Osmanlı Devleti’nin Finans Tarihinde Gümüş Arayıcılığı ve Gümüş Arayıcıları (1550-1750 )

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: 4, 471 - 489, 10.11.2024

Zafer Karademir

https://doi.org/10.9737/historystudies.1465478

Öz

Gümüş madeni tarih boyunca insanoğlunun ilgisini çekmiş, süs eşyası hammaddesi olmaktan öteye geçerek madeni paraların içeriğini belirleyen temel malzemelerden olmuştur. Osmanlı tarihi açısından da bu hususlar geçerlidir. Ancak bu kadar geniş kullanım alanına rağmen literatürde gümüşe dair çok fazla özel çalışma yapıldığı söylenemez. Bu kapsamda imparatorluğun darphanelerinde çalışan emekçiler arasında yer alan, ancak daha çok kurum dışında görev yapan gümüş arayıcılar hakkında ayrıntılı incelemeler yapılmamıştır. Tedavüldeki gümüş paraların değerinde yaşanan beklenmedik değişimlere engel olmaya çalışan; gümüş içerikli metaların nakliyesi, ticareti ya da kaçırılması üzerinde kontrol edici rolleri olan gümüş arayıcıları bu bakımdan mühim sorumluluklar üstlenmişlerdi. Osmanlı bürokrasisinin taşradaki bu etkin temsilcilerinin kimlikleri, görev alanları ve para politikalarına etkileri bu çalışmanın ilgilendiği konulardır. Doğrudan arşiv malzemeleri ile desteklenen ve zaman zaman Avrupa tarihi ile karşılaştırmalar içeren makalede, Yeni Çağ sürecinde gümüş arayıcılarının bilhassa kalpazanlarla ve sahte paralarla olan mücadelede taşrada adeta devletin eli ayağı olarak görev yaptıkları açık bir şekilde görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Yeni Çağ, gümüş arayıcılar

The Silver Seeking and The Silver Seekers in The Ottoman State’s Financial History (1550-1750)

Öz

Silver metal has attracted the attention of humankind throughout history, and has gone beyond being an ornamental raw item, becoming one of the basic materials that determine the content of coins. These issues are also valid in terms of Ottoman history. Despite its wide usage area, it cannot be said that there are many special studies on silver in the literature. In this context, detailed examinations have not been made about the silver seekers who were among the laborers working in the mints of the empire, but mostly worked outside the institution. Trying to prevent unexpected changes in the value of silver coins in circulation; silver seekers, who had a controlling role in the transportation, trade or smuggling of silver-containing commodities, assumed important responsibilities in this regard. The identities of these effective representatives of the Ottoman bureaucracy in the provinces, their areas of duty and their effects on monetary policies are the subjects of interest of this study. In the article, which is directly supported by archival materials and occasionally includes comparisons with European history, it is clearly seen that silver seekers served as the hands and feet of the state in the rural areas, especially in the fight against counterfeiters and counterfeit money, during the New Age.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, New Age, silver seekers

Kaynakça

• A. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.)
• BOA, AE.SAMD.I. (Ali Emiri, Sultan Ahmed I).
• BOA, AE.SMHD.I (Ali Emiri, Sultan Mahmud I).
• BOA, MŞH. ŞSC. d. (Bursa Şer’iye Sicili).
• BOA, C.DRB. (Cevdet Darphane).
• BOA, İE. DH. (İbnülemin Dahiliye).
• BOA, İE. DRB. (İbnülemin Darbhane).
• BOA, A.DVNS.MHM.d. (Mühimme Defterleri).
• BOA, TS. MA.e. (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı).
• B. Şeriyye Sicilleri
• Bab Mahkeme Sicili 3, 197.
• İstanbul Mahkeme Sicili 10, 12, 20.
• Rumeli Sadâreti Mahkeme Sicili 272.
• Üsküdar Mahkeme Sicili 84.
• 2.Araştırma- İnceleme ve Telif Eserler
• Akdağ, Mustafa. Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi Cilt: 2 1453 1559. Ankara: Tekin Yayınevi, 1979.
• Al, Hüseyin. ”İstanbul Gümüşçüleri (1714-1824)”. Osmanlı İstanbulu IX. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildiriler, Editörler Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız, 53-71. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, 2024.
• Altınay, Ahmet Refik. Onuncu Asr-ı Hicrîde İstanbul Hayatı. Hazırlayan. Abdullah Uysal. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Bahaeddin, Mehmed. Yeni Türkçe Lügat. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
• Baykal, Bekir Sıtkı. “Osmanlı İmparatorluğunda XVII. ve XVIII. Yüzyıllar Boyunca Para Düzeni İle İlgili Belgeler”. Belgeler 4, no. 7-8 (1967): 49-75.
• Bilgin, Arif. Osmanlı Taşrasında Bir Maliye Kurumu Bursa Harç Eminliği. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
• Bölükbaşı Ömerül Faruk. 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Darbhâne-i Âmire. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Bölükbaşı, Ömer Faruk. “Osmanlı Madenciliğini Darphane Defterleri Üzerinden Okumak: XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Gümüş Üretimi”. Tarih Dergisi 78, (2022): 51-71.
• Bulut, Mehmet. “Osmanlılarda Ekonominin Finansmanı Meselesine Yeniden Genel Bir Bakış”. İslami Araştırmalar Dergisi 18, no. 4 (2005): 447-452.
• Davies, Glyn. A History of Money From Ancient Times to The Present Day. Cardiff: University of Wales Press, 2002.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa. Nesayih'ul-Vüzera V'el-Ümerâ Veya Kîtab-i Güldeste Nizâm-ı Devlete Müteallik Risale Devlet Adamlarına Öğütler. Hazırlayan Hüseyin Ragıp Uğural. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1969.
• Erdem, Ekrem. “Osmanlı Para Sistemi ve Tağşiş Politikası: Dönemsel Bir Analiz”. Bankacılar Dergisi 56 (2006): 10-28.
• Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, I. Kitap. Hazırlayan Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Flynn, Dennis O. and Arturo Giraldez. “Cycles of Silver: Global Economic Unity through the Mid-Eighteenth Century”. Journal of World History 13, no. 2 (2002): 391-427.
• Flynn, Dennis O. and Arturo Giráldez. “Silver And Ottoman Monetary History in Global Perspective”. The Journal of European Economic History 31, no. 1 (2002): 9-43.
• Genç, Mehmet. “Osmanlı İktisadi Dünya Görüşünün İlkeleri”, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi 3, no. 1 (1989): 175-186.
• Heaton, Herbert. Avrupa İktisat Tarihi Cilt: 1. Çeviren Mehmet Ali Kılıçbay, Osman Aydoğuş, Ankara: Teori Yayınları, 1985.
• İnalcık, Halil. “Osmanlı Tarihine Toplu Bakış”. Osmanlı Cilt. 1. Editör Güler Eren, 37-116. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• İnalcık, Halil. Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar I, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2009.
• İpşirli, Mehmet. “Çelebi”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 8. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993, 259.
• Kânunâme-i Sultânî Ber- Mûceb-i Örf-i Osmânî II. Mehmed ve II. Bayezid Devirlerine Ait Yasaknâme ve Kânunnâmeler. Hazırlayanlar Robert Anhegger, Halil İnalcık, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2000.
• Karavardar, Alper ve Sonay Akar. “Osmanlı Devleti Finans Tarihinin Finansman Modelleri”. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi 23, (2022 ): 81-102.
• Kepecioğlu, Kamil. Bursa Kütüğü, Cilt 2, Bursa: Bursa Belediyesi Yayınları, 2010.
• Kılıç, Orhan. “XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Kalpazanlık Faaliyetleri”. Osmanlı Cilt 3, Editör Güler Eren, 180-187. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Koç, Ümit. “XV. Yüzyıldan XVII. Yüzyıl Ortalarına Değişen Gümüş Arzı ve Yansımaları Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 8, no. 27 (2009): 269-286.
• Koçi Bey Risalesi. Sadeleştiren Zuhuri Danışman, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1972.
• Koçu, Reşat Ekrem. Tarihte İstanbul Esnafı. İstanbul: Doğan Kitap, 2003.
• Köprülü, Orhan F. “Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 10. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994,455-456.
• Moag, Joseph S. and Willard T. Carleton and Eugene M. Lerner. “Defining The Finance Function: A Model-Systems Approach”. The Journal of Finance 22, no. 4 (1967): 543-555.
• Oğuzoğlu, Yusuf. “Osmanlı Şehirlerindeki Halkın Vergi Yükü Üzerine Bir Araştırma”. Osmanlı Araştırmaları 15, (1995): 157- 186.
• Öztürk, Mustafa. “Genel Hatlarıyla Osmanlı Para Tarihi”, Türkler Cilt 10, Editörler Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, 802-822. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Pamuk, Bilgehan. XVII. Yüzyılda Bir Serhad Şehri Erzurum. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2006.
• Pamuk, Şevket. Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
• Sahillioğlu, Halil. “Akçe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 2. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1989, 224-227.
• Sahillioğlu, Halil. “Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri (1300-1750)”, ODTÜ Gelişme Dergisi 8, (1978): 1- 37.
• Sahillioğlu, Halil. “Kuruluştan XVIII. Asrın Sonlarına Kadar Osmanlı Para Tarihi Üzerinde Bir Deneme”. Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 1958.
• Sakaoğlu, Necdet. “Arayıcı Esnafı”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi Cilt 1. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 1998, 297-298.
• Tabakoğlu, Ahmet. “Osmanlı İktisadi Yapısının Ana Hatları”. Osmanlı Cilt 3, Editör Güler Eren. 17-31. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Telci, Cahit ve İrfan Kokdaş. Anadolu’da “Eramine-i Acem”i Haritalandırmak: Yollar, Hanlar, Mallar ve Gümüş”. Tarih İncelemeleri Dergisi 37, no. 2 (2022): 687-726.
• Wallerstein, Immanuel. The Modern World-System I. California: Academic Press, 1974.
• Zaim, Sabahaddin. “Yükselme Devrinde Osmanlı Devleti’nin İktisadi Durumu”, Osmanlı Cilt 3, Editör Güler Eren, 32-44. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.