AHMED-İ DÂÎ DİVANI’NDA ESKİCİL ÖGELER

Yıl 2018, Sayı: 8, 129 - 143, 30.04.2018

İsmail Güneş

https://doi.org/10.28981/hikmet.394831

Öz

Klasik Türk Edebiyatı, meydana getirilen pek çok
eserle edebiyat ve dil araştırmacıları için zengin bir başvuru kaynağıdır.
Osmanlı döneminin sosyal ve kültürel yaşamına dair veriler, çok çeşitli
alanlarda oluşturulmuş döneme ait metinlerin tespiti ve derinlemesine
incelenmesi sayesinde gün yüzüne çıkarılabilmektedir. Bununla birlikte
incelenecek konulardan biri de söz varlığı ve bazı gramer şekillerinde görülen
eskicil ögelerin tespitidir. Fransızca kökenli arkaik sözcüğü ile eş
anlamlı olarak kullanılan bu terim, Güncel Türkçe Sözlükte “konuşulan ve
yazılan dilde kullanımdan düşmüş olan eski söz veya deyim, ayrıca kullanıldığı
çağdan daha eski çağdan kalma bir biçimin bir yapının kullanılmasıdır” şeklinde
açıklanmıştır. Bu çalışmada, Eski Anadolu Türkçesinin temsilcilerinden Ahmed-i Dâî’nin
Türkçe Divanı eskicil ögeler açısından incelenecektir. Eserde meydana
getirildiği dönemde Eski Türkçedeki gibi kullanılan yapısal ve sözlüksel biçimlerin
tespiti üzerinde durulacaktır.

Ahmed-i Dâî Divanı, eskicil ögeler hususunda çokça
veriye ulaşılabilecek önemli kaynaklardan biridir. Dâî, 14. Yüzyılın sonlarında
ve 15. Yüzyılın başlarında yaşamıştır. Klasik Türk Edebiyatının kurucu
şairlerinden biri olarak kabul edilir. Aruzu başarıyla uygulayan, çoğunlukla
din dışı konuları işleyen, geniş kültürüyle devrinde kabul görmüş bir şairdir.
Eski Anadolu Türkçesinin dil özelliklerini geniş ölçüde yansıtan ve zengin bir
kelime hazinesine sahip Türkçe Divanında 27’si kaside olmak üzere 331 şiiri
vardır. Bu çalışmada, Ahmed-i Dâî Divanı’nda yer alan eskicil ekler ve
kelimeler ele alınacak; eskicil yapılar, yer aldığı beyitler üzerinde
gösterilip kullanım sahaları ve anlam özellikleri göz önünde bulundurularak
açıklanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arkaik, Ahmed-i Dâî Divanı, Eski Anadolu Türkçesi, Klasik Türk Edebiyatı, Leksikoloji

Kaynakça

• Arat, Reşit Rahmeti. (2006), Atebetü’l-Hakayık, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Argunşah, Mustafa. (2013), Çağatay Türkçesi, Kesit Yayınları, İstanbul.
• Ata, Aysu. (1998), Nehcü’l-Feradis II Dizin-Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ata, Aysu. (2014), Harezm-Altın Ordu Türkçesi, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara.
• Atalay, Besim. (2013), Divanü Lugat-İt-Türk Tercümesi C. I, II, III, IV, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Bayraktar, Nesrin. (2004), Türkçede Fiilimsiler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Bulak, Şahap. (2017), Karşılaştırmalı Tarihî Türk Yazı Dilleri Grameri, Kesit Yayınları, İstanbul.
• Caferoğlu, Ahmet. (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi, İstanbul.
• Clauson, Sir Gerard. (1972), An Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University.
• Derleme Sözlüğü. (2009), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Dilçin, Cem. (2009), Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Eraslan, Kemal. (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.Eren, Hasan. (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Bizim Büro Yayınevi, Ankara.
• Ergin, Muharrem. (1993), Türk Dil Bilgisi, Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul.
• Erol, Hülya, Arslan. (2008), Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Gabain, A. Von. (2000), Eski Türkçenin Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Gülsevin, Gürer. (2015), “Arkaik-Periferik Kavramı ve Bu Kavramın Tarihî Batı Rumeli Türkçesi Ağızlarının Tespitindeki Önemi”, The Journal of Academic Social Science Studies, 32/3, s. 1-12.
• Güner, Galip. (2013), Kıpçak Türkçesi Grameri, Kesit Yayınları, İstanbul.
• Gülcalı, Zemire. (2015), Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikâyesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Gülensoy, Tuncer. (2011), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, C. I, II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Gülsevin, Gürer. (1997), Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Hacıeminoğlu, Necmettin. (1997), Harezm Türkçesi ve Grameri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ankara.
• Hacıeminoğlu, Necmettin. (2003), Karahanlı Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Kaçalin, Mustafa. (2011), Nevayi’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Kanar, Mehmet. (2011), Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü, Say Yayınları, İstanbul.
• Kanar, Mehmet. (2010), Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Derin Yayınları, İstanbul.
• Karasoy, Y. ve Yavuz, O. (2004), “Dede Korkut’ta ayıt-/eyit; eyit-/yit-/it- ve aşıt-/işit Kelimeleri Üzerine”, Bilig Kış 2004, sayı: 28, s. 101-115.
• Kocasavaş, Yıldız. (2004), Türkçede Şahıs Zamirleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Korkmaz, Zeynep. (2010), Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Küçük, Serhat. (2013), “Zâtî Dîvânı’nda Arkaik Unsurlar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 49, s. 117-130.
• Küçük, Serhat. (2014), “Şeyyad Hamza’nın Yusuf u Zeliha’sındaki Arkaik Unsurlar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.52, s.1-25, Erzurum.
• Mansuroğlu, Mecdut. (1958), “Türkçede -gay / -gey Eki ve Türemeleri”, Jean Deny Armağanı, s. 171-183, Ankara.
• Okatan, H. İbrahim. (2013). “Sûdî’nin Şerh-i Bostan’ında Geçen Arkaik Kelimeler”, TURAN-SAM Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi, Eylül 2013, Cilt: 5/Yaz, Sayı: 19, s. 14-53.
• Ölmez, Mehmet. (2003), “Çağataycadaki Eskicil Öğeler Üzerine”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu Mustafa Canpolat Armağanı, s. 135-142, Ankara.
• Özdemir, Hakan. (2012), “Günümüze Göre Klasik Türk Edebiyatındaki Eskicil Unsurlar: İbn-İ Kemâl Örneği”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic Volume 7/4, Fall 2012, P. 2501-2509, Ankara-Turkey.
• Özdemir, Hakan. (2012), “Günümüze Göre Sehī Bey Divânı’ndaki Arkaik Unsurlar” Karadeniz, 15.S (Güz 2012), s. 90-100.
• Özmen, Mehmet. (2001), Ahmed-İ Dai Divanı Cilt I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Paçacıoğlu, Burhan. (2016), Türkçenin VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Sözcük Dağarcığı, Kesit Yayınları, İstanbul.
• Sev, Gülsel. (2007), Tarihi Türk Lehçelerinde Hâl Ekleri, Akçağ Yayınevi, Ankara.
• Şahin, Hatice. (2009), Eski Anadolu Türkçesi, Akçağ Yayınevi, Ankara.
• Taş, İbrahim. (2009), Süheyl ü Nev-Bahâr’da Eskicil Ögeler, Palet Yayınları, Konya.
• Tekin, Şinasi. (2001), İştikakçinin Köşesi, Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler, Simurg Yayınları, İstanbul.
• Tekin, Talat. (2016), Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Toparlı, Recep. (2000), Ahmet Vefik Paşa Lehçe-i Osmani, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Toparlı, Recep, Argunşah, Mustafa. (2014), Muinü’l-Mürid, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Toparlı Recep, Vural Hanifi, Karaatlı Recep. (2007), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Türkçe Sözlük. (2012), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ünlü, Suat. (2013), Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Kitabevi, Konya.
• Ünlü, Suat. (2012), Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Kitabevi, Konya.
• Ünlü, Suat. (2012), Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Kitabevi, Konya.
• Üşenmez, Emek. (2014), Eski Anadolu Türkçesinde Arkaik (Eski) Öğeler, Akademik Kitaplar, İstanbul.
• Üşenmez, Emek. (2010), Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Doğu Kitabevi, İstanbul.
• Vardar, Berke. (2007), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Multilingual Yabancı Dil Yayınları, İstanbul.
• Yüce, Nuri. (1993), Mukaddimetü’l-Edeb, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.