Kelâm ve Akâid Ayrımının Teorik Arka Planı

Yıl 2024, Cilt: 2 Sayı: 1, 1 - 15, 29.03.2024

Muhammed Boşnak

Öz

Kelâm ilminin dinî ilimler içerisindeki yeri eski bir tartışma konusudur. Onun tümelliği filozoflar ve kelâmcılar arasında tartışılagelmiştir. Fârâbî kelâmı “sınırları şeriat koyucu tarafından belirlenmiş emir ve yasaklara yönelik itirazları savuşturan ilim” olarak tarif etmiştir. Gazzâlî (ö. 505/1111) ise el-Munkız’da kelâmı Ehl-i Sünnet akîdesini olduğu hâl üzere muhafaza eden ve bidatçilerin onu bulandırmasına engel olan ilim olarak tanıtmıştır. Ancak el-Mustasfâ’da kelâmın mevcudu inceleyen küllî bir ilim olduğunu iddia etmiştir. Müteahhir dönemde ise bu kapsam biraz daha genişletilmiş ve konunun akîdelere taalluku bakımından ma‘lum olduğu söylenmiştir. Çünkü kelâm doğru bir akîde tesis etmek amacıyla ma‘lum kapsamına giren her şeyi incelemektedir. Böylece kelâmın konusu ve gayesinin akîde ile ne denli ilişkili olduğu tarihsel süreç içerisinde farklı şekillenmiştir. Bu tartışmaların merkezinde kelâmın cedelî bir âlet ilmi mi yoksa gerçekten tümel ve hakikat araştırması olan bir ilim mi olduğu sorunu bulunmaktadır. Çünkü ispat eden ilmin mahiyeti, ispatlanan akîdenin mahiyetini etkileyecektir. Dolayısıyla kelâmın akâide indirgenmesi bir bakıma onun ispatlama işlevini tartışmaya açmaktadır. Bu problemin çözümü kelâm ilminin akâid ile ilişkisinin ortaya çıkarılması ile çözülecektir. Çünkü kelâm ve akâid arasındaki girift ilişki yukarıdaki probleme kapı aralayan bir mahiyete sahiptir. Söz gelimi bu ilimlerin aynı işleve sahip olup olmadıkları önemli bir sorundur. Yine aynı işleve sahipseler, neden aynı işleve sahip iki ayrı ilim bulunduğu çözülmesi gereken bir problemdir. Ayrıca bunlar ayrı iseler sınırlarını neyin belirlediği ve ortak yanlarının ne olduğu gibi sorunlar bulunmaktadır. Bunların kısmen veya tamamen çözülmesi ile iki disiplin arasındaki ilişki ortaya çıkmış olacaktır. Bu makale bu problemlerin çözümü adına kelâm ve akâidin ilke, konu, problem, gaye ve yöntem yönünden ortak ve muhtelif olduğu noktaları ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Akîde, Akâid, İştirak, Konu, İlke.

The Theoretical Background of the Distinction between Kalām and Aqā'id

Öz

The place of the science of kalām in religious sciences is an old debate. Its universality has been debated among philosophers and theologians. Al-Fārābī defined kalām as a science that repels the objections against the orders and prohibitions, the boundaries of which are determined by the shāri‘ (law maker). al-Ghazālī, on the other hand, introduced kalām in al-Munkidh as a science with the aim of preserving the aqīdah (creed) of Ahl al-Sunnah as is and preventing bid‘ah (innovation) to muddle it (aqīdah) up. However, in al-Mustasfā, he claimed that kalām is a universal science that examines the existence. This difference in his thoughts may be due to the nature of these works or because of the the confusion about the nature of ‘ilm (science). However, it can be said that this confusion has been relatively resolved in the late period. Because in the late period, it has been accepted that the subject is “ma‘lūm (the known) in terms of being related to creeds. Since kalām examines everything that falls within the scope of ma‘lūm in order to establish a correct creed. At the center of these discussions is the question of whether kalām is a science of an argumentative instrument or really a universal and truth-seeking science. With this aspect, the discussions make the proven aqīdah a matter of discussion. Therefore, the reduction of kalām to aqā’id opens its proving function to discussion. On the other side of the discussions about the nature of kalām, there is the problem of its relation to aqā’id. As a matter of fact, whether kalām is aqā’id or a science that defends it will be fully understood by clarifying its relationship with aqā’id. Moreover, there are problems worthy of investigation on this side of the issue as well. For example, it should be clarified why there are two separate sciences with the same meaning. In addition, if they are separate, problems such as what determines their boundaries and what their commonalities are essential questions to be asked for the relationship between the two disciplines. With the partial or complete resolution of these problems, the relationship between the two disciplines will appear. In this article, the common and different points of the science of kalām and aqā’id in terms of principle, subject, problem, purpose and method are examined.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Aqīdah, Aqā’id, Commonality, Subject, Principle.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. er-Red ale’l-cehmiyye ve’z-zenâdıka. Riyad-Suudi Arabistan: Dâru’s-sebât li’n-neşr ve’t-tevzi’, 2003.
• Coşkun, İbrahim. “Seyfuddin El-Âmidî’nin Allah Tasavvuru”. Seyfuddîn Âmidî Sempozyumu, 151-167.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf el-. et-Ta’rîfât. Lübnan: Dâru’l-Ma’rife, 2013.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf el-. Şerhu’l-mevâkıf: Mevâkıf Şerhi. çev. Ömer Türker. III Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2. Basım, 2021.
• Çelebi, İlyas. “Akîdenin Kelamlaşması ve Kelamın Akîdeleşmesi Süreci Üzerine”. Kelâm Araştırmaları Dergisi/ Kader II/1 (2004), 23-26.
• Çelebi, İlyas - Erel, Sami Turan. “Geçmiş ile Bugün Arasında Kelâm İlmi ve Yöntem Sorunu”. Kelâm İlminde Metodoloji Sorunu, 23-34.
• Düzgün, Şaban Ali (ed.). Kelam el kitabı. Ankara : Grafiker Yayınları, 7. Basım, 2018.
• Erdemci, Cemalettin. Kelam İlmine Giriş. İstanbul: Dem, 2012.
• Fârâbî, Ebû Nâsr el-. İhsaü’l-ulûm. Lübnan: Beyrut : Dar ve Mektebetü’l-Hilal, 1996.
• Fârâbî, Ebû Nâsr el-. Kitabu’l-Burhan = Burhan kitabı. çev. Ömer Türker - Ömer Mahir Alper. İstanbul: Klasik, 4. Basım, 2017.
• Gazzâli, Ebû Hâmid el-. el-İktisâd fi’l-İ‘tikâd. Dâru’l-minhâc, ts.
• Gazzâli, Ebû Hâmid el-. el-Munkız mine’d-dalâl ve’l-muvassıl ilâ zi’l-izzeti ve’l-celâl. Washington: The Council for Research in Values and Philiosophy, 2001.
• Gazzâli, Ebû Hâmid el-. Mustasfa : İslâm hukukunun kaynakları. çev. Yunus Apaydın. İstanbul: Klasik, 3. Basım, 2019.
• Gezgin, Yusuf Erdem. “Hanefî Mezhebinde Kurala Aykırılıktan (İstihsan) Kurala (Kıyas) Dönüş”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 30 (2017), 179-203.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. Kelamın Tümel Bir Disiplin Olarak İnşâsı. Marmara Üniversitesi, Thesis, 2015.
• Harisi, Muhammed Kasım Abduh el-. Muhaddislerin nazarında İmam Ebu Hanife (r.a.) : Mekanetü’l-İmam Ebi Hanife beyne’l-muhaddisin. çev. Ahmet Yücel, İbrahim Tüfekçi. II Cilt. İstanbul : Misvak Neşriyat, 2004.
• İbn Sina, Ebû Alî Hüseyn b Abdillâh b Alî b Sînâ. Kitâbu’ş-Şifa : Metafizik. II Cilt. İstanbul: İstanbul : Litera Yayıncılık, 2. Basım, 2017.
• Îcî, Adudüddin el-. el-Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm. Beyrut-Lübnan: Âlemu’l-Kütüb, ts.
• Kadi Abdülcebbar. Şerhü’l-Usûli’l-hamse : Mu’tezile’nin beş ilkesi (Mu’tezile’nin beş esasının açılımı) (metin-çeviri). çev. İlyas Çelebi. II Cilt. İstanbul: İstanbul : Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Karadaş, Cağfer. “Yakin ve İtikad”. Kelâmda Bilgi Problemi (Sempzoyum), 231-241.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Akaid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/212-216. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Koca, Muhammed Ali. “Akaid-Kelâm İlişkisi Bağlamında Akaid Literatürünü Okumak: Îcî’nin Akaid Risâlesi Örneği”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Adudüddin el-Îcî. ed. Eşref Altaş. Ankara: Türkiye Diyânet Vakfı, 2017.
• Kutluer, İlhan. “Kâtip Çelebi ve Bilimler: Keşfü’z-Zunûn’un Mukaddimesinde ‘el-İlm’ Kavramı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2000), 79-99.
• Kutluer, İlhan. “Mebde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/210-211. Ankara: TDV Yayınları, 2003. Osman b. Saîd ed-Dârimî. er-Red ale’l-cehmiyye. Kuveyt: ed-Dâru’l-selefiyye, 1985.
• Pekdoğru, Yakup. Tasavvuf Düşüncesinde Marifet. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Şimşek, Murat. “Mevzû-Mebâdî-Mesâil-Gâye Bağlamında Fıkıh ve Usûlü”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (2012), 61-80.
• Taftazânî, Sadeddin et-. Şerhu’l-akâid. çev. Taha Hakan Alp. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 5. Basım, 2018.
• Taftazânî, Sadeddin et-. Şerhu’l-akâidi’n-nesefiyye. Beyrut-Lübnan: Dâru İhyâu’t-türâsü’l-arabî, 2014.
• Tahâvî, Ebû Ca’fer et-. el-Akîdetü’t-tahâviyye: Beyânü akîdeti Ehl-i Sünne ve’l-cema’a. Beyrut-Lübnan: Dâru İbn Hazm, 1995.
• Topaloğlu, Bekir. “er-Red ale’l-Cehmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/512-513. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Topaloğlu, Bekir. “er-Red ale’z-Zenâdıka ve’l-Cehmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/514-515. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Topaloğlu, Bekir. “Tecrîdü’l-İ‘tikād”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/250-251. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Türker, Ömer. “Metafizik Nedir? İbn Sînâ’nın Kitâbu’ş-Şifâ el-İlâhiyyât’ı Bağlamında Bir Tahlil”. Diyanet İlmi Dergi L/1 (2014), 15-26.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Akaid İlminde Vahyin ve Aklın Yeri”. Akaid ve Kelâm İlminde Vahyin ve Aklın Yeri Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantısı. 29-46. İstanbul: Ensar, 2013.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “el-Akīdetü’n-Nizâmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/258. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “el-İhtilâf fi’l-Lafz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/568-569. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kelâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/196-203. Ankara: TDV Yayınları, 2002.