HARFTEN VAHDETE BİR YOLCULUK: HAMDÎ BABA DİVANI’NDA HURÛFÎLİK ETKİSİ

Yıl 2023, Sayı: ÂŞIK VEYSEL HATIRASINA GELENEK VE EDEBİYAT ÖZEL SAYISI, 431 - 447, 01.10.2023

Gülşah Gaye Fidan

https://doi.org/10.28981/hikmet.1332423

Öz

İnsanlık tarihinde oldukça eski bir geçmişe sahip olan Hurûfilik, kâinatın yaratılış sırrının harf ve sayılarda gizli olduğuna inanılan ve onlara sembolik anlamlar yüklenerek bu sırrı açıklamayı amaç edinen bir öğretidir. İslam medeniyetinde Fazlullah-ı Hurûfî tarafından sistemleştirilen bu anlayış pek çok müellif ve şairi etkilemiş, pek çok divan ve tekke şairi bu felsefeyi eserlerine yansıtmışlardır. Bunlardan biri de on dokuzuncu yüzyılda yaşamış Antepli şair Hamdi Baba’dır. Bektaşî meşrepli bir şair olan Hamdî Baba, İslam'ın ana itikadî esaslarına zarar vermeden Bektaşîlikteki mistik öğretileri ve sembolleri sanatsal bir şekilde dile getirmiştir. Onun şiirlerinde, tarikatın ruhaniyeti ve manevi hedefleri, özenle işlenmiş ifadelerle aktarılmıştır.
Bu çalışmada, Hurûfîlikle ve Hamdî Baba ile genel bilgi verildikten sonra şairin divanı incelenmiştir. Divanda şairin harflerle yaptığı kelime oyunlarının yer aldığı şiirler bulunmaktadır. Ancak bunların dışında özellikle bütün harflerin başlangıcı olan noktanın yaratılışın da başlangıcı kabul edilmesi, yaratılışın sırrının bu noktada olduğuna inanılması, Besmele’nin “be” harfinin noktasının Hz. Ali olarak kabul edilmesi, yirmi sekiz ve otuz iki harfin insan yüzündeki zuhuru ve bu anlayış doğrultusunda insan yüzünün Kur’an’a benzetilmesi gibi yaygın kullanılan Hurûfîlik tevilleri divanda çokça tespit edilmiştir. Eserde önemli ölçüde yer bulan bu Hurûfî argümanları belirlenerek beyitler bu bakış açısıyla değerlendirilmiş ve açıklanmış, Hamdî Baba’nın Hurûfî bir şair olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hurûfîlik, Tasavvuf, Ayıntaplı Hamdi Baba, Klasik Türk Edebiyatı

Kaynakça

• Aksu, Hüsamettin. Fazlullah-ı Hurûfî”, DİA./12, 277-279. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Aksu, Hüsamettin. “Hurûfîlik”, DİA./18, 408-412. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Ceylan, Ömür. “Dini-Tasavvufi Edebiyatımızla Divan Edebiyatımızdaki Harf Telakkilerinin Mukayesesi Üzerine Bir Deneme”, İlmi Araştırmalar, 5 (1997), 141-152.
• Çelebioğlu, Amil. “Harflere Dair”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, 599-606. İstanbul: MEB Yayınları, 1998.
• Duman, Zeki-Altundağ, Mustafa. “Hurûf-ı Mukattaa”, DİA./18, 401-408. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Eren, Abdullah. “Klasik “Türk Şiirinde Tasavvufî Açıdan Tûr-i Sînâ”, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Özel Sayı 4 (2018), 197-210.
• Gökcan Türkdoğan, Melike. “Klasik Türk Edebiyatında Harf Sembolizmine Bir Örnek: “Sırr-ı Nokta” Manzumesi”, Turkish Studies-International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 10/4, (2015), 517-536.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Hurûfîlik Metinleri Kataloğu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1973.
• Gürgendereli, Müberrâ. Türkçe Mesnevilerde Besmele Şiirleri. İstanbul: Acar Bilgi Yay., 2010.
• Kufacı, Osman “Nesîmî Divanı’nda Hz. Âdem Bağlamında Hurûfîlik Propagandası”, Turkish Studies Languages and Literature, 14/2, (2019), 677-699.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Anlamı (Me’âl). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1983.
• Schimmel, Annemarie. Sayıların Gizemi. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1998.
• Schimmel, Annemarie. İslam'ın Mistik Boyutları. (çev. Ergun Kocabıyık), İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001.
• Şenödeyici, Özer. “Nesîmî Şiirine Göre Hurufi Güzeli Portresi”, Alevilik Araştırmaları Dergisi, 4/8, (2014), 35-47.
• Topaloğlu, Bekir. “Cennetin İsimleri”, DİA./7, 376-386, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Tökel, Dursun Ali. Divan Şiirinde Harf Simgeciliği. İstanbul: FSM Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2001.
• Usluer, Fatih. Hurufilik: İlk Elden Kaynaklarla Doğuşundan İtibaren. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2009.
• Usluer, Fatih. Fazlullah Esterâbâdî-Câvidân-Nâme Dürr-i Yetîm İsimli Tercümesi. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
• Usluer, Fatih. Seyyid Nesîmî-Hakikatlere Giriş-Mukaddimetü’l-Hakâyık. İstanbul: Revak Kitabevi, 2017.
• Usluer, Fatih. “Divan Şairleri ve Hurûfîlik”, Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 23/1, (2019), 80-104.
• Yakar, Halil İbrahim. Ayıntablı Hamdî Baba Divanı. Konya: Palet Yayınları, 2012.
• Yılmaz, Mehmet. Edebiyatımızda İslamî Kaynaklı Sözler (Ansiklopedik Sözlük). İstanbul: Enderun Yayınevi, 1992.