The Case of the Assassination of Izmir and the Liquidation of the Unions From National Companies

Yıl 2022, Cilt: 14 Sayı: 2, 299 - 312, 30.05.2023

Ayşegül Can

Öz

The defeat of the Ottoman Empire in the First World War brought the end of the Union and Progress government. While the leading leaders of the society left the country, the remaining Unionists played an active role in the National Struggle process. The National Struggle process was evaluated as a Unionist movement by both the Istanbul government and the Allied Powers. This situation caused the leading staff of the National Struggle to approach the Unionists more carefully. Mustafa Kemal, on the other hand, took some precautions that the Unionists might attempt to seize control in this process. In the process of the successful conclusion of the National Struggle and the birth of a new state, some of the Unionists took part in the first term of the Turkish Grand National Assembly. In the following process, they represented the opposition wing on the side of the Second Group and the Progressive Republican Party in the parliament. Considering that among the perpetrators of the Izmir Assassination in 1926, there were also prominent Unionists, started the process of their elimination from the political and economic field. The most important purpose of the study is to reveal the reasons for the presence of the Unionists in the Assassination of Izmir trials and which of the national organizations were subject to liquidation. Thus, it was seen that the political liquidation carried ot due to the assassination actually continued in the economic field. In addition to this, the fate of some of the national companies that were transferred from the Ottoman Empire to the Republic and took an important place in the history of Turkish economics was revealed. In the process of the successful conclusion of the National Struggle and the birth of a new state, some of the Unionists took part in the first term of the Turkish Grand National Assembly. In the following process, they represented the opposition wing on the side of the Second Group and the Progressive Republican Party in the parliament. Considering that among the perpetrators of the Izmir Assassination in 1926, there were also prominent Unionists, started the process of their elimination from the political and economic field. The most important purpose of the study is to reveal the reasons for the presence of the Unionists in the assassination trials and which of the national organizations were subject to liquidation. Thus, it was seen that the political liquidation carried out due to the assassination actually continued in the economic field. Along with this, the fate of some of the national companies that were transferred from the Ottoman Empire to the Republic and constituted a first in the history of Turkish economics, was revealed.

Anahtar Kelimeler

Republic, Unionists, Izmir Assassination.

İzmir Suikastı Davası ve İttihatçıların Milli Şirketlerden Tasfiyesi

Öz

Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’nda yenilmesi, İttihat ve Terakki hükümetinin de sonunu getirdi. Cemiyetin önde gelen liderleri ülkeden ayrılırken, geriye kalan İttihatçılar Millî Mücadele sürecinde aktif rol oynadılar. Millî Mücadele dönemi gerek İstanbul hükümeti gerekse de İtilaf Devletleri tarafından bir İttihatçı hareketi şeklinde değerlendirildi. Bu durum Millî Mücadele’nin önder kadrosunun İttihatçılara karşı daha dikkatli yaklaşmasına neden oldu. Mustafa Kemal ise bu sırada İttihatçıların kontrolü ele geçirme teşebbüsleri olabileceği hususunda birtakım tedbirler aldı. Millî Mücadele’nin başarıyla sonuçlanması ve yeni bir devletin doğuşu esnasında İttihatçıların bir kısmı birinci dönem TBMM’de yer aldı. İlerleyen süreçte meclisteki İkinci Grup ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası safında muhalefet kanadını temsil ettiler. 1926 yılında gerçekleştirilen İzmir Suikastı failleri arasında İttihatçıların önde gelenlerinin de bulunduğunun düşünülmesi, siyasi ve iktisadi sahadan tasfiye edilmeleri aşamasını başlattı. Çalışmanın yapılmasındaki en önemli amaç, İzmir Suikastı yargılamalarında İttihatçıların bulunma gerekçelerini ve milli kuruluşların hangilerinin tasfiye işlemlerine tabi tutulduğunu ortaya koymaktır. Böylece suikast nedeniyle gerçekleştirilen siyasi tasfiyenin aslında iktisadi sahada da devam ettiği görüldü. Bununla birlikte Osmanlı’dan Cumhuriyet’e intikal eden ve Türk iktisat tarihinde önemli yer edinen milli şirketlerin bir kısmının akıbeti de ortaya çıkmış oldu. Millî Mücadele´nin başarıyla sonuçlanması ve yeni bir devletin doğuşu sürecinde İttihatçıların bir kısmı birinci dönem TBMM´de yer aldı. İlerleyen süreçte meclisteki İkinci Grup ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası safında muhalefet kanadını temsil ettiler. 1926 yılında gerçekleştirilen İzmir Suikastı failleri arasında İttihatçıların önde gelenlerinin de bulunduğunun düşünülmesi, siyasi ve iktisadi sahadan tasfiye edilmeleri sürecini başlattı. Çalışmanın yapılmasındaki en önemli amaç, suikast yargılamalarında İttihatçıların bulunma gerekçelerini ve milli kuruluşların hangilerinin tasfiye işlemlerine tabi tutulduğunu ortaya koymaktır. Böylece suikast nedeniyle gerçekleştirilen siyasi tasfiyenin aslında iktisadi sahada da devam ettiği görüldü. Bununla birlikte Osmanlı´dan Cumhuriyet´e intikal eden ve Türk iktisat tarihinde bir ilki teşkil eden milli şirketlerin bir kısmının akıbeti de ortaya çıkmış oldu.

Anahtar Kelimeler

Cumhuriyet, İttihatçılar, İzmir Suikastı.

Kaynakça

• Birincil Kaynaklar
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Dahiliye İdare-i Umumiyye.
• Başkanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• BCA: Başbakanlık “Bakanlıklararası Tayin Dairesi”.
• BCA: Başbakanlık “Kararlar Daire Başkanlığı”.
• BCA: Başbakanlık “Muamelat Genel Müdürlüğü”.
• Resmi Yayınlar
• TBMM İstiklal Mahkemeleri Kataloğu
• IM.T3.K138.D274.G001.0001.
• Süreli Yayınlar
• “Kara Kemal Şirketleri”, Akşam, 11 Kasım 1929, S.3980, s.3.
• “Ali Bey’in Beyanatı”, Hakimiyet-i Millîye, 01 Temmuz 1926, s. 1.
• “İttihat ve Terakki Katib-i Mesullerinden ve Kara Kemal’in Gözde Adamlarından Vehbi İstiklal Mahkemesi Huzurunda Sey’iatının Hesabını Veriyor”, Hakimiyet-i Millîye, 1 Eylül 1926, S.1850, s.4.
• “İttihat ve Terakki Katib-i Mesullerinden Hüsnü Bey İstiklal Mahkemesi Huzurunda Kara Kemal ve Hempalarının Faaliyetini İzah Ediyor”, Hakimiyet-i Millîye, 2 Eylül 1926, S.1851, s.4. “Kara Kemal Şirketleri Tasfiyesi”, Hakimiyeti Millîye, 5 Haziran 1931, S.3550, s.3.
• “Kara Kemal’in Suret-i Takip ve Derdestine Dair Zabıtamızın Raporu”, Polis Mecmuası, 1 Eylül 1926, S.201, Millî Matbaa, İstanbul, 1926, s.151. “Kara Kemal’in Şirketleri”, Cumhuriyet, 1 Eylül 1926, S.831, s.1,3.
• “Kara Kemal’in Tesis Ettiği Şirketlerde Çalışanların Muhakemesi”, Cumhuriyet, 18 Ağustos 1926, S.817, s.2. “Kara Kemal’in Şirketleri”, Cumhuriyet, 3 Eylül 1926, S.833, s.3.
• “Bankanın Vaziyeti”, Millîyet, 21 Ağustos 1926, S.186, s.3.
• AKYILDIZ, Ali, Anka’nın Sonbaharı Osmanlı’da İktisadi Modernleşme ve Uluslararası Sermaye, İletişim Yayınları, 1.Baskı, İstanbul 2005.
• CEBESOY, Ali Fuat, Sınıf Arkadaşım Atatürk, Cumhuriyet, C.2, byy 1997.
• ÇAVDAR, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi 1839-1950, 5. Baskı, İmge Kitabevi, Ankara 2013.
• DEMİREL, Ahmet. Birinci Meclis’te Muhalefet İkinci Grup, 3. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul 2005.
• DURU, Orhan, Amerikan Gizli Belgeleriyle Türkiye’nin Kurtuluş Yılları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 6. Baskı, İstanbul, 2001.
• GÜLER, Ali, Suikastlerin ve Darağacının Gölgesinde- İttihatçılar ve Mustafa Kemal, Halk Kitabevi, İstanbul 2021.
• GÜNEŞ, İhsan, Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), 3. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009.
• ORUÇ, Arif, Kara Kemal’in Son Günleri, Haz: Tahsin Yıldırım, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2021.
• ÖKÇÜN, A. Gündüz, İktisat Tarihi Yazıları, Sermaye Piyasası Kurulu, 1.Baskı, Ankara 1997.
• KILIÇ, Ali, İstiklal Mahkemesi Hatıraları, Sel Yayınları, İstanbul 1955.
• KILIÇ, Sümer, Kazım Karabekir’in Savunması ve İddianame- Büyük Hesaplaşma “İzmir Suikastı”, Truva Yayınları, İstanbul 2020.
• KOCAHANOĞLU, Osman Selim. İzmir Suikasti ve İttihatçılar Davası-Ankara Yargılamaları, C. 2. Temel Yayınları, İstanbul 2017.
• TUNÇAY, Mete, Türkiye Cumhuriyet’inde Tek-Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931),Yurt Yayınları, Ankara, 1981.
• ZÜRCHER, Erik Jan, Millî Mücadelede İttihatçılık, Çev: Nüzhet Salihoğlu, Bağlam Yayınları, İstanbul 1987.
• Makale-Kitap Bölümü
• ÇEVİK, Zeki, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında İttihatçıların Tasfiyesi”, Yeni Türkiye, S.44, Yıl 8, 2002, s.496-509.
• Falih Rıfkı, “İddianame”, Hakimiyet-i Millîye, 03 Ağustos 1926, s.1.
• KISIKLI, Emine, “Millî Mücadele Başlangıcında, Mustafa Kemal Paşa’nın Millî Hareketi, İttihat ve Terakki Faaliyetlerinden Uzak Tutma Teşebbüsleri”, Atatürk Yolu Dergisi, C.2, S.5, 1990, s.109-127.
• YURTSEVER, Serdar, “Karakol Cemiyeti”, Atatürk Ansiklopedisi, https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/index.php?title=Karakol_Cemiyeti&oldid=3106 (E.T. 18.07.2021).
• CAN, Ayşegül, İkinci Meşrutiyet Dönemi Millî Bankacılık Faaliyetleri (1908-1918), Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 2021.