MODERN TARİHÇİLİĞİN ŞAFAĞINDA BİR TANZİMAT DEVRİ MÜNEVVERİ: ZİVER BEY VE RODOS TARİHİ

Yıl 2023, Cilt: 15 Sayı: 4, 825 - 845, 30.11.2023

Orçun Nalezen

https://doi.org/10.9737/historystudies.1339697

Öz

Ege Denizi’ndeki en stratejik adalardan biri olan Rodos’un hikâyesini anlatan Ziver Bey, bir tarihçiden çok edebiyat yazarıydı. Ziver Bey eserini Rodos’ta maarif müdürü olarak görev yaptığı sırada kaleme almıştı. Büyük ölçüde Batılı kaynaklardan istifade etse de iktibaslarını kişisel gözlemlerinden beslenerek desteklemişti. Eserini Rodoslular için kaleme aldığını söyleyen Ziver Bey’in kendisi de adalıydı. Bir başka ifadeyle Osmanlı adalarındaki toplumsal yapıya aşina olduğu gibi bizzat o yapının bir ürünüydü. Tarihini II. Abdulhamid Dönemi’nde yazan Ziver Bey, sürgün politikasının tesiriyle Rodos’ta yaşamaya zorlanan Osmanlı aydınlarının zenginleştirdiği fikrî bir ortamdan beslenmişti. Rodos Tarihi’ni henüz kariyer basamaklarını tırmanmakta olan bir memurken yazmıştı. Öte yandan entelektüel üretiminin kariyer yolculuğunda kendisine fayda sağlamasını ummuştu. Bu çalışma bir Tanzimat Dönemi entelektüelinin yazdığı tarihi merkeze alarak onun düşünsel mirasına, içinde bulunduğu entelektüel çevreye ve XIX. yüzyıl tarih yazım geleneğindeki yerine odaklanmaktadır. Son dönem Osmanlı tarihçilerinin eser üretme motivasyonunu taşradaki bir memurun hikâyesi üzerinden ele almaktadır. Bunların da ötesinde bir tarihçiden çok edebiyatçı olarak temayüz etmiş bir yazarın Osmanlı tarihçiliğine ne ölçüde metodolojik katkıda bulunduğu araştırılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tarihçilik, sansür, Ege Adaları tarihi, Rodos, Mehmed Ziver Bey

A Tanzimat Era Intellectual at the Dawn of Modern Historiography: Ziver Bey and History of Rhodes

Öz

Ziver Bey, who tells the story of Rhodes, one of the most strategic islands in the Aegean Sea, was a literary writer rather than a historian. Ziver Bey wrote his work while working as the director of education in Rhodes. Although he drew heavily on Western sources, he supplemented his quotations with personal observations. Ziver Bey, who said he wrote his work for the Rhodesians, was also an islander. In other words, he was familiar with the social structure in the Ottoman islands and was a product of that structure. Ziver Bey, who wrote his history during the Abdulhamid II Period, was fed an intellectual environment enriched by the Ottoman intellectuals who were forced to live in Rhodes under the force of the exile policy. He wrote the History of Rhodes while still an officer climbing the career ladder. On the other hand, he hoped that his intellectual production would benefit him in his career journey. This study examines his place in the 19th-century historiography tradition by focusing on the history written by an intellectual of the Tanzimat period, his intellectual heritage, and the intellectual environment. In this context, dealing with the motivation of late Ottoman historians to produce works through the story of a provincial official. Beyond these, the methodological contribution of an author, who stands out with his identity as a literary man rather than a historian, to Turkish historiography is investigated.

Anahtar Kelimeler

Historiography, censorship, Aegean Islands history, Rhodes

Kaynakça

• Kaynakça A. Arşiv Kaynakları
• BOA, MF.MKT.131/47, 9 Eylül 1308.
• BOA, MF.MKT.131/47, 9 Eylül 1308.
• BOA.DH.SAİD.d. 45, s. 289.
• BOA.İ.DH. nr. 1266/99575, 1 Rebiülahir 1309.
• BOA.İ.DH. nr. 1266/99587, 27 Zilhicce 1308.
• BOA.MF.MKT. 665/10, 25 Temmuz 1902. BOA.MF.MKT. 665/10, 29 Temmuz 1902.
• BOA.MF.MKT. 665/10, 31 Temmuz 1902.
• BOA.MF.MKT. 845/48, 16 Mart 1905.
• BOA.MF.MKT. no. 244/25, 26 Mayıs 1308.
• BOA.MF.MKT. no. 273/24, 27 Nisan 1311.
• BOA.MF.MKT. no. 273/24, 27 Nisan 1311.
• BOA.MF.MKT. nr. 65/150, 12 Şevval 1292.
• BOA.MF.MKT., no. 244/25, 1 Ağustos 1307.
• BOA.MF.MKT., no. 244/25, 1 Ağustos 1307.
• BOA.MF.MKT., no. 244/25, 3 Şubat 1308.
• BOA.MF.MKT.131/47, 16 Ağustos 1308.
• BOA.MF.MKT.131/47, 28 Ağustos 1892.
• BOA.MF.MKT.273/24, 22 Haziran 1311.
• BOA.MF.MKT.273/24, 27 Mayıs 1311.
• B. Salnameler-Yıllıklar
• Salnâme-i Cezâyir-i Bahr-i Sefîd, Vilâyet Matbaası, Rodos 1310.
• Salnâme-i Cezâyir-i Bahr-i Sefîd, Vilâyet Matbaası, Rodos 1311.
• Salnâme-i Cezâyir-i Bahr-i Sefîd, Vilâyet Matbaası, Rodos 1312.
• C. Araştırma ve İncelemeler
• ACEHAN, Abdullah, “Osmanlı Devleti’nin Sürgün Politikası ve Sürgün Yerleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. I, S. 5, 2007 Sonbahar, s. 12-29.
• AKÜN, Ömer Faruk, “Hayrullah Efendi Tarihi”, DİA, C. 17, İstanbul 1998, s. 76-79.
• AKÜN, Ömer Faruk, “Hayrullah Efendi”, DİA, C. 17, İstanbul 1998, s. 68.
• AKYILDIZ, Ali, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim Yayınları, İstanbul 2009.
• Ali Fuad, Adalarımız: Türkiye’den, Anavatandan Ayrılamaz, Kastamonu 1338.
• AŞKAR, Mustafa, “Niyazî-i Mısrî”, DİA, C. 33, İstanbul 2007, s. 166-167.
• AVCI, Necati, Tabib Ramazan, Er-Risâle el-Fethiyye er-Radosiyye es-Süleymaniyye, Doktora Tezi, Kayseri, 1993.
• BOURDIEU, Pierre, Ayrım: Beğeni Yargısının Toplumsal Eleştirisi, çev. D. Fırat, G. Berkkut, Heretik Yayınları, Ankara 2015.
• ÇAMKARA ERGİNER, Ayşe, “Habibzâde Rodoslu Ahmet Kemal’in (1889-1966) Cem Sultan Hakkında Bilinmeyen Bir Tiyatro Eseri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, S. 88, 2018 Kış, s. 155-186.
• ÇELİKKOL, Zeki, Rodos’taki Türk Eserleri ve Tarihçe, TTK, Ankara 1986
• De CERTEAU Michel, Tarih ve Psikanaliz, çev. A. Sönmezay, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.
• DEMİRCAN, Yasemin, Osmanlı İdaresinde Limni Adası, TTK, Ankara 2011.
• DEMİREL, Fatma Gül, II. Abdulhamid Dönemi’nde Sansür, Bağlam Yayıncılık, İstanbul 2007.
• ERDOĞDU, Teyfur, Maarif-i Umumiye Nezareti Teşkilatı, İdari Teşkilat Açısından, İstanbul Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1995, C. 1.
• ERGİN, Melahat, 3802 Numaralı Rodos Nüfus Defterinin Değerlendirilmesi ve Transkripsiyonu, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hatay 2022.
• Evliya Çelebi b. Derviş Zıllî, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, IX. Kitap, haz. Y. Dağlı, S. A. Kahraman v.dğr., YKY, İstanbul 2005.
• FEDAİ, Harid, “Mehmed Zîver Bey ve Cezâir-i Osmâniyye Tarihi”, XV. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Eylül 2006, Ankara, C. IV/1, s. 853-857.
• FEYZİOĞLU, Hamiyet Sezer, “III. Selim Dönemi’nde Humbara Ocağı’nda Yapılan Düzenlemeler”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 35, S. 60, 2016, s. 141-156
• GABRIEL, Albert, La Cité de Rhodes: Topographie, Architecture militaire, E. de Boccard, Paris 1921.
• GEURGEON, François, Sultan Abdülhamid, Çev. Ali Berktay, Homer Kitapevi, İstanbul 2006.
• GÖYÜNÇ, Nejat, “Tarihçiliğimizin Dünü ve Bugünü”, Felsefe Kurumu Seminerleri: Türkiye’de Tarih Eğitimi 13-14-15 Kasım 1975, TTK Basımevi, Ankara 1977, s. 240-245.
• Habibzâde Rodoslu Ahmed Kemal, İsporad Adaları Tarihçesi, Arif Hikmet Neşri, 1331.
• IGGERS, Georg G., Bilimsel Nesnellikten Postmodernizme: Yirminci Yüzyılda Tarihyazımı, çev. G. Ç. Güven, Tarih Vakfı, İstanbul 2000.
• KARATAŞ, Nuri, Sivas Mekteb-i İdadisi: Kuruluşu ve Tarihi Gelişimi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas 2021.
• KASDAGLİ, Anne M., MANOUSSOU-DELLA Katherine, “The Defences of Rhodes and the Tower of St John”, Fort: The International Journal of Fortification and Military Architecture, S. 24, 1996, s. 87-99.
• KAYMAZ, Nejat, “Çeşitli Tarih Görüşleri”, Felsefe Kurumu Seminerleri: Türkiye’de Tarih Eğitimi 13-14-15 Kasım 1975, TTK Basımevi, Ankara 1977, s. 433-443.
• Kıbrıs Tarihi, Ziver Bey, haz. Harid Fedai, K.K.T.C. Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999.
• KIEL, Machiel, “Bir Taraftan İlgisizlik ve Yıkım Diğer Taraftan Özenli Onarım Arasında Rodos ve İstanköy’deki Osmanlı-Türk Mimari Eserleri”, Rodos ve İstanköy Türk Vakıfları, ed. M. Kaymakçı, C. Özgün vd., Eğitim Yayınevi, Konya 2019, s. 205-213.
• KIEL, Machiel, “Rodos”, DİA, C. 35, İstanbul 2008, s. 155-158.
• KOLOVOS, Elias, Across the Aegean: Islands, Monasteries and Rural Societies in the Ottoman Greek Lands, The Isis Press, İstanbul 2018.
• KONUK, HALAÇOĞLU Neval, “Rodos Türk Vakıf Eserleri”, Rodos ve İstanköy Türk Vakıfları, ed. M. Kaymakçı, C. Özgün vd., Eğitim Yayınevi, Konya 2019, s. 215-224.
• KONYALI, Bekir Şakir, “Sunuş: Ara Nesil Mensubu Mehmed Zîver Bey ve Hikmet-i Edebiyye’si”, Hikmet-i Edebiyye, haz. Bekir Şakir Konyalı, Çizgi Yayınları, Konya 2017, s. 9-11.
• KUNERALP, Sinan, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali (1839-1922): Prosopografik Rehber, İsis, İstanbul 1999.
• KURT, Selami, “Tarih-i Osmânî/Türk Tarih Encümeni Mecmuası’nda Osmanlı ve Avrupa Tarihlerine Yöneltilen Eleştiriler”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S. 106 (Güz 2022), s. 311-348.
• KUT, Günay, “Ahmedî”, DİA, C. 2, İstanbul 1989, s. 165-167.
• LEWIS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev. B. B. Turna, Arkadaş Yayınevi, Ankara 2008.
• LOWRY, Heath, Niyâzî Mısrî’nin Limni Adası’nda Bulunan Tarihi İzleri, çev. Kıvanç Tanrıyar, Bahçeşehir University Press, İstanbul 2011.
• LUTTRELL, Anthony, “The Island Order State on Rhodes”, Islands and Military Orders, c. 1291-c.1798, ed. E. Buttigieg ve S. Phillips, Ashgate Publishing, Surrey 2013, s. 19-28.
• Mehmed Zîver, Tecrübe-i Kalem yahud Anibal, Mehmet Bey Matbaası, Dersaadet 1303.
• MUTLUAY, Rauf, 100 Soruda Tanzimat ve Servetifünun Edebiyatı (XIX. Yüzyıl Türk Edebiyatı), Gerçek Yayınevi, İstanbul 1988.
• NALEZEN, Orçun, Ege Adalarında Osmanlı Hâkimiyetinin Kurulmasında ve Sürdürülmesinde Kalelerin Rolü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2021.
• ORTAYLI, İlber, Tarih Yazıcılık Üzerine, Cedit Neşriyat, Ankara 2011.
• ÖRENÇ, Ali Fuat, Yakındönem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2006.
• ÖZCAN, Abdulkadir, “Osmanlı Tarihçiliğine ve Tarih Kaynaklarına Genel Bir Bakış”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, S. 1, Bahar 2013, s. 271-293
• ÖZCAN, Abdulkadir, Osmanlı’da Tarih Yazımı ve Kaynak Türleri, Kronik, İstanbul 2020.
• ÖZÇELİK, Fatih, M. 1903 (h. 1321) Tarihli Salnâmeye Göre Cezâyir-i Bahr-i Sefîd Vilâyeti, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bolu 2007.
• PALA, İskender, “Abidin Paşa”, DİA, C. 1, İstanbul 1988, s. 310.
• PALME, Bernhard, “Empires and Bureaucracies: A Transdisciplinary Approach”, Empires to be Remembered: Ancient Worlds through Modern Times, ed. M. Gehler, R. Rollinger, Springer, Wiesbaden 2022, s. 43-80.
• PELVANOĞLU, Emrah, Tanzimat ve Metatarih: Namık Kemal’in Tarih Anlatılarının Poetikası, Vakıfbank Kültür Yayınları, İstanbul 2018.
• RANCIÉRE, Jacques, Tarihin Adları: Bilgi Poetikası Alanında Bir Deneme, çev. Cemal Yardımcı, Metin Yayınları, İstanbul 2011.
• Safvet, “Koyun Adaları Önündeki Deniz Harbi ve Sakız’ın Kurtarılışı”, TOEM, I/8 (1326), s. 720-728.
• Safvet, “Nakşa (Naksos) Dukalığı: Kiklad Adaları”. TOEM, IV/16 (1329), s. 1444-1457.
• Safvet, “Yasef Nasi”, TOEM, III/16 (1330), s. 982-993.
• Servet-i Fünûn, S. 157, 27 Kanun-ı Sânî 1309, s. 347.
• Solakzâde Tarihi, haz. V. Çabuk, H. H. Atlı, İBB Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul 2016.
• TANPINAR, Ahmet Hamdi, 19 uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Çağlayan Kitabevi, İstanbul 1988.
• TAŞBAŞ, Erdan, “Akdeni̇z Köle Ti̇caret Güzergâhinda Bi̇r Durak: Rodos Adası”, Belgi Dergisi, S. 21 (2020), s. 483-499.
• TUĞLUK, Abdulhakim, Mekteb-i Sultânîden Yüzelliliklerin Eşiğine: Midillili Mehmed Zîver Bey (Hayatı-Edebî Şahsiyeti-Yazıları), Efe Akademi Yayınları, İstanbul 2021.
• TSİMBOUKİ, Paulette, Rhodes: The Island of Roses, Atina 1957.
• ÜNVER, Metin, Midilli Adası’nın İdari ve Sosya-Ekonomik Yapısı (1876-1914), İstanbul Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2012.
• VEYNE, Paul, Tarih Nasıl Yazılır?, çev. Nihan Özyıldırım, Metis, İstanbul 2014.
• WEBER, Max, Ekonomi & Toplum, C. I, Yarın Yayınları, b.t. yok.
• WHITE, Hayden, Metatarih: Ondokuzuncu Yüzyıl Avrupası’nda Tarihsel İmgelem, çev. M. Küçük, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara 2008.
• YAVUZ, Kemâl, “Mesnevî-i Şerif ile Alâkalı Olarak Cevdet Paşa’nın Âbidin Paşa’ya Yazdığı Bir Mektup”, İ.Ü. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XXIV, s. 441-454.
• YILDIRIMTÜRK, Okcan, An Ottoman Historian’s Burden: Ziver’s History of Cyprus, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul 2017.
• YİNANÇ, Mükrimin Halil, “Tanzimattan Meşrutiyete Kadar Bizde Tarihçilik”, Ord. Prof. Mükrimin Halil Yinanç Makaleler, haz. F. Başar vd., TTK Yayınları, Ankara 2017, s1.
• Zîver Bey, Tecrübe-i Kalem yahud Anibal, Mehmet Bey Matbaası, Dersaadet 1303.
• Zîver Bey, Rodos Târîhi, çev. Harid Fedaî, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• Ziver Bey, Rodos Tarihi, haz. Necati Avcı, Osmangazi Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2000.
• Zîver, Rodos Târîhi: Cezîrenin Âhvâl-i Sâbıkasından Osmanlıların Târih-i Zabtına Değin Vukû’âtı Musavverdir, Vilâyet Matbaası, Rodos 1312.