yayınları, 2004.
• Öke, Mim Kemal. Gazî ve Sûfî. İstanbul: İrfan Yayıncılık, 2009.
• Öngören, Reşat. “Tarikat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/95-105. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,2011.
• Rustow, A. Dankwart. “Türkiye'de İslâm ve Politika: 1920-1955”. Derleme Türkiye’de
• İslam ve Laiklik. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Trimingham, J.Spencer. The Sufi Orders in Islam. London: Oxford University Press, 1971.
• Rustow, A. Dankwart, “Türkiye'de İslâm ve Politika: 1920-1955”, (Der.), Türkiye’de İslam ve Laiklik, İnsan Yayınları, İstanbul 1995.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Ali b. Muhammed es-.el-Lüma‘, thk. Abdulhalîm Mahmûd
• Tâhâ-Abdulbâkî Surûr. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadîs.
• Sezen, Yümni. Dinler Arası Diyalog İhaneti. İstanbul: Kelam Yayınları, 2006.
• Şair, Arif Sacit. “Türk’ü Titretip Kendine Döndürme Yazısı”. Bağımsızlık, Demokrasi, Sosyalizm Yolunda Fabrika 59 (Ekim 2004), 57-64.
• Tehânevî, Muhammed A’lâ b. Ali b. Muhammed Hamid. Keşşâfü Istılâhâti’l Fünûn ve’l-Ulûm. Beyrut: Dâru Sadır, 1998.
• Uludağ, Süleyman. “Kalb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/229. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Vassâf, Osmanzâde Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. haz. Mehmet Akkuş ve diğerleri.4 Cilt. İstanbul: Kitabevi, 2006.
• Yalçın, Soner. Beyaz Müslümanların Büyük Sırrı-Efendi 2. İstanbul: Doğan Yayıncılık, 2006.
• Yılmaz, Hasan Kâmil, Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Yüksel, Çağdaş. “Birinci Dünya Savaşı’nda Ataşe Militer Ömer Fevzi Bey’in İran’daki Faaliyetleri”. Ulakbilge.(2018). 6 (30).1549-1556.
• Zûbî, Memduh. Mu’cemu’s-Sûfî. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 2004.