Mantığın Bir Tefsir Yöntemi Olarak Kullanılması: Muhammed Hâdimî’nin Enfâl Suresinin 23. Âyetini Tefsiri

Yıl 2015, Cilt: 14 Sayı: 27, 51 - 81, 30.06.2015

Harun Bekiroğlu

https://doi.org/10.14395/huifd.64113

Cited By: 2

Öz

Mantığın ilimler üzerinde bağlayıcı bir üst disiplin oluşundan sonra yöntemlerinin çeşitli alanlarda kullanıldığı görülmektedir. Mantık İslam ilimlerinin birçoğunda tanımlama, ölçme ve değerlendirme yapılırken normlarına bağlı kalma gibi nitelikleriyle kullanılmıştır. Tefsir alanında da Mantığın önemli bir yeri olduğu anlaşılmaktadır. Bununla birlikte Ulûmu’l-Kur’an çalışmalarında Mantık “ayetlerin anlaşılmasında ve yorumlanmasında belirleyici bir ilim” olarak ele alınmamıştır. Ebu Said Muhammed Hâdimî tefsirde Mantığı bir anlama yöntemi olarak kullanmıştır. Kaleme aldığı bir risalede Enfâl 8/23 ayetinin Mantık kurallarına göre kıyas sayılıp sayılamayacağını tahlil etmiş ve geleneksel tevil yöntemlerinin dışına çıkmıştır. Neticesinin muhal olacağı ihtimalini ele alan Hâdimî müşkilü’l-Kur’an alanında Mantığı bir çözüm yolu olarak kullanmıştır. Halen yazma olan ve Enfâl 8/23 ayetinin tefsiri olan risalenin yöntemi, konuları, eleştirileri, diğer tefsir çalışmalarında farklılıkları ve kaynakları bu makalenin ortaya koymaya çalıştığı hususlardandır.

Anahtar Kelimeler

Hâdimî, Tefsir, Ulûmu’l-Kur’an, Usûl, Mantık, Kıyas, Müşkilü’l-Kur’an

The Use of Logic as a Tafseer Method: Comment of Muhammad Hadimi on 23rd Verse of Surah al-Anfa

Öz

It is seen that methods of logic has been used in different areas after it became a high discipline over sciences. Logic has been used for description, assessment and evaluation in order to keep to the norms. It is understood that logic has an important place in tafseer area. In studies, like Qur’anic Sciences, there is not a science that logic must be used as a method in understanding of verses. Ebu Said Muhammad Hadimi has used logic as an understanding method in tafseer. In an article, he analysed the Enfal 8/23 verse whether it could be regarded as comparison or not, and by this way he has gone out of traditional tafseer methods. Hadimi considers the possibility that the conclusion might be impossible and he is only person who used logic as a solution way in mushkilu’l-Qur’an. The subjects that this article will try to set forth are the method, topics, criticisms, differences from other tafseer studies and sources of his work which is still manuscript

Anahtar Kelimeler

Hadimi, Interpretation, Qur’anic Sciences, Methodology, Logic, Comparison, Mushkilu’l-Qur’an

Kaynakça

• Alûsî, Ebü’s-Senâ Şehâbeddîn Mahmûd b. Abdullâh b. Mahmûd (ö.1270/1854), Ruhü’l-meani fî tefsiri’l-Kur’âni’l-azim ve’s-seb’i’l-mesani, tahk.: Ali Abdulbârî Atiyye, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1415.
• Bekiroğlu, Harun, “Bir Felsefî Tefsir Örneği Olarak Muhammed Hâdimî’nin İbn Sina’ya Ait İhlâs Sûresi Tefsirine Haşiyesi”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 2013, c. 12, sayı: 23, ss.127-154.
• Bezzâzî, Hafızüddin Muhammed b. Muhammed b. Şihab el-Kerderî el-Harizmî (ö.827/1424), el- Câmiu’l-Vecîz, el-Matbaatü’l-Kubrâ el-Emiriyye, Mısır 1310.
• Boyalık, M. Taha, “Molla Fenârî’nin Tefsir İlminin Mahiyetine Dair Tartışmasının Tahlili”, İslâm Araştırmaları Dergisi, İstanbul 2007, sayı: 18, s. 73-100.
• ed-Demenhûrî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abdilmün’im b. Yusuf el-Mezahibî (ö.1192/1778), İzâhu’l- mübhem li meâni’s-Süllem li Ebû Zeydi’l-Ahdarî (ö.983/1575-76), tahk.: Mustafa Ebu Zeyd Mahmûd el-Ezherî, Dâru’l-Besâir, Mısır, ts.
• Ebü’l-Bekâ, Eyyub b. Musa el-Hüseyni el-Kefevî (ö.1095/1684), Külliyyatu Ebi’l-Beka, Dârü’t-tıbâati’l- âmire, Bulak 1837.
• Ebû Hayyan et-Tevhîdî, Ali b. Muhammed b. Abbas (ö.414/1023), Selâsu resâil, tahk.: İbrâhim Ki- lanî, el-Ma’hedu’l-Fıransî,Dımaşk 1951.
• --------, el-İmtâ’ ve’l-muânese, tahk.: Ahmed Zeyn, Ahmed Emin, Dâru Mektebeti’l-Hayât, Mısır, ts.
• Ebüssuud Efendi, Muhammed b. Muhammed b. Muhyiddin İmad (ö.982/1574), İrşadü’l-akli’s-selim ila mezaya’l-Kur’ân-i’l-Kerim, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2010.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed (ö.505/1111), el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl, tahk. Hamza b. Züheyr Hafız, Medîne, ts.
• Hâdimî, Ebu Said Muhammed (ö.1176/1762), Haşiye alâ Sûreti’l-İhlâs li İbn-i Sînâ, Süleymaniye Ktp., Reşid Efendi, no: 1017,vr. 94a.
• --------, Risâle fî Kavlihi Teâlâ: Velev Alimallahu fîhim Hayran, Konya Bölge Yazma Eserler Ktp., no: 42 Kon 3000/9, vr. 29a.
• --------, el-Berikatü’l-Mahmûdiyye fî şerhi’t-Tarikati’l-Muhammediyye [ve’ş-şeriati’n-nebeviyye fi’s-sireti’l- Ahmediyye], Matbaatu Halebi, Beyrut 1348.
• Hâkim, Ebû Abdullah İbnü’l-Beyyi Muhammed en-Nisaburi (ö.405/1014), el-Müstedrek ale’s- Sahihayn, Dârü’l-Hülefâ li’l-Kutubi’l-İslâmiyye, Kuveyt, ts.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Galib el-Endelûsî (ö.541/1147), el-Muharrerü’l-veciz fî tefsiri’l-kitâbi’l-aziz, tahk.: Abdüsselam Abdüşşafi Muhammed, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Bey- rut 1993/1413.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zahiri (ö.456/1064), et-Takrib li-haddi’l-mantık ve’l-medhal ileyhi bi’l-elfazi’l-ammiyye ve’l-emsileti’l-fıkhiyye, tahk.: Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 2003.
• İbn Hişam, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdullah b. Yusuf en-Nahvi, (ö.761/1360), Muğni’l-Lebîb an kütübi’l-e’arib, tahk.: Abdullatif Muhammed el-Hatîb, Kuveyt 1421/2000.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed (ö.751/1350), el-Kafiyetü’ş-şafiye fî’l- intisar li’l-fırkati’n-naciye / el-Kasidetü’n-nuniyye, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1424/2003.
• İbn Müneyyir, Ahmed b. el-Müneyyir el-İskenderî (ö.683/1284), el-İntisâf, (Keşşâf hamişi) Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2003.
• İbn Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Şehrezûrî (ö.643/1245), Fetâvâ ve Mesâilu ibn Salâh fi’t-Tefsîr ve’l- Hadîs ve’l-Usûl ve’l-Fıkh, tahk. Abdu’l-Mu’tî Emîn Kal’acî, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 1986.
• Kayacık, Ahmet, “İslam Mantık Geleneğinde Fenari’inin Yeri”, İslami İlimler Dergisi, 2010, c. 5, sayı: 2, s. 107-112.
• Köksal, A. Cüneyd, Fıkıh usulünün Mahiyeti ve Gayesi, İsam Yay., İstanbul 2008.
• Kutbüddîn er-Râzî, Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed Tahtânî (ö.766/1365), Levâmiü’l-esrâr fi şerhi Metâlii’l-envâr, tahk.: Üsâme eş-Şâirî, Menşûrâtu Zevi’l-Kurbâ, Kum 1395.
• Mukatil b. Süleyman, Ebü’l-Hasan b. Beşir (ö.150/767), Tefsiru Mukatil b. Süleyman, tahk.: Abdullah Mahmûd Şehhate, Dâru İhyâi’t-Turâs, Beyrut 1423.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahyâ b. Şeref b. Nuri (ö.676/1277), el-Mecmu’ Şerhu’l-Mühezzeb li’ş-Şîrâzî, tahk. Muhammed Necîb el-Muti’, Mektebetü’l-İrşâd, Cidde, ts.
• Nîsâbûrî, Nizameddin el-A’rec Hasan b. Muhammed Nizameddin (ö.850/1446), Ğaraibü’l-Kur’ân ve reğaibü’l-furkân, tahk.: Zekeriyya Umeyrât, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1416/1996.
• Okur, Kaşif Hamdi, Osmanlılarda Fıkıh Usulü Çalışmaları: Hadimi Örneği, Mizan Yay., İstanbul, ts.
• Rağıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal (ö.502/1108), Mukaddimetu Câmii’t-Tefâsîr, tahk.: Ahmed Hasan Ferhat, Dâru’d-Da’ve, Kuveyt 1405.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin (ö.606/1209), Mefatihü’l-ğayb, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut 1999/1420.
• Remlî, Şihâbüddîn Ahmed b. Ahmed b. Hamza el-Menûfî el-Ensârî (ö.957/1550), Fetâvâ, tahk.: Abdulhamid Ahmed Hanefî, Mısır, ts.
• Seber, Abdulkerim, “Mantık İlminin Kur’an’ı Anlamadaki Önemi ve Klasik Tefsirlerde Tezahürü”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Isparta 2012, sayı: 27, s. 109-126.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed (ö.902/1497), el- Menhelü’l-azbü’r-ravî fî tercemeti kutbi’l-evliyâ en-Nevevî, tahk.: Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Darü’l- Kütübi’l-İlmiyye Beyrut 2005.
• Siyalkutî, Abdülhakim b. Muhammed el-Hindi el-Pencabî (ö.1067/1656), Hâşiyetu’l-Siyâlkûtî ala’l- Mutavvel, Matbaatu’l-Amire, Dersaâdet 1266.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr (ö.911/1505), el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’an, Dâru’l-Hadîs, Kahire 2004.
• --------, Savnu’l-Mantûki’l-Kelâm an fenneyi’l-Mantık ve’l-Kelâm, tahk.: Samî Neşşâr, Mecmeu’l- Buhûsi’l-İslâmî, Kahire, ts.
• --------, Tedribü’r-ravi fî şerhi Takribi’n-Nevevî,tahk.: Abdülvehhab Abdüllatif, el-Mektebetü’l-İlmiyye, Medine 1959/1379.
• Şimşek, Halil İbrahim, Osmanlıda müderris bir sûfî: Muhammed Hadimi: Hayatı, Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri, Hititkitap Yay., Çorum 2014.
• Taberî, Ebû Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid (ö.310/923), Câmiü’l-beyân fî tefsiri’l- Kur’ân, tahk.: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Dârü’l-Hicr, Beyrut 2001.
• Tûfî, Ebü’r-Rebi’ Necmeddin Süleyman b. Abdülkavi (ö.716/1316), Alemü’l-cezel fî ilmi’l-cedel, tahk.: Heınrıch Wolfhard, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1408/1987.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (ö.748/1348), Siyeru Alami’n- Nübela, tahk.: Şuayb el-Arnavut-Hüseyin Esat, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1985/1405.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsir ve’l-müfessirun, Dâru’l-Erkâm, Beyrut 2000.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Carullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed (ö.538/1144), el-Keşşâf, Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2003.
• Zerkânî, Muhammed, Menâhilu’l-İrfân fî ulûmi’l-Kur’an, Dâru’l-Kutubi’l-Arabî, Beyrut 2002.
• Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdullah (ö.794/1392), el-Bahru’l- Muhît, Dâru’l-Kutubî, 1994.
• --------, el-Burhân fî Ulumi’l-Kur’an, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2001/1422.
• --------, et-Tezkire fi’l-ehâdîsi’l-müştehire, tahk.: Mustafa Abdülkadir Ata, Dârü’l-Kutubi’l-Âliye, Bey- rut 1986.