SÖZÜN TÖZÜ ŞİİRİN CEVHERİ: MAZMÛN

Yıl 2017, Sayı: 6, 49 - 68, 16.04.2017

Abdülkadir Dağlar

Öz

Genel
anlamda düşünce dünyâsı, varlık alanında yer alan cisim sâhibi her şey hakkında
olduğu gibi, san‘at eserlerinin de ilk özü yani cevherine dâir bazı fikir ve
teoriler ortaya koymuştur. Anlam dünyâsı ile kurduğu ilişkilerin niteliğine
bağlı olarak, ses ve söz san‘atları arasında önemli bir yer tutan şiirin oluşum
sürecinin ilk noktasındaki özün niteliği ya da şiirin nasıl bir cevherden
türediği hakkında çeşitli fikirler ileri sürülmüştür.

İslâm
şiir geleneğinin şuûraltı temelinde de geniş bir yer tutan tasavvuf
nazariyâtına göre, genel olarak varlığın en temel ilk cevheri, Allâh’ın kendi
zâtından yaratmış olduğu Hakîkat-ı Muhammediyye’dir; sonraki süreçte ma‘nâ ve
şekil bilgileri sâbitlenerek Levh-i Mahfûz’a kaydedilmiş olan her varlığın
ondan türediği kabûl edilmiştir. Bu minvâlde, şiirin lafzî/sözel cisminin aslî
cevherinin Levh-i Mahfûz’da saklı olduğunu kabûl eden dîvân edebiyâtı geleneği,
cevher terimini farklı kelimelerle oluşturduğu terkîb ve kombinasyonlarda dile
getirmekle birlikte, sözün özü ya da tözü bağlamında mazmûn kelimesi ile de bir
arada kullanmaktadır.

Bu makâle, “Dîvân şiiri dünyâsında A‘yân-ı Sâbite’si (değişmez sâbit
görüntüler) Levh-i Mahfûz’da yer alan kelâm/şiir cevherlerine mazmûn denir.”
temel fikir ve iddiâsı üzerine kurulmuştur. Ana fikir, çoğunluğu tasavvuf
literatürünün klâsik kaynaklarından ve dîvân şiirinden yapılan örnek metin
alıntıları ile desteklenmeye çalışılmıştır. Ayrıca, iddiâyı destekleyeceği
düşüncesiyle, son dönem şâirlere âit manzûm ve mensûr metin örneklerine yer
verilerek gelenekle bir bağ kurulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Cevher, Şiir, Mazmûn, Levh-i Mahfûz

Kaynakça

• Abdülkerîm Cîlî. (2010), Hakîkat-i Muhammediyye, (Çev. Muhammed Bedirhan), Nefes Yayınları, İstanbul.
• Akkuş, Metin. (1993), Nef‘î Dîvânı, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Alıcı, Lütfi, (1998), Dîvân-ı Nâşid (İnceleme-Tenkitli Metin), Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi, Malatya.
• Âmil Çelebioğlu. (1996), Muhammediye, II, MEB Yayınları, İstanbul.
• Arpaguş, Hatice K.. (2015), Osmanlı Halkının Geleneksel İslâm Anlayışı ve Kaynakları, MÜİFV Yayınları, İstanbul.
• Aydemir, Yaşar - Çeltik, Halil (e-kitap). Meşhurî Divanı (Tenkitli Metin), http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10627,metinpdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 04.01.2016).
• Başpınar, Fatih (e-kitap). Beyânî [ö. 1075/1664-5] Dîvân (İnceleme-Metin), http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10598,beyani-apdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 04.01.2016).
• Bektaş, Ekrem (e-kitap). Muvakkit-zâde Muhammed Pertev Dîvânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10630,muvakkitzade-pertevpdf.pdf? (Erişim Tarihi: 04.01.2016).
• Canım, Rıdvan. (2000), Latîfî Tezkiretü’ş-Şu‘arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (İnceleme-Metin), AKM Yayınları, Ankara.
• Dağlar, Abdülkadir. (2014), “Şiirin Mazmûn Hâli”, Metnin Hâlleri: Osmanlı’da Telif, Tercüme ve Şerh, (Ed.: Hatice Aynur - Müjgân Çakır - Hanife Koncu - Selim S. Kuru - Ali Emre Özyıldırım), Klasik Yayınları, İstanbul.
• Dağlar, Abdülkadir. (2016), “Şiirin Alın Yazısı: Mazmûn”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8/16.
• Güfta, Hüseyin. (2001), Erzurumlu Şair Hâzık (Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı), Erzurum Kitaplığı, İstanbul.
• İmam-ı Gazalî. (2014), Mişkatu’l-Envar (Nurlar Âlemi), (Çev. Şadi Eren), DİB Yayınları, İstanbul.
• İsmâ‘îl bin Muhammed el-‘Aclûnî. (1351), Keşfü’l-Hafâ ve Muzîlu’l-İlbâs ‘Amme’ştehere mine’l-Ehâdîsi ‘alâElsineti’n-Nâs, 1, Mektebetu’l-Kudsî.
• Karakoç, Sezai. (2003), Gün Doğmadan -Şiirler-, Diriliş Yayınları, İstanbul.
• Karaman, Hayreddin - Çağrıcı, Mustafa - Dönmez, İbrahim Kâfi - Gümüş, Sadrettin. (2008), Kur’an Yolu (Türkçe Meâl ve Tefsir), V, DİB Yayınları, Ankara.
• Kazan, Şevkiye. (2003), Üsküdarlı Sırrî Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği, Divan’ı (Tenkitli Metin-İnceleme) ve Şerhu Medhi’n-Nebi, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Kılıç, Filiz. (2010), Âşık Çelebi Meşâ‘irü’ş-Şu‘arâ (İnceleme-Metin), İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, İstanbul.
• Kurnaz, Cemal. (1995), “Felek (Edebiyat)”, DİA, 12, İstanbul.
• Kutlar, Fatma Sabiha. (2004), Arpaemîni-zâde Mustafa Sâmî Dîvân, Ankara.
• Kutlar Oğuz, Fatma Sabiha - Çakır, Müjgân - Koncu, Hanife. (2012), Mehmed Tevfik Kâfile-i Şu‘arâ, Doğu Kütüphanesi, İstanbul.
• Kutluer, İlhan. (1993), “Cevher”, DİA, 7, İstanbul.
• Kutluer, İlhan. (1995), “Felek”, DİA, 12, İstanbul.
• Küçük, Sabahattin. (1994), Bâkî Dîvânı, TDK Yayınları, Ankara.
• Mermer, Ahmet. (1992), Mezâkî (Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanının Tenkidli Metni), AKM Yayınları, Ankara.
• Özel, İsmet. (1994), Şiir Okuma Kılavuzu, Oğlak Yayınları, İstanbul.
• Saraç, M. A. Yekta. (2002), Emrî Divanı, Eren Yayıncılık, İstanbul.
• Sinanoğlu, Mustafa. (2002), “Kelime”, DİA, 25, Ankara.
• Suad el-Hakîm. (2004), İbnü’l-Arabî Sözlüğü, (Çev. Ekrem Demirli), Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Şentürk, Ahmet Atillâ. (1994), Ahmed Paşa’nın Güneş Kasidesi Üzerine Düşünceler, Enderun Kitabevi, İstanbul.
• Şentürk, Ahmet Atillâ. (1994), “Osmanlı Edebiyatında Felekler, Seyyare ve Sabiteler (Burçlar)”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 90.
• Şihâbüddîn Sühreverdî. (2015), Hikmetü’l-İşrâk (İşrâk Felsefesi), (Çev. Eyüp Bekiryazıcı - Üsmetullah Sami), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• Tarlan, Ali Nihat. (1992), Hayâlî Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Üzgör, Tahir. (1991), Fehîm-i Kadîm (Hayatı, Sanatı, Dîvân’ı ve Metnin Bugünkü Türkçesi), AKM Yayınları, Ankara.
• Yahyâ Kemal. (1993), Eski Şiirin Rüzgârıyle, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul.
• Yavuz, Salih Sabri. (2005), “Mi‘rac”, DİA, 30, İstanbul.
• Yavuz, Yusuf Şevki. (2003), “Levh-i Mahfûz”, DİA, 27, Ankara.
• Za‘îfî, Risâle-yi Ahvâl-i Sûfiyye, Ankara Millî Kütüphane, 06 Mil Yz A 2927/11, vr. 167b-170b.