15-20. YÜZYIL DİVANLARINDA KENÂR/DER-KENÂR (ET, EYLE, OL) YAPISININ ANLAM ÇERÇEVELERİ

Yıl 2024, Sayı: VEFATININ 100. YILI MÜNASEBETİYLE ALİ EMÎRÎ ÖZEL SAYISI, 935 - 949, 30.09.2024

Selim Gök

https://doi.org/10.28981/hikmet.1513678

Öz

Dildeki kelime, kavram ve tabirlerin; gerçek, mecaz ve yan anlam ilişkilerine bağlı olarak edebî metinlerde kullanılması çok anlamlı yapıların oluşmasını sağlamaktadır. Deyimler gibi gerçek anlamlarından tamamen kopmayan fakat metin bağlamlarına göre anlamları değişen bu yapılar, tarihî seyirinde farklı anlamlar kazanarak özgün birer dil ve edebiyat malzemesi hâline gelmektedirler. Bunun bir örneği olarak bu çalışmada “kenâr/der-kenâr (et-/eyle-/ol-)” çok anlamlı yapısı üzerine değerlendirmeler yapılacaktır. Bu yapı, esasında “kıyı, çevre, sahil uç, köşe, kucak vb” manalarına gelen “kenar” ile “yazı, kucak” manasına gelen “der-kenâr” kelimelerinin “etmek, eylemek, olmak” gibi yardımcı eylemlerle birleşmesinden oluşmuştur. 15-20. yüzyıla ait 211 divanın taranmasından elde edilen klasik şiir örneklerinde de “kenâr/der-kenâr (et-, eyle-, ol-)“ yapısının lügat manaları dışında şiir bağlamlarına göre yeni anlamlar kazandığı tespit edilmiştir. Bu çerçevede öncelikle tespiti yapılan şiir örnekleri manalarına göre sınıflandırılmış, düzyazıya aktarılmış ve bağlam yönünden lügat manalarıyla mukayese edilmiştir. Neticede “yazı/not”, “sevgili”, “deniz”, “inci”, “kıyı”, “sahil” “tabiat”, vb. gibi konulara ilişkin bağlamları sebebiyle bu çalışmanın konusu olan bu yapı; “avlamak/yakalamak”, “elde etmek”, “el-etek çekmek”, “esir olmak”, “değerli bir şeyi sararak korumak”, “gizlenmek”, “mesken/yurt tutmak” vb.” gibi yeni pek çok manayı karşılayarak üslup-bağlam-anlam ilişkisini yansıtan bir örnek olmuştur.

Anahtar Kelimeler

kenar, derkenar, divan, haşiye, yazı

SEMANTIC FRAMEWORKS OF THE STRUCTURES KENÂR/DER-KENÂR (ET, EYLE, OL) IN DIVANS OF THE 15TH TO 20TH CENTURIES

Öz

The use of words, concepts, and expressions in literary texts, based on their literal, figurative, and secondary meaning relationships, enables the formation of highly meaningful structures. These structures, like idioms, do not completely detach from their literal meanings but change depending on the context of the text. Over time, they acquire different meanings and become original linguistic and literary materials. As an example of this, in this study, evaluations will be made on the polysemous structure of "kenâr/der-kenâr (et-/eyle-/ol-)." This structure essentially originates from the word "kenar," which means "edge, surrounding area, coast, corner, lap," and "der-kenâr," which means "writing, lap," combined with auxiliary verbs such as "etmek (to do)," "eylemek (to perform)," and "olmak (to be)." In the examples of classical poetry obtained from the examination of 211 divans dating from the 15th to the 20th century, it was found that the "kenâr/der-kenâr (et-, eyle-, ol-)" structure acquired new meanings beyond its dictionary definitions according to the poetic contexts. In this framework, the identified poetic examples were first classified according to their meanings, converted into prose, and compared with their dictionary definitions in terms of context. As a result, due to its contextual associations with topics such as "writing/note," "beloved," "sea," "pearl," "shore," "coast," "nature," etc., this structure, which is the subject of this study, has come to reflect the relationship between style, context, and meaning by taking on many new meanings such as "to hunt/capture," "to obtain," "to withdraw from something," "to become a captive," "to wrap and protect something valuable," "to hide," "to take up residence," etc.

Anahtar Kelimeler

edge, margin, footnote, writing, divan

Kaynakça

• Aksoyak, İ. Hakkı. Gelibolulu Mustafa Âlî Divanı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58695,gelibolulu-mustafa-ali- divanipdf.pdf?0, (e.t: 06. 07. 2024).
• Arslan, Mustafa. Muhyî Divanı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2020. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/78626,muhyi-divanipdf.pdf?0, (e. t.: 09.07.2024).
• Ayverdi, İlhan. Kubbealtı Lugati-Misalli Büyük Türkçe Sözlük C. 2. haz. Ahmet Topaloğlu, vd., İstanbul: Kubbealtı, 2011.
• Bayram, Yavuz. Adlî Divanı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59923,adli-divanipdf.pdf?0, (e.t:)2024.07.06.
• Berbercan, M. Turgut. “Türk Dili ve Kültürü Açısından Baburname’de Avcılık”. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 42, (2010), Erzurum, 125-145.
• Çeçen, Halil. Fıtnat Hanımın Hayatı, Sanatı ve Divanı (İnceleme-Metin). Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
• Çeltik, Halil. Ahmed-i Rıdvan Divanı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55738,ahmed-i- ridvan-divanipdf.pdf?0, (e. t.: 06.07.2024).
• Çetin, Atilla. “Derkenâr”. TDVİA. 9/179-180. İstanbul TDV Yayınları, 1994.
• Çetindaş, Dilek. “Modern Edebiyatta Yılan-Ejderha-Şahmeran Motifleri”. Yılan Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali, 409-427. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2014.
• Demir, Berfu. Deniz Müzesi Koleksiyonunda Bulunan Saltanat Kayıklarının ve Sergileme Yaklaşımının Değerlendirilmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Erdoğan, Mustafa. Bursalı Rahmî Divanı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55910,bursali-rahmi- divanipdf.pdf?0, (e. t.: 06.07.2024).
• Fırat, Sevinç. Edhemî Divanı ve Tahlili. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Kaçalin, Mustafa S. Ahî Divanı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10590,ahidivanimustafakacalinpdf.pdf ?0, (e. t.: 06.07.2024).
• Kahraman, Bahattin. Vahîd Mahtûmî Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Eserlerinin Tenkitli Metni. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi. C. 1-2, 1995.
• Karaköse, Saadet.. Nev’î-zâde Atâyî Divanı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55734,nevi-zade- atayi-divanipdf.pdf?0.
• Kavruk, Hasan. Şeyhülislam Yahya Divanı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10655,seyhulislamyahyadivanihasank avrukpdf.pdf?0, (e. t.: 06.07.2024).
• Kaya, B. Ali. Azmizâde Hâletî Divanı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56159,azmizade- haleti-divanipdf.pdf?0, (e. t.: 06.07.2024).
• Koçu, R. Ekrem. Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü. Ankara: Sümerbank Kültür Yayınları, 1969.
• Kurnaz, Cemal. Divan Edebiyatı ve Türk Kimliği. Ankara: Kurgan Edebiyat, 2011.
• Küçük, Sabahattin. Bâkî Divanı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10596,bakidivanisabahattinkucukpdf. pdf?0, (e.t: 06. 07. 2024).
• Mengi, Mine. Mesîhî Divanı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2020. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/74203,mesihi-divanipdf.pdf?0, (e. t.: 06.07.2024).
• Mermer, Ahmet. Mezâkî Divanı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2021. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/120433,mezaki-divanipdf.pdf?0, (e. t.: 06.07.2024).
• Onay, A. Talat. Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. haz. Cemal Kurnaz, Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Öztürk, Furkan. Bâkî Divanı Sözlüğü [Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük]. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, 2007.
• Özyıldırım, A. Emre. Hamdullah Hamdi Divanı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10615,girispdf.pdf?0, (e. t.: .)06.07.2024
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları, 2004.
• Redhouse, J. William. Müntahabât-ı Lügât-i Osmâniyye. haz. Recep Toparlı vd. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.
• Sefercioğlu, Nejat. “Yazı ve Yazı ile İlgili Unsurların Divan Şiirinde Kullanılışı 2”. Yeni Defne 8/96-97, (1990), İstanbul, 2-8.
• Şemseddin Sâmi. Kâmûs-ı Türkî. Dersaadet, 1317
• Şükün, Ziya. Farsça-Türkçe Lügat (Gencinei Güftar, Ferhengi Ziya) C. 3. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1984.
• Topuzoğlu, T. Rüştü. “Hâşiye”. TDVİA. 16/419-422. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Toven, M. Bahaettin. Yeni Türkçe Lügat. haz. Abdülkadir Hayber. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• Tunadurur, Melike. Edirneli Ahmed Rüşdî Divanı. Edirne: Trakya Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Edirne, 2012.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2005.
• Üst, Sibel. Edirneli Nazmî Divanı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2018. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57766,edirneli-nazmi- divanipdf.pdf?0, (e. t.: 07.07.2024).
• Vural, Ramazan. Dürrî Ahmed Efendi Divanı. E-kitap: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2020. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/73492,durri-ahmed-efendi- divanipdf.pdf?0, (e. t.: 06.07.2024).
• Yılmaz, Ozan. “Klasik Şerh Edebiyatı Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 5/9 (2007), 271-304.
• YTS. Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1983.
• Zülfe, Ömer. Yakînî, Divan (İnceleme-Metin ve Çeviri, Açıklamalar-Sözlük). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2009.