Considering Torah and Qur’an in the Context of Ancient Egyptian Thought: Turning Moses’ Staff into a Snake

Yıl 2020, Cilt: 19 Sayı: 2, 913 - 947, 30.12.2020

Mukadder Sipahioğlu

https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.767782

Cited By: 1

Öz

Turning staff into a snake is the first miracle, which is given to Moses. In Turkey, there are limited studies on the subject and these are done generally by focusing on Qur'an and Torah. However, the fact that the miracle took place in Ancient Egypt necessitates examining it in the context of the religious, cultural, and social life of Ancient Egypt. On the other hand, in the West, the issue is studied focusing on the Torah and Ancient Egyptian resources by ignoring the Qur’an. However, in this article, turning the staff into a snake will be discussed in the context of Ancient Egyptian culture focusing on the etymology of the keywords used in the Qur’an and the Torah. Therefore, it has a complementary aspect for the studies on the field.

According to the Qur’an, turning the staff into a snake happened three times, whereas according to the Torah, it was taken place only twice. In the Qur'an, the expressions of sehara (magicians), sāhirin ‘alīm (wise/learned magicians) or sehhārin ‘alīm (wise/learned magicians) are used for magicians. On the other hand, in the Torah, magicians are expressed with the word hartummim (magicians). According to researchers, the word hartummim is derived from the Late Egyptian word hery-tep, which is the abbreviated form of word khery-hebet hery-tep. That is why it is claimed that the Egyptian magicians who came across Moses and Aaron were khery hebet priests. In Egyptian literature, khery hebets were described as wise people. They are called with the expression rekh khet (wise) which indicates that they are professional magicians. The expression of rekh khet is similar to Qur’anic usage of sāhirin ‘alīm or sehhārin ‘alīm and also Torahic usage of hahamim hartummim (wise magicians). Moreover, after Moses turned the staff into a snake and performed white hand miracles, pharaoh described him as a wise magician. This means that Moses might have been identified with khery hebet priests by the pharaoh. In other words, the pharaoh and eminent around him have considered Moses as a wise magician.

Moses' staff is an important tool to understand how the Egyptians perceived him. The staffs of Moses and magicians are expressed in the Qur'an as ‘asā and in the Torah as matte. Considering the usage of staff both in the context of working as a shepherd and magic, it is suitable to think that the staff of Moses is most probably hekat scepter, which is the symbol of government and authority in Egyptian iconography. In the Qur’an, God gives Moses authority and sends him with a sultānin mubīn beside miracles. Probably sultānin mubīn signifies hekat scepter. Namely, by equipping Moses with his vizier and his staff, God prepares and sends him to the pharaoh as a ruler.

Different words are used for the snake in the Torah and the Qur'an. The snake, which appeared for the first time, is expressed in the Qur’an with the word hayyetun tes‘ā (a snake, moving swiftly). However, for the first snake the Qur'an also uses the word cān. Cān probably has a synonym meaning with tes‘ā and points to the feature of the snake rather than species of snake. With the terms cān and tes‘ā, God indicates a feature of snake, which is being quickly, and with the term hayye, he indicates species of snake. On the other hand, in the Torah, the snake is expressed with the term nahash, which is similar to hayye.

During the first encounter of Moses with the pharaoh, the staff turned into su‘bān, namely uraeus, which is an important symbol in the royal iconography of Egypt. This situation shows that in order to clarify the position of Moses before the pharaoh, this miracle is given to him in the beginning. With this miracle, Moses is presented as equal to the pharaoh. Because of that, the pharaoh considers arrival of Moses as a political coup. 

Although the Qur’an does not use any specific term for the snake in the last transformation, the Torah uses the word tannin. Tannin probably corresponds to the Apep/Apophis in Egyptian culture. The use of the same expression for the snake, in which both the magicians and Moses' staffs turned, gives the impression that both sides dominate the Apep, which is representative of chaos and threatens order (maat). In addition, turning the staff into Apep during mid-morning and being swallowed the staffs of magicians target God Ra and the magicians’ authority. That is why the Egyptians also consider the arrival of Moses as a religious coup. Besides, most probably turning the staff into a snake in front of the public in yevmu’z-zīne presents the beginning of the public declaration.

Anahtar Kelimeler

History of Religions, Ancient Egypt, Moses, Magicians, Staff, Snake, Sāhirin ‘alīm, Sultānin mubīn

Tevrat ve Kur’an’ı Antik Mısır Düşüncesi Işığında Okuma: Hz. Musa’nın Yılana Dönüşen Asası

Öz

Allah toplumlara peygamberler göndermiş ve bu peygamberleri çeşitli mucizelerle desteklemiştir. Peygamberlerin gönderildikleri toplumun yapısına göre onlara verilen mucizeler değişiklik göstermiştir. Hem Yahudiler hem de Müslümanlar açısından önemli bir yere sahip olan Hz. Musa, İsrailoğullarına gönderilen bir peygamberdir. Onun görevlerinden biri, İsrailoğullarını firavunun zulmünden kurtarıp Mısır’dan çıkarmaktır. Bu görevi yerine getirebilmesi için de ona çeşitli mucizeler bahşedilmiştir. Bu mucizeler Kur’an’da “dokuz mucize (el-İsrâ 17/101; en-Neml 27/12)”, Yahudi literatüründe ise “on bela” şeklinde geçmektedir. Mucizelerden ilki asanın yılana dönüşmesidir. 

Batı’da yapılan çalışmalarda, asanın yılana dönüşmesi Kur’an göz ardı edilerek Tevrat ve Antik Mısır merkezli ele alınmıştır. Türkiye’de ise konu, genellikle Tevrat ve Kur’an odaklı yapılan sınırlı sayıda çalışmayla ele alınmıştır. Ancak mucizenin gerçekleştiği yerin Antik Mısır olması onun Antik Mısır’ın dinî, kültürel ve sosyal yapısı çerçevesinde değerlendirilmesini gerekli kılmaktadır. Ayrıca hem Kur’an’da hem de Tevrat’ta hadisenin aktarılışı esnasında kullanılan kelimeler de konunun Antik Mısır çerçevesinde değerlendirilmesi hususunda önemli ipuçları sunmaktadır. Bu nedenle Kur’an, Tevrat ve Antik Mısır bağlamında yapılacak bir incelemenin hem Hz. Musa’nın Mısırlılar nezdindeki konumunu ve mucizelerin mahiyetini anlamak hem de Kur’an ve Tevrat’taki anlatımları sağlıklı bir zemine oturtmak açısından önem arz ettiği aşikârdır. Bu doğrultuda çalışmamızda asanın yılana dönüşmesi bu üç kaynak göz önünde bulundurularak bütüncül bir yaklaşım içerisinde ele alınmaya çalışılmıştır. Çalışmanın odak noktasını Kur’an ve Tevrat anlatımlarındaki mucizeyle ilgili kilit noktada bulunan kavramların etimolojik olarak incelenmesi ve bunların Antik Mısır bağlamında değerlendirilerek mahiyetinin ortaya koyulması oluşturmaktadır. Konu ele alınırken öncelikle Kur’an ve Tevrat’ta mucizenin nasıl anlatıldığından bahsedilerek genel bir çerçeve çizilmiştir. Ardından da büyücülerin kimliği, Hz. Musa’nın büyücülükle itham edilmesi, Hz. Musa’nın ve büyücülerin asaları, yılan motifi, büyücülerin asa ve iplerinin yılana dönüşmesi ve Hz. Musa’nın asasının büyücülerin asalarını yutması hususları üzerinde durularak bu mucize Antik Mısır kültürü ışığında ele alınmıştır. 

Büyücülerin kimliği ve Hz. Musa’nın büyücülükle itham edilmesi bağlamında Kur’an’da sehara (sihirbazlar), sâhirin ‘alîm (bilge/âlim sihirbazlar) ya da sehhârin ‘alîm (bilge/âlim sihirbazlar) ifadeleri kullanılmıştır. Tevrat’ta ise büyücüler hartummim kelimesiyle ifade edilmiştir. Hartummim kelimesinin, khery-hebet hery-tep (baş khery hebet) ifadesinin Geç Mısırcadaki formu olan hery-tep olduğu düşünülmektedir. Bu nedenle de Hz. Musa ve Hz. Harun’un karşılaştığı büyücülerin Mısır edebiyatında bilge kişiler olarak nitelendirilen khery hebet rahipleri olduğu iddia edilmiştir. Metinlerde onlar için profesyonel büyücü olduklarına işaret eden rekh khet (bilge) ifadesi kullanılmıştır. Rekh khet, büyücüleri nitelendirmek için kullanılan Kur’an’daki sâhirin ‘alîm (bilge/âlim sihirbazlar) ya da sehhârin ‘alîm (bilge/âlim sihirbazlar) ve Tevrat’taki hahamim hartumim (bilge büyücüler) kelimeleriyle benzerlik arz etmektedir. Rekh khet aynı zamanda Hz. Musa’nın asa ve beyaz el mucizelerini göstermesinin ardından firavunun onu “bilge bir sihirbaz” olarak nitelendirmesini de hatırlatmaktadır. Bu durum firavunun Hz. Musa’yı khery hebet rahipleriyle özdeşleştirdiğini ve profesyonel bir büyücü olarak algıladığını göstermektedir.

Hz. Musa’nın ve büyücülerin asaları bağlamında Kur’an’da ‘asâ, Tevrat’ta ise matte kelimesinin kullanıldığı görülmektedir. Her iki metinde de asalar için aynı ifadelerin kullanılmış olması bize asanın hem çobanlıkla hem de büyücülükle ilişkili olduğunu göstermektedir. Antik Mısır’da bu bağlamda kullanılan asa, yönetim ve otoritenin sembolü olan hekat asasıdır. Muhtemelen hem Hz. Musa’nın hem de büyücülerin taşıdığı ve Kur’an’da geçen sultânin mubîn ifadesiyle kastedilen bu asadır.

Firavunun huzurunda gerçekleşen karşılaşmada büyücülerin asa ve ipleri de yılana dönüşmüş ve Hz. Musa’nın asası büyücülerin asalarını yutmuştur. Mısır edebiyatında büyücülerin cansız varlıkları canlandırabildiğine dair anlatımlar mevcuttur. Bu bağlamda cansız olan asanın canlı bir varlığa yani yılana dönüşmesi Mısırlıların yabancı olmadıkları bir durumdur. Onlar için farklı olan Hz. Musa’nın asasının kendi asalarını yutmasıdır. Bu durum sihirbazlar tarafından kendi güçlerinin ve bilgilerinin yutulması olarak algılanmış ve onların Hz. Musa’nın ve ilahının üstünlüğünü kabul ederek secdeye kapanmalarına ve Hz. Musa’nın müttefiki haline gelmelerine neden olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Musa, asa, yılan, Antik Mısır, sâhirin ‘alîm, sultânin mubîn, Dinler Tarihi, Musa, Büyücüler

Kaynakça

• Adam, Baki. Hazreti Musa: Bir Peygamberin Sıradışı Hayatı. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, 2019.
• Beydâvî. Beydavî Tefsiri: Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl. çev. Abdülvehhab Öztürk. 3. Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 2013.
• Brown, Nicholas R. “Come My Staff, I Lean Upon You: The Use of Staves in the Ancient Egyptian Afterlife”. JARCE 53 (2017), 189-201.
• Budge, E. A. Wallis. A Short History of the Egyptian People: With Chapters on Their Religion, Daily Life etc.. London: J. M. Dent, 1914.
• Budge, E. A. Wallis. An Egyptian Hieroglyphic Dictionary. 1. Cilt. London: John Murray, 1920.
• Cassuto, Umberto. A Commentary on the Book of Exodus. Jerusalem: The Hebrew University Magnes Press, 1997.
• Clark, Rosemary. The Sacred Magic of Ancient Egypt. Minnesota: Llewellyn Publications, 2003.
• Currid, John D. Against the Gods: The Polemical Theology of the Old Testament. Illinois: Crossway, 2013.
• Currid, John D. Ancient Egypt and the Old Testament. Michigan: Baker Books, 1997.
• Erman, Adolf. Ancient Egyptian Literature. London and New York: Routledge, 2009.
• Erman, Adolf- Grapow, Hermann. Wörterbuch der Aegyptischen Sprache. 1. Cilt. Berlin: Akademie-Verlag, 1971.
• er-Râzî, Fahruddin. Tefsîr-i Kebîr: Mefâtîhu’l-Gayb. çev. Suat Yıldırım vd. 13. ve 16. Cilt, Ankara: Akçağ Yayınları, 1992.
• et-Taberî, Ebu Cafer Muhammed b. Cerîr. Taberî Tefsiri. çev. Kerim Aytekin-Hasan Karakaya. 4. Cilt. İstanbul: Hisar Yayınevi, 1996.
• Faulkner, Raymond O. A Concise Dictionary of Middle Egyptian. Oxford: Griffith Institute, 2017.
• Firidin, Mete. Hz. Musa’nın Kanatları ve Yaşadığı Gerçek Dönem. İstanbul: Cinius Yayınları, 2019.
• Fischer, Henry G. “Notes on Sticks and Staves in Ancient Egypt”. Metropolitan Museum Journal 13 (1978), 5-32.
• Goedicke, Hans. “Hartummim”. Orientalia 65 (1996), 24-30.
• Golding, Wendy Rebecca Jennifer. Perceptions of the Serpent in the Ancient Near East: Its Bronze Age Role in Apotropaic Magic, Healing and Protection. Güney Afrika: University of South Africa, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Hansen, Nicole B. “Snakes”. OEAE. ed. Donald B. Redford. 3/296-299. New York: Oxford University Press, 2001.
• Katar, Mehmet. “Kur’an Kıssaları Bağlamında Yahudi (İsrail) Tarihi”. Kur’an’da Yahudiler. ed. Ömer Faruk Harman. 123-276. İstanbul: Kuramer, 2019.
• Lichtheim, Miriam. Ancient Egyptian Literature: The Old and Middle Kingdom. 1. Cilt. Berkeley: University of California Press, 1973.
• Meral, Yasin. “Hz. Musa’nın Hayatına Dair Bazı Değerlendirmeler”. Din ve Toplum 4/3 (2015), 32-43.
• Meral, Yasin. Sâmirî’nin Buzağısı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Noegel, Scott B. “Moses and Magic: Notes on the Book of Exodus”. Journal of the Ancient Near Eastern Society 24 (1996), 45-59.
• Reidy, Richard J. Eternal Egypt: Ancient Rituals for the Modern World. Bloomington: iUniverse, Inc., 2010.
• Şipal, Kâmuran. Mısır Masalları. İstanbul: Cem Yayınevi, 2010.
• Wilkinson, Richard H. Eski Mısır’ın Bütün Tanrı ve Tanrıçaları. çev. Ahmet Fethi Yıldırım. İstanbul: Alfa, 2016.