SOFYALI BÂLÎ’NİN DÖRT ŞEYHE DAİR İSTİHBÂRÎ BİR MEKTUBU

Yıl 2018, Sayı: 8, 37 - 64, 30.04.2018

Oğuzhan Şahin

https://doi.org/10.28981/hikmet.410167

Cited By: 1

Öz

On altıncı asrın gözde şeyhlerinden
Sofyalı Bâlî’yi önemli kılan, eserleri kadar, Osmanlı siyasî iktidârıyla olan
yakın ilişkileridir. Siyasi iktidar, hakikat ehli olan sûfîlerle taklitçileri, sultana
bağlı olanlarla isyana meyilli kutb/Mehdîleri ayırmak için Sofyalı’nın bilgisine
başvurmaktadır. Bu bağlamda Bâlî Efendi’nin çeşitli sûfî değerlendirmek için
Rüstem Paşa’ya yazdığı mektuplar dikkat çekicidir. Bu makalede Sofyalı
Bâlî’nin, İbrâhîm-i Gülşenî, Şeyh Bedrüddîn, Şeyh Üveys ve Şeyh Kara Dâvûd’a
dair çeşitli iddialar içeren bir mektubu ele alınmıştır. Bedrüddîn hakkında
bilinenin ötesinde mektupta yeni denebilece pek bir şey yoktur. Sofyalı’nın,
İbrâhîm-i Gülşenî’ye dair iddiaları, onun Dede Ömer Ruşenî’nin terbiyetinden geçmemiş
olması, câhil ve nakıslığı, müridlerini ilhâda sürüklediği şeklindedir. Kara
Dâvûd ve Üveys mevzusu ise mektupta keşf ve kutb/Mehdîlik bağlamında
değerlendirilmiştir.  

Anahtar Kelimeler

Mektup, Sofyalı Bâlî, İbrâhîm-i Gülşenî, Şeyh Bedrüddîn, Şeyh Üveys, Kara Dâvûd, kutb/Mehdi

Kaynakça

• ARPAGUŞ, Hatice K. (2006), Sofyalı Bâlî Efendi’nin Kazâ ve Kader Risâlesi ve A‘yân-ı Sâbite Açısından İnsanın Sorumluluğu, M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 30 (2006/1).
• AZAMAT, Nihat (2000), İbrâhîm Gülşenî, DİA, cilt 21, ss. 301-304.
• BAŞ, Eyüp (2005), Binyılcılık ve Osmanlı Toplumunda Hicrî Milenyum Kıyamet Beklentisi ile İlgili Bazı Veriler, Dinî Araştırmalar, cilt 7, sayı 21, ss. 163-177.
• BAŞER, Hacı Bayram (2015), Tasavvufta Savunmacı Söyleme Dönüş: Sofyalı Bâlî Efendi Örneği (ö. 960/1553), Uluslararası Sempozyum, Sahn- Semân’dan Dârülfünûn’a: Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) XVI. Yüzyıl, 19-20 Aralık 2015, İstanbul, ss. 1-10.
• BOSTANCI, Ali Haydar (1996), Tasavvufta Etvâr-ı Sebʻa ve Sofyalı Bâlî Efendi’nin “Etvâr-ı Sebʻa”sı, Marmara Ü. Sosyal Bilimler Enst., Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• CELEP, Halil (2013), Sofyalı Bâlî Efendi’nin Tasavvuf Anlayışı, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı 12, ss. 99-126.
• CELEP, Halil (2014), Sofyalı Bâlî Efendi-Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı, Gece Kitaplığı, İstanbul.
• ÇAĞRICI, Mustafa (1999), İbn Sayyâd, DİA, cilt 20, ss. 305-306.
• ÇINAR, Mahmut (2016), Osmanlı Halklarının Mehdîlik Algısı ve MüslümanTebaa Tarafından Bu Alanda Yazılan Eserler Bağlamında Kurtarıcı Beklentisinin Sosyo-Politik Bağlantıları, Kelâm Araştırmaları Dergisi, cilt 14, sayı 1, 216-239.
• EYİCE, Semavi (2002), Koca Mustafa Paşa Camii ve Külliyesi, DİA, cilt 26, ss. 133-136.
• FIĞLALI, Ethem Ruhi (1982), Mesih ve Mehdi İnancı Üzerine (Mezhepler Tarihi Açısından Bir Bakış), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 25, sayı 1, ss. 179-214.
• FLEISCHER, Cornell H. (1999), “Mehdi ve Bin Yıl: Osmanlı Emperyal İdeolojisinin Gelişimi”, Osmanlı, cilt 7 (Düşünce sayısı içinde), (edt. Güler Eren), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, ss. 149-161.
• GEL, Mehmet (2010), XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Toplumunun Dinî Meselelerine Muhalif Bir Yaklaşım: Şeyhülislam Çivizâde Muhyiddin Mehmed Efendi ve Fikirleri Üzerine Bir İnceleme, (Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki (1966), Sımavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin, Eti Yayınevi.
• GÜNDÜZ, Tufan (2010), Sofyalı Bâlî Efendi’nin Safevîlere Dair Rüstem Paşa’ya Gönderdiği Mektup, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, sayı 56, ss. 203-210.
• KARA, Mustafa (1992), “Bâlî Efendi-Sofyalı”, DİA, cilt 5, ss. 20-21.
• KONUR, Himmet (2000), İbrâhîm-i Gülşenî, İnsan Yayınları, İstanbul.
• KRSTIC, Tijana (2015), Osmanlı Dünyasında İhtida Anlatıları (15-17. Yüzyıllar), (çev. Ahmet Tunç Şen), Kitap Yayınevi, İstanbul, 116-130.
• Latîfî (2000), Tezkiretü’ş-Şuʻarâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ, (nşr. Rıdvan Canım), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• Mahmud Cemaleddin el-Hulvî (2013), Lemezât-ı Hulviyye ez-Lemeʻât-ı Ulviyye, Halvetî Büyüklerinin Tatlı Halleri, (hzl. Mehmet Serhan Tayşi), 2. Baskı, Semerkand Yayınları, İstanbul.
• Muhammed Seyyid el-Celyend (2005), Muhammed Demirtaşî, DİA, cilt 30, ss. 517-518.
• Muhyî-yi Gülşenî (2014), Menâkıb-ı İbrâhîm-i Gülşenî, (nşr. Mustafa Koç, Eyyüp Tanrıverdi), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• MUSLU, Ramazan (2007), Halvetiyye’de “Atvâr-ı Sebʻa” Yazma Geleneği ve Sofyalı Bâlî’nin Atvâr-ı Sebʻa Risalesi, Tasavvuf Dergisi, sayı 18, ss. 43-63.
• Münîrî-yi Belgradî (668/1), Şerh-i Kasîde-i Süleymân, Çorum Hasan Paşa İl Halk Ktp. 19 Hk 668/1(a).
• Nevʻîzâde Atâî (1989), Hadaiku’l-Hakaik fî Tekmileti’ş-Şakâik, cilt 2, (nşr. Abdülkadir Özcan) Çağrı Yayınları, İstanbul.
• Nevʻîzâde Atâyî (2017), Hadâʼiku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâʼik, cilt 1, (nşr. Suat Donuk), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul.
• OCAK, Ahmet Yaşar (1999/2000), Kutb ve İsyan: Osmanlı Mehdici (Mesiyanik) Hareketlerinin İdeolojik Arkaplanı Üzerine Düşünceler, Toplum ve Bilim, 83, ss. 48-57. OCAK, Ahmet Yaşar (2010), Kutb ve İsyan: Osmanlı Mehdici (Mesiyanik) Hareketlerinin İdeolojik Arkaplanı Üzerine Düşünceler, Türkiye Sosyal Tarihinde İslâmın Macerası içinde, Timaş Yayınları, İstanbul, ss. 44-56.
• OCAK, Ahmet Yaşar (2012), 16. Yüzyıl Osmanlı Anadolusu’nda Mehddici (Mesiyanik) Hareketlerin Bir Tahlil Denemesi, Yeni Çağlar Anadolu’sunda İslamın Ayak İzleri, Osmanlılar Dönemi, Kitap Yayınevi, İstanbul, ss. 72-83.
• OCAK, Ahmet Yaşar (2013), Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15-17. Yüzyıllar), (Genişletilmiş 4. Baskı), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• OCAK, Ahmet Yaşar (2017), Türkiye Tarihinde Mehdici Hareketlerin Toplu Tarihine Doğru [Metodolojik Bir Yaklaşım], Uluslararası Börklüce Mustafa Sempozyumu, 2-5 Haziran 2016, (hzl. Ertekin Akpınar), İzmir, ss. 48-59.
• Osmânzâde Hüseyin Vassâf (2011), Sefîne-i Evliyâ, cilt 3, (hzl. Mehmet Akkuş, Ali Yılmaz), Kitabevi, İstanbul.
• ÖGKE, Ahmet (2004), Tasavvufta “Kenz-i Mahfî” Düşüncesi ve Sofyalı Bâlî Efendi(960/1553)’nin “Küntü Kenzen Mahfiyyen” Şerhi Bağlamında Varoluşun Anlamı, Tasavvuf-İmî ve Akademik Araştırma Dergisi, sayı 12, 9-24.
• ÖNGÖREN, Reşat (2006), Muhyiddin Karamânî, DİA, cilt 31.
• ÖNGÖREN, Reşat (2012), Osmanlılar’da Tasavvuf: Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl), İz Yayıncılık, (3. Baskı), İstanbul.
• ÖZ, Mustafa (2003), Mehdilik, DİA, cilt 28, ss. 384-386.
• ÖZCAN, Tahsin (1999), Sofyalı Bâlî Efendi’nin Para Vakıflarıyla İlgili Mektupları, İslâm Araştırmaları Dergisi, sayı 3, ss. 125-155.
• ÖZEN, Şükrü (2001), İslâm Hukukuna Göre Zındıklık Suçu ve Molla Lutfî’nin İdamının Fıkhîliği, İslâm Araştırmaları Dergisi, sayı 6, ss.17-62.
• Rusûhî Süleymân (5221/3), Risâle fî-hakkı’r-revâfızı’l-merdûdîn, Milli Ktp. 06 Mil Yz A 5221/3.
• Şihâbüddîn Ömer es-Sühreverdî (1990), Tasavvufun Esasları- Avârifü’l-Meârif Tercümesi, (nşr. H. Kâmil Yılmaz- İrfan Gündüz), Erkam Yayınları, İstanbul.
• TABAKOĞLU, Mehmet (2016), Nûreddinzade, Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enst., Doktora tezi, Ankara.
• TANEVİ, Eşref Ali (1995), Hadislerle Tasavvuf, (hzl. Zaferullah Dâvûdî, Ahmed Yıldırım), Umran Yayınları, İstanbul.
• TEK, Abdurrezzak (2005), Fusûsu’l-Hikem’e Yönelik Bazı Tartışmalı Konulara Sofyalı Bâlî Efendi’nin Bakışı, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, cilt 14, sayı 2, ss. 107-133.
• TIETZE, Andreas (1988), Sheykh Bâlî Efendi’s Report on the Followers of Sheykh Bedreddîn, Osmanlı Araştırmaları, sayı 7-8, ss. 115-122.
• VELİKÂHYAOĞLU, Nazif (2000), Sümbüliyye Tarikatı ve Koca Mustafa Paşa Külliyesi, Çağrı Yayınları, İstanbul.
• YANİÇ, Sema (2010), XIV. Asrın İlk Yarısında Anadolu’da Mehdî Bekleme Temâyülü ve Timurtaş’ın Mehdiliği Meselesi, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 30, ss. 181-195.
• YAVUZ, Yusuf Şevki (2003), İslâm İnancında Mehdî, DİA, cilt 28, ss. 371-374.
• Zeynüddîn Ahmed b. Ahmed b. Abdi’l-Latîfi’z-Zebîdî (1982), Sahîh-i Buharî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, cilt 12, (mütercimi ve şârihi: Kâmil Miras), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara.