AHLÂT-I ERBAA/HUMORAL PATOLOJİ TEORİSİ VE DİVAN ŞİİRİNDE HAKKÂNÎ ÖRNEĞİNDE İŞLENİŞİ

Yıl 2019, Sayı: 10, 75 - 97, 30.04.2019

Zeynep Koyuncu

https://doi.org/10.28981/hikmet.512320

Cited By: 6

Öz

Klasik
Türk edebiyatı hayalî ve soyut bir edebiyat gibi aksettirilmesinin aksine geniş
bir kültürel birikimi konu edinir. Divan şairleri sosyal konuların yanı sıra insan
hayatını, dolayısı ile tıbbı da şiirlerinde işlerler. Şair ve münevver bir
mutasavvıf olan Hakkânî, mesnevisinde çeşitli bilim dallarına ait konulara
değinmiştir. Bu konulardan biri de tıp biliminde kökeni eski Mısır ve Çin’e
kadar dayanan, ahlât-ı erbaa olarak bilinen ve Batı’da humoral patoloji olarak
isimlendirilen dört sıvının insan bedenine ve mizacına etkilerini anlatıldığı
bölümdür. Bilim tarihi, tıp ve felsefe, psikoloji hatta sanat  gibi farklı alanların malzemesi sayılabilecek ahlât-ı
erbaa kuramına göre insan vücudunda bulunan dört sıvının dengesinin bozulması
sağlığın bozulması anlamına gelir. Bu dört sıvı kan, balgam, safra ve sevdadır.
Ahlât-ı erbaanın kişinin mizacı üzerinde etkisi olduğu düşünülmektedir. Bu makale
ahlât-ı erbaa ve şair Hakkânî örneğinde ahlât-ı
erbaanın işlenişi ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

: Hakkânî, ahlât-ı erbaa, humoral patoloji

Kaynakça

• Kur’an-ı Kerim Açıklamalı Meali, (2006), Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara.
• Akdoğan, Yaşar. (e-kitap), Ahmedî Divanı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR,78357/ahmedi-divani.html,(Erişim Tarihi:11.04.2018)
• Akın, Haydar. (2014), Antikçağ’dan Yeniçağ’a Delilik, Melankoli ve Cinlenme Avrupa’da Aykırı Olma Halleri Üzerine Tarihsel Bir İnceleme, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmış Doktora Tezi, Ankara.
• Aksu, İbrahim. (2012), İbn Sînâ Felsefesinde Mizâc Kavramı ve Nefs İle Olan İlişkisi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Arı, Ahmet. (2001), “Ahlât-ı Erbaa” Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü, C 1, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını, Ankara.
• Arı, Ahmet. (2001), “Anâsır-ı Erbaa” Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü, C 1, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını, Ankara.
• Ay Akdeniz, Defne. (e-makale), “Guıseppe Arcımboldo’nun Eserleri ve Gastronomi” Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, http://www.asosjournal.com/Makaleler/10 63743928_3449%20Defne%20AKDEN%C4%B0Z%20AY.pdf (Erişim Tarihi: 13.01.2019)
• Ay, Ümran. (2000), Nidâî Dürr-i Manzum, İnceleme-Karşılaştırmalı Metin, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Aydemir, Yaşar. (2000), Behişti Divanı, MEB, Ankara.
• “Balgam” Türk Dil Kurumu [TDK], Güncel Türkçe Sözlük, http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5ca371cfc97305.47848004(Erişim Tarihi: 02.04.2019)
• Bayat, Ali Haydar. (2016), Tıp Tarihi, http://www.zeytin burnu. istanbul/Document/FileManager/tip-tarih-kitabi.pdf (Erişim Tarihi:11.01.2019).
• Bekmezci, Emine Selcen. (2013), Cerrahnâme Adlı Manzum Tıp Eserinde Ahlât-ı Erbaanın İşlenişi (Cerrahnâme’nin Bitki Yönünden İncelenmesi), Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale.
• Çağbayır, Yaşar. (2007), Ötüken Türkçe Sözlük, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Dökmeci, İsmet. (2006), Tıp Terimleri Sözlüğü, İstanbul Medikal Yayıncılık, İstanbul.
• Ece, Selami. (2012), Hüsnüne Aşk Olsun, Fenomen Yayınları, Erzurum.
• Eliaçık, Muhittin. (2010), “Sıhhat u Maraz’da Ahlât-ı Erbaanın İşlenişi”, Mukaddime, 1, s.125-141.
• Erdemir, Ayşegül. (1989), “Ahlât-ı Erbaa” İslam Ansiklopedisi, C 2; Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul. Erzurumlu İbrahim Hakkı. (2013), Mârifetnâme, (Haz. Cafer Durmuş, Kerim Kara), C 2, Erkam Yayınları, İstanbul.
• Gök, Ömer. (2013), Fuzûlî’nin Sıhhat u Maraz’ı İle Derviş Siyâhî’nin Mecma-ı Tıbb'ında Ahlât-ı Erbaa’nın İşlenişi, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale.
• Gözütok, Tarık Tuna. (2013), Rifat Bin Mehmed Emin'in İlm-i Ahval-i Ruh ve Usul-i Tefekkür Adlı Eserinin Türk Psikoloji Tarihi'ndeki Yeri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Hakkânî, Manzume-i Nasâih Ala Meşrebi’t-Tasavvuf, İnebey Kütüphanesi. No 16 Or 663.
• Hakkânî, Manzume-i Nasâih Ala Meşrebi’t-Tasavvuf, Kıbrıs Milli Arşiv. No 81.
• İbn Manzur (h.1414), Lisânü’l-Arab, Dâru Sâdır, Beyrut.
• İbn-i Sînâ, (1995), El- Kânûn Fi’t-Tıbb, (Çev.) Esin Kâhya, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi, Sayı:103, Külliyatlar Dizisi, Birinci Kitap, Sayı 5, Ankara.
• “Kan” Türk Dil Kurumu [TDK], İlaç ve Eczacılık Terimleri Sözlüğü, http://www.tdk.gov.tr/index.php? option=co m_eczacilik&view=eczacilik&kategori1=yazimay&kelimesec=5483 (Erişim Tarihi: 01.04.2019)
• Kanar, Mehmet. (2009a), Arapça Türkçe Sözlük, Say Yayınları, İstanbul.
• Kanar, Mehmet. (2009b), Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Say Yayınları, İstanbul.
• Kelly, Kate. (e-kitap), The History of Medicine,500-1450, Newyork. https://books.google.com.tr/books?hl=tr&lr=&id=jWwyG0gC8jMC&oi=fnd&pg=PP1&dq=Kelly,+K.+(2009)+The+History+of+Medicine,500-1450,+New+ York.&ots=BN_DN89RlN&sig=mkkv43KE4m90kjt0OA0kSSrlgRE&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false, (Erişim Tarihi:11.04.2018)
• Kemikli, Bilal. (2007), “Divan Şiirinde Hastalık ve Tedavi”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi C 16, (4), s.19-36.
• Kuşlu, Harun ve Aydın, Metin. (2016), “Galen Düşüncesinde Mizacın Ahlâka Tesiri” İslam Düşüncesinde Mizaç Teorileri (Editörler Tiryaki, Mehmet Zahit, Tiryaki, Kübra Bilgin.) Nobel Yayıncılık, Ankara.
• Macit, Muhsin. (2012), Nedim Divanı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, Ankara.
• Onay, Ahmet Talat. (2004), Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, MEB, İstanbul.
• Parlatır, İsmail. (2006), Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınevi, Ankara.
• Parmaksızoğlu, İsmet. (1964), Kıbrıs Sultan İkinci Mahmud Kütüphanesi, Türk Kütüphaneciler Derneği Yayınları, Ankara.
• “Safra” Türk Dil Kurumu [TDK], İlaç ve Eczacılık Terimleri Sözlüğü, http://www.tdk.gov.tr/index.php? option=com_eczacilik&view=eczacilik&kategori1=yazimay&kelimesec=9156 (Erişim Tarihi: 01.04.2019)
• Sakin, Orhan, Okutan, Yahya, Koçer, Doğan, Yıldız, Mecit. (e-kitap), Yâdigâr- 15. Yüzyıl Türkçe Tıp Kitabı, Yâdigâr-ı İbn Şerîf, http://www.zeytinburnu.istan bul/Document/FileManager/ Yadigar-1.pdf (Erişim Tarihi: 13.01.2019)
• Salih, Aidin. (2018), Gerçek Tıp Yitik Şifanın İzinde, (Yayına Hazırlayan: Hatice Misge) Yitik Şifa Yayıncılık, İstanbul.
• Sarı, Nil. (2008), “Osmanlı Tıbbında Besinlerle Tedavi ve Sağlıklı Yaşam”, Türk Mutfağı, T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Sunar, Cavit. (1974), Tasavvuf Felsefesi veya Gerçek Felsefe, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.
• Şentürk, Ahmet Atilla. (2016), Osmanlı Şiir Kılavuzu, OSEDAM, İstanbul.
• Timurtaş, Faruk Kadri (2005) Tarih İçinde Türk Edebiyatı, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Uğurlu, Mehmet Cemil. (1997), Hipokrat, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası 50, (2), s.67-78.
• Unat, Ekrem Kadri, İhsanoğlu, Ekmeleddin ve Vural, Suat. (2004), Osmanlıca Tıp Terimleri Sözlüğü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara.
• Uzun, Şahin. (2018), Mizaç Kitabı-2 Karakter ve Sağlık Analizi, Expoze Kitap, İstanbul.
• Yeniterzi, Emine. (1998), “Divan Şiirinde Sağlık ve Hastalıklarla İlgili Bazı Hususlar”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (4), s. 87-103.
• Yılmaz, Mehmet. (2013), Kültürümüzde Ayet ve Hadisler, İstanbul, Kesit Yayınları.