Osmanlı Devleti’nde Müslüman Kadınların Mahkemeyi Kullanmaları Üzerine Bazı Bilgiler: XVII. Yüzyıl Sofya

Yıl 2022, Cilt: 1 Sayı: 1, 53 - 72, 30.06.2022

İbrahim Etem Çakır

Öz

Osmanlı Devleti’nde kadınları konu alan bazı çalışmalar yapılmıştır. Ancak Müslüman kadınların kadı mahkemesini kullanmalarına ilişkin çalışmalar az sayıdadır. Bu çalışmada Sofya’da Müslüman kadınların kadı mahkemesini kullanma pratiği ele alınmıştır. Osmanlı Devleti’nde kadınlar daha çok evlilik, boşanma, mehir, nafaka, çocuk velayeti, miras gibi toplumsal konularda kadı mahkemesine başvurmuştur. Osmanlı tarihinde kadı mahkemesinde görülen davaların kayıtlarını ihtiva eden ve toplumsal hayat, ekonomi, hukuk ve benzeri konularda ana kaynak mahiyetindeki kadı sicillerinin önemi herkesin malumudur. Bu çalışmada ana kaynak olarak kullanılan Sofya mahkemesine ait şer‘iyye sicil defterleri günümüze
seri halde ulaşmıştır. Şer‘iyye sicillerine göre evlenme, boşanma, miras, kefalet, nafaka, alım-satım, alacak-verecek gibi pek çok konuda kadınların kadı mahkemesine başvurduğu anlaşılmaktadır. Müslüman kadınlar genellikle vekil aracılığı ile mahkemede işlerini yürütürken zimmi kadınlar ise mahkemeyi doğrudan kullanmayı tercih etmişlerdir. Bu araştırmada Sofya’da Bulgaristan Milli Kütüphanesi’ndeki (St. Cyril and Methodius National Library) şer‘iyye sicilleri kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sofya, kadın, şer‘iyye sicili, mahkeme.

Kaynakça

• Sofya Şer‘iyye Sicilleri
• St. Cyril and Methodius National Library of Sofia (NBKM), Oriental Department, Sofya, Bulgaristan.
• S 344 957/1550
• S 1bis 1026-1027/1617-1618
• S 308 1028-1029/1619
• S 12 1082-1089/1671-1678
• S 85 1090-1092/1680-1681
• S 149 1094-1095/1683-1684
• Kaynak, Araştırma ve İnceleme Eserleri
• Abacı, Nurcan, Bursa Şehrinde Osmanlı Hukukunun Uygulanması, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.
• Acar, Halil İbrahim, “İddet”, İslâm Ansiklopedisi, XXI, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2000, s. 466-471.
• Aktan, Hamza, “İslam Aile Hukuku”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi II, T.C. Başbakanlık Aile Araştırmaları Kurumu Yayınları, Ankara 1993, s. 396-433.
• Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-Hükkâm Şerh-i Mecelletü’l-Ahkâm, I, IV, İstanbul 1930.
• Argıt-İpşirli, Betül, “Osmanlı Hukuk Çalışmalarında Kadın”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, III/5, 2005, s. 575-621.
• Aydın, Mehmet Akif, “Mehir”, İslâm Ansiklopedisi, XXVIII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2003, s. 389-391.
• Aydın, Mehmet Akif, İslam-Osmanlı Aile Hukuku, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 1985.
• Crampton, R.J, Bulgaristan Tarihi. (çev. N. Ekici), Jeo Politika Yayınları, İstanbul 2007.
• Çakır, İbrahim Etem, “Zimmi Kadınlar Kadı Mahkemesinde”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 21, 2014, s. 41-66.
• Çakır, İbrahim Etem, 16. Yüzyılda Ayntab Şehri, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2015.
• Çakır, İbrahim Etem, “Osmanlı Taşrasında Elitler XVII Yüzyıl Sofya Örneği”, Archivum Ottomanicum, 33, 2016, s. 63-81.
• Çakır, İbrahim Etem, “Osmanlı Toplumu’nda Köle ve Cariyeler, Sofya 1550-1684”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 36, 2016, s. 201-216.
• Çakır, İbrahim Etem, “Sofya Şehrinde Kadın Giyim Kuşam Kültürü XVII Yüzyılın İkinci Yarısı”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 56, 2016, s. 1365-1386.
• Düzdağ, M.Ertuğrul, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1983.
• Ekinci, Ekrem Buğra, Osmanlı Hukuku Adalet ve Mülk, Arı Sanat Yayınları, İstanbul 2008.
• Erbay, Celal, “Nafak”, İslâm Ansiklopedisi, XXXII, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2006, s. 282-285.
• Erdoğan-Kaçan, Meryem, “1166-1167/1752-1754 Tarihli (R 37 Numaralı) Rusçuk Şer‘iyye Sicili’nin Tanıtımı ve Fihristi”, Osmanlı İdaresinde Bir Balkan Şehri Rusçuk, (ed. Meral Bayrak Ferlibaş), Yeditepe Yayınları, İstanbul 2001, s. 443-478.
• Evliya Çelebi, Seyahatnâme, III, (haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003.
• Faroqhi, Suraiya, Orta Hâlli Müslümanlar 17. Yüzyılda Ankara ve Kayseri’de Ev Sahipleri ve Evler, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2009.
• Gerber, Haim,“Social and Economic Position of Women in an Ottoman City, Bursa 1600-1700”, International Journal of Middle East Studies, XII-3, 1980, s. 231-244.
• Gradeva, Rossitsa, “Towards the Portrait of “the Rich” in Ottoman Provincial Society: Sofia in the 1670s.”, Provincial Elite in the Ottoman Empire, 10-12 Ocak 2003 Rethymno, Crete University Press 2005, s. 147-197.
• İnanır, Ahmet, İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı’da İslâm Hukuku, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2008.
• Ivanova, Svetlana, “The Sicills of The Ottoman Kadis. Observations over the Sicill Collection at the National Library in Sofia, Bulgaria”, Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, (edit. Kemal Çiçek), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2001, s. 51-76.
• Jaschke, Gotthard, “Türkiye’de İmam Nikâhı”, (çev. A. Mumcu), Sabri Şakir Ansay Armağanı, Ankara 1964, s. 11-34.
• Jennings, Ronald C., “Women in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, XVIII-1, 1975, s. 53-114.
• Jennings, Ronald C., “The Office of Vekil (Wakil) in 17th Century Ottoman Sharia Courts”, Studia Islamica, 42,1975, s. 147-169.
• Jennings, Ronald C., “Zimmis (Non Muslims) in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, XXI-3, 1978, s. 225-293.
• Jennings, Ronald C., “The Legal Position of Women in Kayseri, A Large Ottoman City, 1590-1630. International Journal of Women’s Studies, 3, 1980, s. 559-582. Karaman, Hayreddin, Anahatlarıyla İslâm Hukuku, Ensar Neşriyat, İstanbul 2007.
• Koçak, Zülfiye, “Osmanlı Toplumunda Zimmî Kadınların Kadı Mahkemelerini Kullanma Pratiği: Vidin Örneği (1700-1750)”, Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, 7/1, 2018, s. 167-210.
• Koçak, Zülfiye, “Ekonomik ve Sosyal Münasebetler Özelinde Vidin’de Müslim-Gayrimüslim İlişkileri (1700-1750)”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 22/2, 2018, s. 1109-1136.
• Koçak, Zülfiye, “Ayntab Mahkemesinde Kadınların Hak Arama Mücadelelerine Dair Bazı Değerlendirmeler (1600-1650)”, Gaziantep Üniversitesi Ayıntab Araştırmaları Dergisi, 4/1, 2021, s. 15-36.
• Laiou, Sophia, “Osmanlı Dünyasında Hristiyan Kadınlar: Rum Cemaatinin Şer‘iye Mahkemelerinde Açtıkları Kişilerarası Davalar ve Aile Davaları (17 ve 18. Yüzyıllar)”, Osmanlı Döneminde Balkan Kadınları Toplumsal Cinsiyet, Kültür, Tarih, (derleyenler: Amila Buturovic – Irvin Cemil Shick), Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2009, s. 253-280.
• Mevsılî, Ebu’l-Fadl Mecdüddîn Abdullah b. Mahmûd el-Mevsılî, el-İhtiyâr lita‘lîli’l-Muhtâr, III, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye Beyrut, tarihsiz.
• Pamuk, Bilgehan, “Osmanlı Toplumunda Şartlı Boşanma Hadisesi: XVII. Yüzyıl Erzurum’undan Bir Vaka”, Bilig, 44, 2008, s. 111-122.
• Peirce, Leslie, Ahlak Oyunları 1540-1541 Osmanlı’da Ayntab Mahkemesi ve Toplumsal Cinsiyet, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2005.
• Özkan, Selim Hilmi, “Balkanlar’da Bir Osmanlı Şehri: Sofya (1385-1878)”, Avrasya Etüdleri Balkanlar Özel Sayısı, 2016-2, s. 279-314.
• Özkaya, Yücel, Sofya’da Millî Kütüphane “National Biblioteque” deki Şer‘iyye Sicilleri. Tarih Araştırmaları Dergisi, XIII/24, 1980, s. 21-29.
• Selçuk, Hava, “Vidin’de Toplumsal Hayat: 13 Numaralı Şer‘iyye Sicili’ne Göre (1698-1699)”, Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, IV/14, 2012, s. 27-46.
• Şahin, İlhan, “Sofya”, İslâm Ansiklopedisi, 37, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2009, s. 344-348.
• Todorov, Nikolai, The Balkan City 1400-1900. Seattle and London: University of Washington Press 1983.
• Uğur, Yunus, “Mahkeme Kayıtları (Şer‘iyye Sicilleri): Literatür Değerlendirmesi ve Bibliyografya”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, I, 2003, s. 305-344.
• Uğur, Yunus, “Şer‘iyye Sicilleri”, İslâm Ansiklopedisi, 39, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2010, s. 8-11.
• Women, the Family, and Divorce Laws in Islamic History, edit: Amira el-Azhary Sonbol, Syracuse University Press, 1996.
• Women in the Ottoman Empire Middle Eastern Women in the Early Modern Era, (edit: Madeline C. Zilfi), Leiden: Brill, 1997.