The Problem of Reconstruction of the Sacred Space Perception in Anatolia in the Context of Khidr-Elijah Faith -Elvan Čelebi’s Zawiya -

Yıl 2017, Cilt: 16 Sayı: 32, 583 - 605, 30.12.2017

Güldane Gündüzçz

https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.378990

Öz

This study examines the role of Khidr-Elias belief in the transformation of the holy areas of Elvan Čelebi’s lodge and in particular the medieval Islamic world, which is constantly changing in the border regions. When the different opinions of orientalists are examined, it is seen that three basic theories about the claim of dialectical origin are developed according to Christian influence about the history of this sepulcher. The interest of Hasluck, the proprietor of the first theory, is based mainly - known as the double holiness (Doppelheiligtum)- on the identity between the Christian and Muslim holy places. The second theory was put forward by Wolper. Wolper claims that the antique stones used in the place of Elvan Čelebi lodge are intentionally used. These two theories are based on establishing a connection between Christian saints such as St. Theodore and St. George and Khidr-Ilyas belief in the history of Anatolian mysticism. The third theory was put forward by Busbecq and Dernschwam in the sixteenth century. This theory overcomes architectural considerations and highlights the analogy between monks and dervishes. This situation turns this issue into a problem not only of the architect but of Sufi history and Islamic thought. In this framework, the article examines the nature of the possible strategic construction of the Elvan Čelebi lodge. Moreover, this article is questioning the function of the work named Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsibi’l-Ünsiyye. Contrary to the Christian influence thesis it has been examined that Islamic dynamics related to the position of the shrine in the study may also play a role. The article was structurally analyzed as a text by Menâkıb.

Anahtar Kelimeler

Elvan Čelebi’s Zawiya, Spolia, Khidr-Elijah Faith, Menâkıbü’l-Kudsiyye

Hızır-İlyas Kabulü Bağlamında Anadolu’da Kutsal Mekân Algısının Yeniden İnşası Sorunu -Elvan Çelebi Zâviyesi Örneği-

Öz

Bu çalışma, özelde Elvan Çelebi zâviyesinin, genelde ise ortaçağ İslâm dünyasında devamlı surette değişen sınır bölgelerindeki kutsal alanların dönüştürülmesinde Hızır-İlyas kabulünün rolünü incelemektedir. Daha çok müsteşriklere ait farklı görüşler incelendiğinde bu zâviyenin geçmişi hakkında Hıristiyanlık etkisine bağlı olarak diyalektik bir köken iddiasını öngören üç temel teorinin geliştirilmiş olduğu görülmektedir. İlk teorinin sahibi Hasluck’un ilgisi özellikle çifte kutsallık (Doppelheiligtum) olgusu olarak bilinen ve Hıristiyan ve Müslüman kutsal mekânları arasındaki özdeşliğe dayanmaktadır. İkinci teori Wolper tarafından ortaya atılmış olup, Elvan Çelebi Zâviyesi’nin mevkiinin varsayılan Hıristiyan geçmişine atıfta bulunmak üzere yapıda spolia adı verilen devşirme antik inşaat malzemesinin kasıtlı kullanıldığı tezine dayanmaktadır. Her halükârda her iki teori St. Theodore ve St. George gibi Hıristiyan azizler ile Anadolu tasavvuf tarihinde yer bulan Hızır-İlyas kabulü arasında bir bağlantı kurma temeline dayanmaktadır. On altıncı yüzyılda Ogier Ghislain de Busbecq (ö. 1591) ve Hans Dernschwam (ö. 1568) tarafından ortaya konulan üçüncü teori ise mimari değerlendirmeleri aşarak keşişler ve dervişler arasındaki analojiyi öne çıkarmaktadır. Bu husus konuyu sadece mimarinin değil, değerler manzumesi bakımından tasavvuf tarihi ve İslâm düşüncesinin bir problemine dönüştürmektedir. Bu çerçevede makale, Elvan Çelebi Zâviyesi’nin inşasındaki muhtemel stratejinin mahiyetini ve bu hususta Menâkıbü’l-Kudsiyye fî Menâsibi’l-Ünsiyye adlı eserin fonksiyonunu sorgulamaktadır. Çalışmada Hıristiyanlık etkisi tezine aykırı olarak zâviyenin konumu ile ilgili İslâmî dinamiklerin de rol oynamış olabileceği hususu incelenmek suretiyle stratejik bir metin olarak Menâkıb’ın yapısal olarak tahliline yer verilmekte ayrıca döneme ait toplumsal şartlar incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Elvan Çelebi Zâviyesi, Devşirme Yapı Malzemesi, Hızır-İlyas İnancı

Kaynakça

• Adsız, Şerh-i Duâ-i Hızır İlyâs, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, no: 1486/2, vr. 7a-14a.
• Anderson, Benjamin, “The Complex of Elvan Çelebi: Problems in Fourteenth-Century Architecture”, Muqarnas, Leiden Brill Boston 2014, c. 31, s. 73-99.
• Anderson, John George Clark, A Journey of Exploration in Pontus, Nabu Press, Charleston 2013. Âşık Paşazade, Tevarîh-i Âl-i Osman, neş.: Nihal Atsız, İstanbul 1949.
• Balivet, Michel, Şeyh Bedreddin Tasavvuf ve İsyan, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2016.
• Bloch, Maurice, Ritüel, Tarih, İktidar, çev.: Ümit Hüsrev Yolsal, Dipnot Yayınları, Ankara 2013.
• Borgeaud, Philippe, Karşılaşma Karşılaştırma: Dinler Tarihi Araştırmaları, Dost Yayınları, Ankara 1999.
• Buhârî, es-Sahîh, Tefsîru Sûreti’l-Kehf 4.
• Busbecq, Ogier Ghislain de, Kanuni Devrinde Bir Elçinin Gözlemleri (1555-1560), çev.: Derin Türkömer, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2005.
• Canaan, Tawfik, Mohammedan Saints and Sanctuaires in Palestine, Luzac Co., London 1927.
• Cox, James L., Kutsalı İfade Etmek: Din Fenomenolojisine Giriş, çev.: Fuat Aydın, İz Yayınları, İstanbul 2004.
• Dernschwam, Hans, İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü, çev.: Yaşar Önen, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992.
• Elias, Jamal J., “Sufi Saints and Shrines in Muslim Society”, The Muslim World, Hartford Seminary 2000, c. 90, s. 253-258.
• Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’l-Ünsiyye, haz.: İsmail E. Erünsal ve A. Yaşar Ocak, TTK, Ankara 2014.
• Erzen, Jale Nejdet, Çoğul Estetik, Metis Yayınları, İstanbul 2011.
• Evliya Çelebi, Seyahatname, İkdam Matbaası, c. 2, İstanbul 1314.
• Eyice, Semavi, “Çorum’un Mecitözü’nde Âşık Paşa Oğlu Elvan Çelebi Zâviyesi”, Türkiyat Mecmuası, İstanbul 1969, s. 15, s. 211-244.
• Faroqhi, Suraiya, Anadolu’da Bektaşilik, çev.: Nasuh Barın, Simurg Yayınları, İstanbul 2003.
• Flood, Finbarr Barry, “Appropriation as Inscription: Making History in the First Friday Mosque of Delhi,” Reuse Value: Spolia and Appropriation in Art and Architecture from Constantine to Sherrie Levine, edit.: Richard Brilliant and Dale Kinney, Ashgate Publishing, Farnham 2011, s. 121-149.
• Guénon, René, Yatay ve Dikey Boyutların Sembolizmi, çev.: Fevzi Topaçoğlu, İnsan Yayınları, İstanbul 2001.
• Haddad, Hassan, “ ‘Georgic’ Cults and Saints of the Levant,” Nvmen, Leiden E. J. Brill 1969, c. 16, s. 21-39.
• Hasluck, Frederick William, Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam-I, çev.: Timuçin Binder, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2012.
• Hüseyin Hüsameddin, Târîh-i Amasya I, Dersaadet, İstanbul 1327-1330.
• İbn Bîbî, Nasırüddin Hüseyn b. Muhammed el-Münşî, el-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâiyye, haz.: Adnan Sadık Erzî ve Necati Lugal, TTK, Ankara 1956.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin Muhammed b. Alî, el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye, el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’lÂmme, Kahire ts.
• Kara, Mustafa, Din-Hayat-Sanat Açısından Tekkeler ve Zâviyeler, Dergâh Yayınları, İstanbul 1999. Kâtip Çelebi, Cihannüma, Müteferrika Baskısı, İstanbul 1145.
• Kılıç, Yeşim Tükel, “Aynılığın Mekânından Farklılığın Merkezine Seyahat: Batıda Seyahatin Kültür Tarihine Bir Bakış”, Bellek, Mekân, İmge: Prof. Dr. Nilüfer Kuruyazıcı’ya Armağan içinde, neş.: Mahmut Karakuş ve Meral Oraliş, Multilingual Yayınları, İstanbul 2006.
• Köseoglu, Neşet, “Köy Adlarına Göre Bir Araştırma”, Çorumlu Dergisi, Çorum 1939, s. 13, s. 400.
• Küçük, Osman Nuri, Mevlânâ’ya Göre Manevi Gelişim, İnsan Yayınları, İstanbul 2010.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İletişim Yayınları, İstanbul 2010.
• ----, Babaîler İsyanı, Dergâh Yayınları, İstanbul 1980.
• ----, İslâm-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1990.
• ----, XIII ve XIV. Yüzyıllar Anadolu Türk Tarihi Bakımından Önemli Bir Kaynak: Menâkıbu’l-Kudsiya Fî Menâsıbi’l-Unsiya, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1979.
• ----, “XIII-XV. Yüzyıllarda Anadolu’da Türk-Hıristiyan Dinî Etkileşimleri ve Aya Yorgi (Saint Georges) Kültü”, Belleten, İstanbul 1992, s. 55, s. 661-675.
• Ong, Walter J., Sözlü ve Yazılı Kültür: Sözün Teknolojileşmesi, Metis Yayınları, İstanbul 2003.
• Prager, Laila, “Alawi Ziyara Tradition and Its Interreligious Dimensions: Sacred Places and Their Contested Meanings Among Christians, Alawi and Sunni Muslims in Contemporary Hatay (Turkey)”, The Muslim World, Hartford Seminary 2013, c. 103, s. 41-62.
• Ritter, Hellmut, Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi, edit.: Mehmet Kanar, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2011.
• Tanyu, Hikmet, Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1967.
• Thackston, Wheeler M., Signs of the Unseen: The Discourses of Jalaluddin Rumi, Shambhala Publication, Boston 2004.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Turan Neşriyat, İstanbul 1969. Tükel, Uşun ve Arsal, Serap, Sözden İmgeye Batı Sanatında İkonografi, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2014.
• Uludağ, Süleyman, “Hızır”, DİA, İstanbul 1998, c. 17, s. 410.
• Vryonis, Speros Jr., The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh Through the Fifteenth Century, University of California Press, Berkeley-Los Angeles-London 1971.
• Wolper, Ethel Sara, “Khiḍr and the Changing Frontiers of the Medieval World”, Medieval Encounters, Koninklijke Brill 2011, c. 17 s. 120-146.
• ----, “Khidr, Elwan Çelebi and the Conversion of Sacred Sanctuaries in Anatolia”, The Muslim World, Hartford Seminary 2000, c. 90, s. 309-322.
• Yavuz, Hilmi, İslâm’ın Zihin Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.