A WORK ON PHYSIOGNOMY ATTRIBUTED TO ABŪ SEHL AL MASIHI: GEVREKZÂDE HÂFIZ HASAN EFENDI'S TRANSLATION OF FİRÂSETNÂME

Yıl 2024, Sayı: VEFATININ 100. YILI MÜNASEBETİYLE ALİ EMÎRÎ ÖZEL SAYISI, 804 - 837, 30.09.2024

Zeynep Koyuncu

https://doi.org/10.28981/hikmet.1508469

Öz

Firâset is the knowledge and ability to discover the inner side of events through experience, observation or divine grace, and to make accurate inferences about human temperament and behavior based on physical characteristics. This comprehensive science, which is called physiognomy in the West, has its origins in Ancient Greece and has found a place in Egyptian, Iranian, Roman and Indian cultures, and expands into different branches with cultural influences. The different subjects such as determining lineage, tracing, determining direction, finding mines and underground waters, predicting war and peace or famine and famine from sheep bones are among the branches of firâset. In classical Turkish literature, works on physiognomy are generally referred to as firâsetnâme or kıyâfetnâme, and the term is used as ilm-i firâset in the most comprehensive sense, and ilm-i kıyâfet, ilm-i ebdân, ilm-i simâ. The works on physiognomy that were transferred to the Islamic world through translation from Greece were supported by religious references and expanded with cultural elements. One of these works is the Firâsetnâme, which is said to belong to the physician and philosopher Abū Sahl al-Masîhî (d. 401/1010-11[?]), but which sources state has not yet been recovered. The last representative of traditional Ottoman medicine, the sertabib Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi (b. 1140?/1727 d. 1216/1801) translated this work, considered one of the earliest examples of the genre, into Turkish. The translation of Firâsetnâme, which is attributed to different religious and scientific authorities in addition to Mesîhî and is essentially a scholarly work, is different from its counterparts in that it is written by a physician and its target audience is physicians, and it is also noteworthy in literary terms in terms of its narrative elements. This article introduces in detail this translation in prose, which is a mixture of translation and copyright, which has been included in the literature of classical Turkish literature under the titles Firâsetnâme/Kıyâfetnâme but has not survived to the present day.

Anahtar Kelimeler

Physiognomy, Firâsetnâme/Kıyâfetnâme, Abû Sahl al Masîhî, Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi

EBÛ SEHL EL MESÎHÎ’YE ATFEDİLEN FİZYONOMİ KONULU BİR ESER: GEVREKZÂDE HÂFIZ HASAN EFENDİ’NİN FİRÂSETNÂME TERCÜMESİ

Öz

Firâset tecrübe, gözlem ya da ilahi bir lütuf sayesinde olayların iç yüzünü keşfetme ve fiziki özelliklerinden yola çıkarak insanın huy ve davranış biçimlerine dair doğru çıkarımlar yapabilme bilgi ve becerisidir. Batı’da fizyonomi terimi ile adlandırılan, kökeni Eski Yunan’a uzanan; Mısır, İran, Roma ve Hint kültürlerinde yer edinmiş bu kapsamlı bilim, kültürel etkilerle farklı dallar halinde genişler. Nesep belirleme, iz sürme, yön tayin etme, maden ve yer altı sularını bulabilme, koyun kemiğinden savaş-barış ya da kıtlık-bereketi tahmin edebilmeye yarayan farklı konular firâsetin şubeleri arasındadır. Klasik Türk edebiyatında fizyonomi konulu eserlere genel olarak firâsetnâme veya kıyâfetnâme adı verilir ve terim, en kapsamlısı ilm-i firâset, konu daraltılarak ilm-i kıyâfet, ilm-i ebdân, ilm-i simâ gibi terkipler ile karşılanır. İslam dünyasına Yunan’dan çeviri yoluyla aktarılan fizyonomi içerikli eserler, dinî referanslar ile desteklenmiş ve kültürel ögelerle genişletilmiştir. Bunlardan biri de tabip ve filozof Ebû Sehl el Mesîhî (ö. 401/1010-11[?])’ye ait olduğu söylenen ancak kaynaklarda elde edilemediği belirtilen Firâsetnâme’dir. Geleneksel Osmanlı hekimliğinin son temsilcisi, sertabip Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi (doğ. 1140?/1727- ö. 1216/1801) türün en eski örneklerden biri kabul edilen bu eseri Türkçeye tercüme etmiştir. Mesîhî’nin yanı sıra farklı din ve bilim otoritelerine de atfedildiği görülen ve esasında ilmî bir eser olan Firâsetnâme tercümesi, bir hekimin elinden çıkması ve hedef kitlesinin hekimler olması bakımından benzerlerinden farklı, içerisindeki tahkiye unsurları yönüyle edebî anlamda da dikkate değerdir. Makalede klasik Türk edebiyatının türle ilgili literatüründe Firâsetnâme/Kıyâfetnâme adlarıyla yer alan ancak günümüze kazandırılmamış olan tercüme-telif karışımı, tamamı mensur bu çeviri ayrıntılı olarak tanıtıldı.

Anahtar Kelimeler

fizyonomi, Firâsetnâme, Kıyâfetnâme, Ebû Sehl el Mesîhî, Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi

Kaynakça

• Acıduman, Ahmet. “Erken Dönem Türkçe Tıp Yazmalarından Birisi: Çağmînî’nin Kânûnçe’si”. XVII. Türk Tarih Kongresi, Erişim 24 Haziran 2024. https://www.researchgate.net/publication/362569408
• Akkuş, Metin. Klâsik Türk Şiirinin Anlam Dünyası. Erzurum: Fenomen Yayıncılık, 2007.
• Alper, Ömer Mahir. “Mesîhî, Ebû Sehl”. DİA. 29/313-314, 2004.
• Anetshofer, Helga vd. “Cinsel İçerikli bir Osmanlı Kıyâfetnâmesi: Ta‘rîfnâme-i Zenâne”. Toplumsal Tarih. (Haziran 2016), 28-37.
• Arı, Nesrin. Abd El-Vahhâb B. Cemâl Ed-Dîn Yûsuf B. Ahmed El-Medâ'î Kânûnçe Fi’t-Tıbb. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2022.
• Bakar, Osman. İslâm Bilim Tarihi ve Felsefesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.
• Bayram, Nurgül. Makâle-i Re'îsü'l-Eshıyâ Hâtem-i Tay ve Anter (Gevrek-Zâde Hâfız Hasan) [çeviri yazılı metin] / Makâle-i̇ Re'îsü'l-Eshiyâ Hâtem-i̇ Tay ve Anter (Gevrek-Zâde Hâfiz Hasan). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Bursalı Mehmed Tahir ve Akyürek, Ahmed Remzi. Osmanlı Müellifleri I-III ve Miftâhu’l-Kütüb ve Esâmî-i Müellifîn Fihristi. (Haz. Kurnaz, Cemal-Tatçı, Mustafa) Ankara: Bizim Büro Yayınları, 2009.
• Canım, Rıdvan. Divan Edebiyatında Türler. Ankara: Grafiker Yayınları, 2020.
• Çağbayır, Yaşar. Ötüken Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• Çavuşoğlu, Ali. Kıyâfetnâmeler. Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.
• Çelebioğlu, Âmil. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları. Ankara: MEB Yayınları, 1998.
• Çelgin, Güler. Eski Türkçe Yunanca Sözlük. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2011.
• Demirhan Erdemir, Ayşegül. “Ahlât-ı Erbaa”. DİA. 2/24. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Gevrekzâde Hasan Efendi, Firâsetnâme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yazmaları 7085, 1-31 http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TY/nekty07085.pdf
• Gevrekzâde Hasan Efendi, Kıyâfetnâme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yazmaları 2695, 1-20b http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TY/nekty02695.pdf
• Göka, Erol-Beyzayüz, Murat. “Gerçek” İnsanın Yüzünde Yazar mı? Batı, İslam ve Bilim Dünyasında Kişiliği Yüzden Tanımak. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Gürbüz, Mehmet. Ta‘likîzâde Mehmed Subhî Firâset-nâme, Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
• Gürbüz, Mehmet. “Ta‘likîzâde Mehmed Subhî’nin Firâset-nâme’si”. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/5 (2017), 165-176. https:// doi.org/10.7827/TurkishStudies.11353
• Demirhan Erdemir, Ayşegül. “Ahlât-ı Erbaa”. DİA. 2/24. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• İnalcık, Halil. “Kırım”. DİA. 25/449-457. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Kâşânî, Abdurrezzak. Tasavvuf Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli, İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Kaya, Mehmet Cüneyt. “Ebû Sehl Îsâ b. Yahyâ el-Mesîhî ve Kitâb fî esnâfi’lulûmi’l-hikmiyye’si”. İslam Tetkikleri Dergisi- Journal of Islamic Review 10, 2 (2020), 467-499. https://doi.org/10.26650/iuitd.2020.770552
• Kesik, Beyhan. “Köprülü-zâde Abdullah Paşa”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. 01.02.2024. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kopruluzade-abdullah- pasa)
• Komisyon, Türkçe Sözlük. Ankara: Atatürk Türk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 2005.
• Komisyon, Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. (Ed. Zafer Erginli) İstanbul: Kalem Yayınları, 2006.
• Kuran-ı Kerim. Diyanet İşleri Başkanlığı. https://kuran.diyanet.gov.tr.
• Macdonald, Duncan Black. “Firâset”. İslam Ansiklopedisi. 4/640, İstanbul: MEB Yayınları,1998.
• Mehmed Bahaeddin, Yeni Türkçe Lügat. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
• Mengi, Mine. “Kıyâfetnâme”. DİA. 25/512-513. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Muallim Naci, Lugat-i Nâcî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
• Mutçalı, Serdar. Arapça Sözlük, İstanbul: Dağarcık Yayınları, 1995.
• Mütercim Ahmed Âsım Efendi. El-Okyânûsu’l Muhît Kâmûsu’l-Muhît. Erişim 8 Mayıs 2024. https://kamus.yek.gov.tr/ Okuyucu, Cihan vd. Klasik Dönem Osmanlı Nesri. İstanbul: Kesit Yayınları, 2011.
• Paker, Saliha. “Terceme, Te’lif ve Özgünlük Meselesi”. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları IX Metnin Hâlleri: Osmanlı’da Telif, Tercüme ve Şerh. haz. Hatice Aynur vd. 36-71. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Redhouse, W. James. Müntehabât-ı Lügât-i Osmâniyye. Ankara: Atatürk Türk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 2016.
• Sarı, Nil- Zülfikar, Bedizel. “The Paracelsusian Influence on Ottoman Medicine in the Seventeenth and Eithteenth Centuries”. Transfer of modern science and technology to the muslim world. ed. Ekmeleddin İhsanoğlu. 160-168. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi Yayınları,[Research Centre for Islamic History Art & Culture (IRCICA)], 1992.
• Sarı, Nil. “Hekimbaşı”. DİA. 17/161-164. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Sarı, Nil. “Osmanlı Tıp Tarihi Araştırmalarında Sorunlar”. Osmanlı Tarihçiliğine Yön Veren Konuşmalar. Editörler Arif Bilgin- M. Bedizel Aydın. 167-224. İstanbul: Kronik Kitap Yayınları, 2021.
• Sarıçiçek, Ramazan. Mustafa Bin Bâli, Risâle-i Kıyâset-i Firâset/İlm-i Firâset Yüzler Hâli Söyler. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2014.
• Seyyid Lokman Çelebi, Kıyâfetü’l-İnsâniyye fî Şemâili’l-Osmâniyye. (Çev. Temelkuran, Tevfik vd. ed. Tülay Duran) İstanbul: Tarihi Araştırmalar Vakfı, 1999.
• Sincar, Gülistan. Hekimbaşı Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi'nin Hayatı ve Risale- i Nikrîsiyye Adlı Eserinin Değerlendirmesi ve Transkripsiyonu. Ağrı: Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Şeker, Mehmet. Gelibolulu Mustafa Âlî ve Mevaidü’n-nefais fi Kavaidi’l-mecalis. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
• Şentürk, Ahmet Atilla-Kartal, Ahmet. Üniversiteler İçin Eski Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları, 2004.
• Tan, Ertuğrul. XVIII. Yüzyılda Osmanlılarda Vebâ: Örnek Bir Çalışma Olarak Gevrekzâde Hâfız Hasan Efendi'nin 'Micennetü't-Tâ'ûn Ve'l-Vebâ' İsimli Çalışması. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2016.
• Tayşi, Mehmet Serhan. “Kıyâfe”. DİA. 25/507. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Tercüme-i Sirru’l-Esrâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hazret-i Nasuhi Dergahı, 0028/-008, 59-60, https://portal.yek.gov.tr/works/detail/533720
• Tulum, Mertol. Arapça ve Farsça’dan Osmanlı Türkçesi’ne Alıntılar Sözlüğü. Cilt 1, İstanbul: Ketebe Yayınları, 2023.
• Turabi, Ahmet Hakkı Gevrekzâde Müzikle Tedavi Amasya Darüşşifa Örneği. Amasya : Amasya Belediyesi, 2015.
• Uludağ, Süleyman, “Firâset”. DİA. 13/117-118. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Uslu, Recep. “Hasan Efendi, Gevrekzâde”. DİA. 16/316-318). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,1997.
• Vankulu Mehmed Efendi. Vankulu Lugatı. Erişim 8 Mayıs 2024. https://kamus.yek.gov.tr/
• Welling, Lisa L. M.- Orille, Alex “A Preliminary Investigation Into Individual Differences that Predict Men’s Preferences for Cues to Fertility in Women’s Faces Adaptive Human Behavior and Physiology”. Adaptive Human Behavior and Physiology (2023) 284–307. https://doi.org/10.1007/s40750-023-00223-0
• Yazar, Sadık. Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2011.