Shaykh al-Islam Mehmed Esad Efendi and his Pamphlets on the Asharism – Maturidism Disagreement

Yıl 2012, Cilt: 11 Sayı: 21, 99 - 134, 01.06.2012

Mehmet Kalaycı

https://doi.org/10.14395/jdiv83

Cited By: 2

Öz

With regard to their contrubition to the development of Islamic thought, Asharism and Maturidism have an exeptional place compared to the other schools. From past to present two schools have played important role in the formation of religious terms, in the shaping of the contents of doctrinal matters and the ways they are dealt with. In the course of time many texts of controversy in which the disagreements between the two schools were discussed were composed. The Asharite-Maturidite Literature of Disagreements drew attention mostly in the Ottomans and especially from the XIth/XVIIth century onward, large or small, many works on the matter were composed. The treatise entitled Risala fi Ikhtilafat al-Maturidi wa al-Ashari by Abu Ishaq-zade Mehmed Esad b. Ismail Efendi al-Istanbuli one of late period Ottoman scholars and shaykh al-Islams, is one of the texts produced within the scope of the Asharite-Maturidite Literature of Disagreements. In this article, various information is given about the life and the treatise of Mehmed Esad Efendi and the treatise is transliterated in Turkish.

Anahtar Kelimeler

Shaykh al-Islam Esad Efendi, al-Ashari, al-Maturidi, Ottoman Sunnism.

Şeyhülislam Mehmed Esad Efendi ve Eşarîlik-Maturidîlik İhtilafına İlişkin Risalesi

Öz

İslam düşüncesinin gelişimine yaptıkları katkı açısından Eşarilik ve Mâturîdîlik diğer mezheplere nazaran müstesna bir konuma sahiptir. Dinî terimlerin oluşumunda, itikadî meselelerin içeriğinin ve ele alınış biçimlerinin şekillenmesinde, geçmişte ve günümüzde her iki mezhebin rolü büyük-tür. Tarihsel süreçte iki mezhep arasındaki görüş ayrılıklarının ele alındığı çok sayıda ihtilaf metni oluşturulmuştur. Eşarilik–Maturidilik İhtilafı Edebiyatı en büyük ilgiyi Osmanlılarda görmüş, özellikle XI./XVII. asırdan itibaren konuyla ilgili hacimli ya da küçük ölçekte çok sayıda eser kaleme alınmıştır. Geç dönem Osmanlı âlimlerinden ve şeyhülislamlarından olan Ebû İshakzâde Mehmed Esad b. İsmâil Efendi el-İstanbûlî’nin (ö.1166/1753) Risâle fî İhtilâfâti’l-Mâturîdî ve’l-Eş’arî isimli risalesi Eşarilik Maturidilik İhtilafı Edebiyatı kapsamında üretilen metinlerden birisidir. Bu makalede Mehmed Esad Efendinin hayatı ve risalesine ilişkin bilgiler verilmiş ve söz konusu risalenin günümüz Türkçesiyle transliterasyonu yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Şeyhülislam Esad Efendi, Eş’arî, Mâturîdî, Osmanlı Sünniliği

Kaynakça

• Adıvar, A. Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul 1982.
• Ahmed Vâsıf Efendi (ö.1221/1806), Vâsıf Tarihi, Bulak Matbaası, İstanbul 1219.
• Ahmet Zeki İzgöer-İlyas Çelebi, “Beyazizade Ahmed Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklope- disi, c. 6, s. 55
• Akgül, Muhittin, “Ebû Mansûr el-Mâturîdî ve Te’vilâtu’l-Kur’ân”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fa- kültesi Dergisi, Sakarya (2001), sayı: 4, s. 57-67.
• Altundağ, Mustafa, Müfessir el-Vâhidî ve “Fadâilu’s-Suver” Adlı Kitabı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1988.
• Aruçi, Muhammed, “Sabuni, Nureddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 35, s. 360.
• -------, “Tebsıratü’l-Edille”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 40, ss. 225-226.
• Ay, Mahmut, Sadruşşeria’da Varlık: Ta’dilu’l-Ulum Temelinde Kelam-Felsefe Karşılaşması, İlahiyat Yay., Ankara 2006.
• Aydın, Hakkı, “Fusulü’l-Bedayi’“,Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 13, ss. 229-230.
• -------, İslam Hukuku ve Molla Fenari, İşaret Yay., İstanbul 1991.
• Aytekin, Arif, “el-Akidetü’t-Tahaviyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 2, ss. 259-260.
• “ittiklerinde”, K/7a.
• Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed es-Serahsî’nin (ö.483/1090) Hanefi fıkıh usu- lüne dair yazdığı eserdir. Serahsî’nin bu eseri çağdaşı ve ders arkadaşı Ebû’l-’Usr el- Pezdevî’nin Usûl’ü ile birlikte Hanefî fıkıh usulünün iki klasiği olarak tarihte yerini almıştır. Daha sonra bu ilim dalında kaleme alınan hemen bütün eserler bu iki eserin genel çerçevesini ve nazariyelerini hep göz önünde bulundurmuştur. Bk. Muhammed Hamidullah, “Serahsi, Şemsüleimme”, DİA, c. 36, s. 547. 260 “ola ki”, K/7a.
• “me’hazlerinden”, K/7a. 262 “kütübe”, K/7a. 263 “maksad”, K/7a.
• Baloğlu, A. Bülent, “Naşirin Önsözü”, Eşariye ve Mâturîdîye Arasındaki Görüş Farklılıkları (Erbe’une Mesail), Araştırma ve Notlar İlavesiyle Çev.: A. Bülent Baloğlu, yy. ts.
• Baysun, M. Cavid, “Es’ad Efendi”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, c. 4, s. 360.
• Bedir, Murteza-Koca, Ferhat, “Pezdevi, Ebü’l-Usr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 34, ss. 264-266.
• Bedir, Murteza, “Nesefi, Ebü’l-Berekat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 32, s. 568.
• Beyâzîzâde, Ahmed Efendi (ö.1098/1687), İşârâtu’l-Merâm ‘an ‘İbârâti’l-İmâm, tahk. Y. Abdürrezzak, Matbaatu Mustafa el-Babi el-Halebi, Kahire 1949.
• Bruckmayr, Philipp, “Mâturîdî Kelamının Yayılması, Kalıcılaşması ve Temel Dinamikleri”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik, haz.: S. Kutlu, Ankara 2011, ss. 407-442.
• Bursalı Mehmed Tahir Efendi, Osmanlı Müellifleri, çev.: A. F. Yavuz-İ. Özen, Meral Yay., İstanbul 1975.
• Doğan, Muhammed Nur, “Esad Efendi, Ebûishakzâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 11.
• Fındıklılı İsmet Efendi, Tekmiletu’ş-şakaik ve fi hakki ehli’l-hakaik, haz.: Abdülkadir Özcan, Çağrı Yay., İstanbul 1989.
• Gölcük, Şerafettin, “el-Müsayere”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 32.
• Gözübenli, Beşir, “Hakim eş-Şehid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 15, ss. 195-196
• Günay, Hacı Mehmet, “Semerkandi, Alaeddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 36, s. 471.
• Gündüz, İrfan, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, İstanbul 1984.
• Hâdimî, Ebû Saîd Muhammed b. Mustafa b. Osman (ö.1176/1762), Berîka-i Mahmûdiyye fi Şerhi Tarîkat-ı Muhammediyye, Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye, İstanbul 1317.
• Hamidullah, Muhammed, “Serahsi, Şemsüleimme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 36, ss. 544-547.
• Izzî, Mehmed Emin, Eşariye ve Mâturîdîye Arasındaki Görüş Farklılıkları (Erbe’ûne Mesâil), Araştırma ve Notlar İlavesiyle Çev.: A. Bülent Baloğlu, yy. ts.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. ‘Ali el-’Askalânî (ö.852/1449), ed-Düreru’l-Kâmine fi a’Yâni’l- Mieti’s-Sâmine, Dârü’l-Cil, Beyrut 1931.
• İbn Kemalpaşazade, Şemseddin Ahmed b. Süleyman (ö.940/1534), “Risâletu’l-İhtilâf Beyne’l-Eşâ’ira ve’l-Mâturîdîyye”, Sunnitishce Theologie in Osmanischer Zeit, ed.: E. Badeen, Ergon Verlag, Würzburg 2008, ss. 19-24.
• -------, Tevârih-i Âl-i Osman, IX. Defter, Beyazıd Devlet Ktp., Veliyüddin Efendi, no: 2447, vr. 121b- 122a.; X. Defter, haz.: Şerafettin Severcan, Ankara 1996.
• İlmiyye Salnâmesi: Osmanlı İlmiyye Teşkilatı ve Şeyhülislamlar, haz.: S. A. Kahraman-A. N. Galitekin- C.Dadaş, İşaret Yay., İstanbul 1998.
• Kalaycı, Mehmet, Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2011.
• Kalın, İbrahim, “Osmanlı Düşünce Geleneğinin Oluşumu”, Osmanlı, ed.: Güler Eren, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, c. 7, ss. 38-43.
• Katip Çelebi, Kefşü’z-zünûn, çev.: Rüştü Balcı, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2010.
• -------, Mizanü’l-hakk fi ihtiyari’l-ahakk (En Doğruyu Sevmek İçin Hak Terazisi), çev.: O. Ş. Gökyay, İstanbul 1980.
• Kırşehrî, Muhammed b. Veli el-İzmirî (ö.1165/1752) Şerhu’l-Hılafiyyât Beyne’l-Eş’arî ve’l-Mâturîdî, Süleymaniye Ktp.-Şehid Ali Paşa, no: 1650.
• Koca, Ferhat, “el-Muhtasar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 31, ss. 67-69.
• Kutlu, Sönmez, “Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmam Mâturîdî”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik, haz.: S. Kutlu, Ankara 2011, 23-64.
• Küçük, Cevdet, “İzzet Mehmed Paşa, Darendeli”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 23, ss. 559-560.
• Le Gall, Dina, A Culture of Sufism: Naqhsbandis in the Ottoman World 1450-1700, New York 2005.
• Lekânî, Ebû Muhammed ‘Abdüselâm b. İbrâhim (ö.1078/1668), Şerhu cevhereti’t-tevhîd, el- Mektebetü’t-Ticareti’l-Kübra, Kahire 1955.
• Mehdî, Cevdet Muhammed, el-Vâhidî ve Menhecuhû fi’t-Tefsîr, Vizaretü’l-Evkaf el-Meclisü’l-A’la li’ş- Şuuni’l-İslamiyye, Kahire ts.
• Mestcizâde ’Abdullah b. Osman b. Mûsâ’nın (ö.1150/1737), el-Mesâlik fi’l-Hilâfiyyât Beyne’l- Mütekellimîn ve’l-Hukemâ, tahk.: S. Bahçıvan, Mektebetü’l-İrşad, İstanbul 2007.
• Naima Mustafa Efendi, Naima Tarihi: Ravzatu’l-Huseyn fi Hulasati Ahbari’l-Hafikayn, çev.: Z. Danış- man, İstanbul 1969.
• Nesefî, Ebû’l-Mu’în Meymun b. Muhammed (ö.508/1114), Tabsıratu’l-Edille fi Usûlü’d-Dîn, tahk.: H. Atay, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara 1993.
• Özcan, Abdülkadir, “İzzet Mehmed Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 23, ss. 560- 561.
• Özen, Şükrü, “Sadruşşeria”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 35, ss. 429-430
• -------, “Teftazani”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 40, ss. 304-305
• -------, “Tenkihu’l-Usul”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 40, s. 456.
• Öztürk, Necati, Islamic Orthodoxy Among the Ottomans in the Seventeenth Century with Special Referen- ce to the Qadı-Zade Movement, Phd. Dissertation, Edinburgh University, Edinburgh 1981.
• Pezdevî, Ebû’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed (ö.493), Ehl-i Sünnet Akaidi, çev.: Ş. Gölcük, Kayhan Yay., İstanbul 1988.
• Sâbûnî, Nûreddin, Matüridiyye Akaidi, çev.: B. Topaloğlu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara 1995.
• Sahhaflar Şeyhizâde, Esad Efendi, Risâle fi Beyâni’l-İhtilâf Beyne’l-Eşarî ve’l-Mâturîdî fi’l-İtikâd, Kas- tamonu İl Halk Ktp., no: 3906, 6 vr.
• Sarıcaoğlu, Fikret, “İzzet Mehmed Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 23, ss. 557-558.
• Savory, Roger M., Iran under the Safavids, Cambridge 1980.
• Sinanoğlu, Mustafa, “el-Makasıd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 27, s. 420
• -------, “el-Mevakıf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 29, s. 423.
• Sübkî, Tâcüddîn Ebû Nasr ‘Abdülvehhâb b. Ali (ö.771/1370), Tabakâtu’ş-Şafiiyeti’l-Kübrâ, tahk.: A. M. el-Hulv-M. M. et-Tanâhî, Matbaatu İsa el-Babi el-Halebi, Kahire 1963-1964.
• Sübkî, Takiyyüddîn ‘Ali b. ‘Abdilkâfî, (ö.756/1356), er-Resâilü’s-Sübkîyye fi’r-Redd ‘alâ İbn Teymiyye ve Tilmîzihî İbn Kayyım el-Cevziyye, tahk.: Kemal Ebû’l-Müna, Beyrut 1983.
• Süreyya, Mehmed, Sicill-i Osmânî, haz.: N. Akbayar, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1996.
• Şemdanizâde, Fındıklılı Süleyman Efendi (ö.1193/1779), Şem’dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi: Mür’i’t-tevârih, neşr.: M. Aktepe, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1976.
• Şeyhzâde, ‘Abdürrahîm b. ‘Ali el-Amâsî (ö.1133/1721), Nazmu’l-Ferâid ve Cem’u’l-Fevâid, Matbaatu’l- Edebiyye, Mısır 1317.
• Şükürov, Giyas, Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve I. Şah İsmail Devri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2006.
• Taşköprülüzâde, ‘Isâmüddin Ebû’l-Hayr Ahmed Efendi (ö.968), Osmanlı Bilginleri: eş-Şakâiku’n- Nu’mâniyye fi ‘Ulemâi’d-Devleti’l-Osmaniyye, çev.: M. Tan, İz Yay., İstanbul 2007.
• Tayşi, M. Serhan, “Feyzullah Efendi, Seyyid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 12, s. 527.
• Topaloğlu, Bekir, “eş-Şâmil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 38, ss. 331-333
• -------, “Tecrîdü’l-İ’tikâd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 40, ss. 250-251
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Erbain”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 11, s. 271
• -------, “Akaidü’n-Nesefi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 2, ss. 218-219
• -------, “Bahrü’l-Kelam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 4, s. 516.
• -------, “Beyzavi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 6, ss. 101-102.
• Yazıcıoğlu, M. Sait, “XV. XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreselerinde İlm-i Kelam Öğretimi ve Genel Eğitim İçindeki Yeri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, An- kara 1980, c. 4, ss. 273-283.
• Yeşilyurt, Temel, “Ebû’l-Berekât en-Nesefî ve “el-Umde” Adlı Eseri”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Şanlıurfa 1997, sayı: 3, ss. 181-200.
• Yılmazer, Ziya, “Esad Efendi, Sahaflar Şeyhizade”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 11, ss. 341-345.
• Yüksel, Emrullah, “Cevheretü’t-Tevhid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 7, ss. 457-458.
• Zebîdî, Ebû’l-Feyz Murtazâ Muhammed b. Muhammed ez-Zebîdî (ö.1205/1790), Kitâbu İthâfi’s- Saâdeti’l-Muttakîn bi Şerhi Esrâri İhyâi ‘Ulûmi’d-Dîn, yy. ts.