BELEDİYE TEŞKİLATI KURULUŞUNDAN ÖNCE TOKAT’TA ÇEVRE VE KANALİZASYON ŞEBEKESİ TEMİZLİĞİ

Yıl 2023, Cilt: 15 Sayı: 3, 401 - 417, 09.08.2023

Ali Açıkel

https://doi.org/10.9737/historystudies.1248992

Öz

Yerleşim yerlerinde mevcut bütün yaşam alanları fiziki çevreyi oluşturur. Bütün canlılar için sağlıklı yaşam temiz bir çevre ile mümkündür. Şehirlerde temiz çevre, bütün ortak mekânların temiz tutulması ve tüm atık sular için kanalizasyon şebekelerinin bulunmasına bağlıdır. Kentlerin ortaya çıkması ile birlikte kent idarecileri temizlik işlerinden sorumlu birimler ve kanalizasyon sistemleri kurmaya başlamışlardır. Osmanlılar döneminde belediye teşkilatları kurulmadan önce şehirlerde temizlik işleri kadılara bağlı olarak görev yapan çöplük subaşıları nezaretinde yürütülmüştür. Çevre temizliği için nizamnameler çıkarılmış, yerleşim yerlerinde tuvalet lağımları için kanalizasyon şebekeleri inşa edilmiştir. Anadolu’daki kadim şehirlerden birisi olan Tokat’ta da çevre temizliğine önem verilmiş, tuvaletlerden gelen lağım sularının tahliyesi için ana ve tali kanallar yapılmıştır. Kariz adı verilen bu kanallar şehrin temizlik işlerinden sorumlu Çöplük Subaşısı tarafından yılda iki kez temizletilmiştir. Temizlik işçilerinin ücretleri hane ve ticarethane sahiplerinden ya da kariz vakıflarından tahsil edilmiştir. Bu makalede, Tokat Şerʻiyye Sicilleri ve inceleme eserler yardımı ile belediye teşkilatı kurulmadan önce Tokat’ta çevre ve kanalizasyon şebekesi temizliği incelenmiştir. Çalışmanın amacı, özelde Tokat’ın genelde Osmanlı Devleti’nin çevre temizliği kültürüne katkı sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Tokat, Çevre, Kariz, Kanalizasyon

ENVIRONMENTAL AND SEWAGE NETWORK CLEANING IN TOKAT BEFORE ESTABLISHMENT OF THE MUNICIPAL ORGANIZATION

Öz

All existing living spaces in settlements constitute the physical environment. A healthy life for all living things is possible with a clean environment. A clean environment in cities depends on keeping all common spaces clean and having sewer networks for all wastewater. With the emergence of cities, city administrators began to establish units responsible for cleaning and sewerage systems.
Before the establishment of the municipal organizations during the Ottoman period, the cleaning works in the cities were carried out under the supervision of the garbage Subaşıs working under the kadis. Regulations were enacted for environmental cleaning, and sewer networks were built for toilet sewers in settlements. In Tokat, which is one of the ancient cities in Anatolia, importance was given to environmental cleanliness, and main and secondary channels were built to drain the sewage from the toilets. These canals, called Kariz, are cleaned twice a year by the Garbage Subasi, who is responsible for the cleaning works of the city. The wages of the cleaning workers were collected from the owners of households and businesses or from kariz foundations.
In this article, the cleaning of the environment and sewerage network in Tokat before the establishment of the municipal organization was examined with the help of Tokat Shari'ah Registers and examination works. The aim of the study is to contribute to the environmental cleaning culture of Tokat in particular and of the Ottoman Empire in general.

Anahtar Kelimeler

Tokat, Kariz, Ottoman, Environment, Sewage.

Kaynakça

• Tokat Şerʻiyye Sicilleri (TŞS) TŞS 4, s. 264; TŞS 8, s. 179; TŞS 10, s. 4/8; TŞS 10, s. 115; TŞS 11, s. 4; TŞS 12, s. 143/3; TŞS 12, 147/3; TŞS 16, s. 156; TŞS 20, s. 2; TŞS 24, s. 119; TŞS 47, s. 63; TŞS 58, s. 44/1; TŞS 58, s. 65/2; TŞS 58, s. 67/1; TŞS 58, s. 309/2; TŞS 65, 157/1; TŞS 68, s. 103/2; TŞS 70, 147/2; TŞS 119, 4/1.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA) VGMA. HD. No. 1143, s. 318; VGMA. HD. No. 542, s. 145.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, Fey Vakfı Yayınları, C. 6/1, İstanbul 1993.
• AKYÜZ, Abdurrahman ve diğerleri, Tokat ve İlçeleri Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri, Tokat İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, Tokat 2010.
• BEŞİRLİ, Mehmet, Orta Karadeniz Kentleri Tarihi I Tokat (1771-1853), Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayını, Tokat 2005.
• ERDEM, Sargon, “Abdesthane”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul 1988, s. 70-72.
• ERGİN, Osman Nuri, Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, C. I-VI, İstanbul 1995.
• EVLİYA ÇELEBİ, Seyahatname, I. Kitap, Haz. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1998.
• GEDİKLİ, Fethi, “Osmanlı’da Çevreyi Kirletme Suçu ve Salb Cezası”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C. X., Ankara 2002, s. 611-615.
• HEYET, Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara 2005.
• KAŞIKÇI, Osman, “İslam ve Osmanlı Çevre Hukukuna Giriş”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Ocak 1995, s. 235-252.
• MACİT, Yunus, “Osmanlı Türklerinde Çevre Bilinci”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C. 10, Ankara 2002, s. 1096-1113.
• MAMAK, Mehmet, Osmanlı’da Çevre ve Sokak Temizliği, İstaç Yayınları, İstanbul 2001.
• “Lağımlar Temizlenecek”, Yeni Tokat Dergisi, S. 23, 1 Ağustos 1934, s. 13.
• ORHONLU, Cengiz, “Şehir Mimarları”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C. 10, Ankara 2002, s. 979-1003.
• ORTAYLI, İlber, “Belediye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul 1992, s. 398.
• ORTAYLI, İlber, Osmanlı Devleti’nde Kadı, Turhan Kitapevi Yayınları, Ankara 1994.
• ÖZDEMİR, İbrahim, “Osmanlı Toplumunda Çevre Anlayışı”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, C.X, s. 598-610.
• ÖZDEMİR, Rıfat, “Tokat Esnaf Teşkilatı (1771-1840)”, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun 1988, s. 397-424.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Bakanlı Yayınları, C. I, İstanbul 1983.
• PUL, Ayşe, “Osmanlı sosyal Hayatı Figüranlarından Arayıcı Esnafı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXIII, S. 1, Temmuz 2008, s. 211-238.
• ŞEKER, Mehmet, “Osmanlı Vakfiyelerinde Çevre Bilinci ve Örnekleri”, Ekoloji Çevre Dergisi, Yıl:1, S.4,1992, s. 26-30. ŞEMSEDDİN SAMİ, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 1987.
• TAMGÖRGÜ, Ahmet Bulut, Ondokuzuncu Yüzyıl Osmanlı İstanbul’unda Bir Sorunsal Olarak Çöp, (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir 2020.
• YAVAŞ, Alptekin, “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Tuvalet Mekânlarına Dair Bazı Notlar”, Türklük Bilimi Araştırmaları, S. 25, 2009, s. 215-241.
• YERLİKAYA, İlhan, “Tanzimattan Önce Osmanlı Devletinde Belediye Hizmetleri”, Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, C. 6, Ankara 1999, s. 130-144.