ŞİİRDE TON VE EDA

Yıl 2024, , 241 - 260, 31.10.2024

Adem Can

https://doi.org/10.28981/hikmet.1424309

Öz

Bütün sanatlarda yer alan ton kavramı şiirde biraz belirsizdir. Bu yüzden şiir tahlili ve tenkidinde fazla rağbet görmemiştir. Türk edebiyatında da yeteri kadar dikkate alınmaz. Aslında klasik Türk sanatlarında başka adlarla mevcuttur. Özellikle klasik Türk musikisinde çok iyi bilinir. Fakat şiir bahsinde farklı kelime ve terkiplerle nadiren ifade edilir. Tanzimat’tan sonra belagat çerçevesinde bazı tasniflere tâbi tutulmuştur. Kavram eski olsa da “ton” kelimesinin Türkçeye girişi yenidir. Antik Yunanca menşeli ton kelimesi Türkçeye 20. yüzyılın başlarında Fransızcadan girmiştir. İlk defa yer aldığı Türkçe sözlüklerde bire bir tercüme edilmeyip kelimenin kavramına uygun karşılıklar aranmıştır. Bulunan en isabetli karşılıklardan birisi eda kelimesidir. Bu kelime sonraları ton kelimesinin yerini alamamıştır. Böylece ton ve eda kelimeleri kavram anlamları itibariyle kısmen farklılaşarak günümüze kadar gelmiştir. Bugün şiirle ilgili çalışmalarda birbirini tamamlayan iki anahtar kavram niteliği kazanmışlardır. Bu kavramlar vuzuha kavuşturuldukları takdirde şiir tahlili ve tenkidine önemli katkı sağlayacaklardır. Zaten şiirin kurucu unsurları arasında yer alırlar. Bu yazının amacı, ton ve eda kavramlarını mümkün mertebe vuzuha kavuşturarak şiirde tonlamanın önemine dikkat çekmektir.

Anahtar Kelimeler

Ton, eda, makam, tonlama, tonlama türleri, şiir tahlili, şiir tenkidi

TONE AND MIEN IN POETRY

Öz

The concept of tone, which exists in all arts, is ambiguous in poetry. For this reason, it has not received much attention in poetry analysis and criticism. It is not taken into consideration enough in Turkish literature. In fact, it exists under other names in classical Turkish arts. It is especially well known in classical Turkish music. However, in poetry, it is rarely expressed with different words and word groups. After Tanzimat, it was subjected to some classifications within the framework of rhetoric. Although the concept is old, the word ‘ton’ has entered Turkish language recently. In fact, the word of tone originates from ancient Greek. It entered Turkish from French in the early 20th century. In the Turkish dictionaries where it appeared for the first time, it was not translated verbatim, but equivalents appropriate to the concept of the word were sought. One of the most accurate equivalents found is the word mien. This word could not replace the Word of tone later on. Thus, the words tone and mien have survived to this day, partially differentiated in terms of their conceptual meanings. Today, they have become two key concepts that complement each other in studies on poetry. If these concepts are clarified, they will make a significant contribution to the analysis and criticism of poetry. They are already among the founding elements of poetry. The purpose of this article is to draw attention to the importance of intonation in poetry by clarifying the concepts of tone and mien as much as possible.

Anahtar Kelimeler

Tone, Mien, Mode, İntonation, Types Of İntonation, Poetry Analysis, Poetry Criticism

Kaynakça

• Ahmed Haşim. “Şiirde Mana”. Dergâh 8 (1337/1921), 113-114.
• Ahmed Haşim. Bütün Eserleri III / Gurabahâne-i Laklakan. haz. Zeynep Kerman –İnci Enginün. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2004.
• Ahmet Cevdet. Belâgat-ı Osmâniyye. İstanbul: Şirket-i Mürettibiyye Matbaası, 1323.
• Aktüze, İrkin. Müziği Anlamak Ansiklopedik Müzik Sözlüğü. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2010.
• Ali Ekrem. Nazariyyât-ı Edebiyye Dersleri. İstanbul: [yok], 1332.
• Ayverdi, Z. İlhan. “Makam”. Kubbealtı Lugati. Erişim 24 Nisan 2024. http://lugatim.com/s/MAKAM.
• Baldick, Chris. The Concise Oxford Dictionary of Literary Terms. Oxford: Oxford Univrsity Press, 2001.
• Bayazıt, Erdem. Şiirler: Sebep Ey / Risaleler / Gelecek Zaman Risalesi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Beckson, Karl – Ganz, Arthur. A Reader’s Guide to Literary Terms A Dictionary. London: Thames and Hudson, 1972.
• Cuddon, J. Anthony. Dictionary of Literary Terms & Literary Theory. London: Penguin Books, 2014.
• Çelgin, Güler. Eski Yunanca-Türkçe Sözlük. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2011.
• Çetin, Nurullah. Şiir Çözümleme Yöntemleri. Ankara: Öncü Kitap Yayınları, 2011.
• Doğan, Mehmet Can. Şair Sözü. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı. Mârifetnâme. haz. Durali Yılmaz – Hüsnü Kılıç. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2011.
• Fuzûlî. Türkçe Divan. haz. İsmail Parlatır. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012.
• Gazimihal, Mahmut R. Musiki Sözlüğü. İstanbul: İstanbul Millî Eğitim Basımevi, 1961.
• Günay, V. Doğan. Metin Bilgisi. İstanbul: Multilingual, 2007.
• Harper, Douglas. “Tone”. Online Etymology Dictionary. Erişim 24 Nisan 2024. https://www.etymonline.com/search?q=tone.
• Hisar, Abdülhak Şinasi. “Edebiyata Dair Fıkralar ve Düşünceler”. Ağaç 13 (1936), 3-4.
• Kaplan, Mehmet. Şiir Tahlilleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1996.
• Kısakürek, Necip Fazıl. Çile. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 1998.
• Moran, Berna. “Orhan Veli’de Ton Değişiklikleri”. Yeni Ufuklar 1/5 (1960), 165-172.
• Nâbî. Nâbî Dîvânı II. haz. Ali Fuat Bilkan. İstanbul: MEB Yayınları, 1997.
• Nedîm. Nedîm Dîvânı. haz. Muhsin Macit. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Nesîmî. Nesîmî Divanı. haz. Hüseyin Ayan. Ankara: Akçağ Yayınları, 1990.
• Nişanyan, Sevan. “Ton” Nişanyan Sözlük. Erişim 24 Nisan 2024. https://www.nisanyansozluk.com/kelime/ton.
• Nureddin Ferruh. “Şiirde Şekiller ve Kafiyeler”. Mektep 30 (1312/9 -1313), 470.
• Okay, M. Orhan. Poetika Dersleri. İstanbul: Hece Yayınları, 2005.
• Orhan Veli. Bütün Şiirleri. İstanbul: Adam Yayınları, 1998.
• Özel, İsmet. “İsmet ÖZEL-Jazz (1981)”. youtube 24. 04. 20224. https://www. youtube. com/watch?v=tNL_iCJDGog.
• Özel, İsmet. Erbain. İstanbul: Şûle Yayınları, 2011.
• Özkan, İsmail Hakkı. “Makam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/ 410-412. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Özön, Mustafa Nihat. Edebiyat ve Tenkit Sözlüğü. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1954.
• Preminger, A. – Brogan, T. V. The New Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics. New Jersey: Princeton University Press, 1993.
• Rauf Yektâ Bey. “Dârülelhân’da Mûsikî Istılahatı”. Âtî Gazetesi 71 (1334-1918), 1-2.
• Recâîzâde Mahmud Ekrem. Ta’lîm-i Edebiyyâ. İstanbul: Mihrân Matbaası, 1299.
• Ricoeur, Paul. Yurum Teorisi: Söylem ve Artı Anlam. çev. Gökhan Yavuz Demir. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2019.
• Sözen, Metin – Tanyeli, Uğur. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1999.
• Şemseddin Sâmî. Kâmûs-ı Türkî. Dersaâdet: İkdâm Matbaası, 1317.
• Şeyh Galib. Hüs ü Aşk. haz. Orhan Okay – Hüseyin Ayan. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.
• Şeyh Galib. Şeyh Gâlib Dîvânı. haz. Naci Okcu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Şeyhî. Harnâme. haz. Mehmet Özdemir. İstanbul: Kapı Yayınları, 2011.
• T.D.K. Türkçeden Osmanlıcaya Cep Kılavuzu. İstanbul: T.D.K. Yayınları, 1935.
• Tanrıkorur, Cinuçen. Müzik Kültür Dil. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015.
• Tanrıkorur, Cinuçen. Osmanlı Dönemi Türk Mûsikîsi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2011.
• TDK. “Ton”. Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Erişim 24 Nisan 2024. https://sozluk.gov.tr.
• Teachpoetry. “The Tone List”. Poetry in Voice. Erişim 24 Nisan 2024. https://poetryinvoice.ca/teach/lesson-plans/tone-map/tone-list.
• Türkçe Sözlük I. İstanbul: T.D.K. Yayınları, 1944.