Ancient Production Activities Discovered in Mount Nif (Olympos), İzmir

Yıl 2024, Sayı: 13, 65 - 88, 15.05.2024

Müjde Peker , Daniş Baykan , Göknur Bektaş

https://doi.org/10.37879/hoyuk.2024.1.065

Öz

In the archaeological excavations started in 2006 at Mount Nif (Olympos) in the east of Izmir, within the borders of Kemalpaşa, Torbalı, Buca and Bornova today, the evidence of different productions was found. Especially, data on metal, and agricultural productions are evaluated in detail. Various finds showing that metal was produced in the Antiquity were found with the excavations in Karamattepe, Kemalpaşa, Vişneli. Among the ancient metallurgical activities in Karamattepe, it has become certain that bronze casting, silver separation from ore, iron smelting and iron shaping workshops were carried out. Karamattepe is a unique example in terms of presenting finds related to different metallurgical activities in the same area. Archaeological evidence of this mining and metal production activity, which is understood to have at least two phases, provided us valuable information revealing the nature and history of this settlement between Lydia and Ionia, which is not mentioned in inscriptions and ancient sources. Lacks in the typology and the dating of the products obtained as a result of these metallurgical activities are clarified with Karamattepe finds. Around Mount Nif, the surface finds belonging to the installations showing that olive oil and wine production, were made in Antiquity as well as today. The first evaluations about these show that agricultural production areas are not located in the settlement but a little further outside. Determining the functions and distributions of these agricultural production traces will provide data for studies on understanding the road networks, trade capacity and demography of the region in Antiquity.

Anahtar Kelimeler

Smyrna, Mount Nif, Archaeometallurgy, Olive oil, Wine

İzmir Nif (Olympos) Dağı’nda Saptanan Antik Üretim Etkinlikleri

Öz

İzmir’in doğusunda, günümüzde Kemalpaşa, Torbalı, Buca ve Bornova ilçelerinin sınırları içindeki Nif (Olympos) Dağı’nda 2006 yılında başlayan sistematik arkeolojik kazılarda farklı üretim etkinliklerine ilişkin kanıtlar saptanmıştır. Özellikle metal üretimine ve tarımsal üretime yönelik veriler ayrıntılı değerlendirilmektedir. Kemalpaşa ilçesi Vişneli Mahallesi’ne bağlı Karamattepe çalışma alanındaki kazılarda Antik Çağ’da metal üretimi yapıldığını gösteren çeşitli bulgular elde edilmiştir. Karamattepe’de antik metalürji etkinlikleri arasında bronz dökümü, cevherden gümüş ayrıştırma işlemi, demir izabesi ve demir şekillendirme işliklerinin yapıldığı kesinlik kazanmıştır. Aynı alanda farklı metalürjik etkinliklere ilişkin buluntular sunması bakımından Karamattepe eşsiz bir örnektir. En az iki evreli olduğu anlaşılan bu madencilik ve metal üretimi etkinliğine ilişkin arkeolojik kanıtlar, yazıtlarda ve antik kaynaklarda söz edilmeyen, Lydia ile Ionia arasındaki bu yerleşimin niteliği ve tarihteki yerini ortaya koyan değerli bilgiler edinmemizi sağlamıştır. Metalürjik etkinlikler ve bu etkinlikler sonucunda elde edilen ürünlerin tipolojisi ve tarihlendirilmesi konusundaki eksiklerimiz, Karamattepe buluntularıyla giderilmektedir. Nif Dağı çevresinde, günümüzde olduğu gibi Antik Çağ’da da zeytinyağı ve şarap üretimi yapıldığını gösteren düzeneklere ait yüzey buluntuları ele geçmiştir. Bunlarla ilgili ilk değerlendirmeler, tarımsal üretim alanlarının, yerleşimin içinde değil biraz daha dışında konumlandırıldığını göstermektedir. Bu tarımsal üretim izlerinin işlevlerinin ve dağılımlarının belirlenmesi, Antik Çağ’da bölgenin yol ağları, ticaret kapasitesinin ve demografisinin anlaşılmasına yönelik çalışmalara da veri sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Smyrna, Nif Dağı, Arkeometalürji, Zeytinyağı, Şarap

Kaynakça

• Aydınoğlu 2011
• Aydınoğlu, Ü., “Olive Oil Production in Rough Cilicia: Production Installation-Settlement Pattern-Dating”, Olive Oil and Wine Production in Anatolia During Antiquity Symposium Proceedings, Kilikia Arkeolojini Araştırma Merkezi Yayınları, İstanbul, 1-17.
• Baykan 2016
• Baykan, C., “Nif Dağı Kazısı Metal İşleme Fırınlarının Korunması”, Madencilik Türkiye Bilimsel Yer Altı Kaynakları Dergisi, 9, 34-41.
• Baykan 2012
• Baykan, D., “Nif (Olympos) Dağı Kazısı Metal Buluntularının Tipolojik ve Analojik Değerlendirmesi”, 27. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, Ankara, 231-246.
• Baykan 2013a
• Baykan, D., “Batı Anadolu’dan Yeni Arkeo-metalürjik Veriler”, 28. Arkeometri Sonuçları Top-lantısı, Ankara, 191-204.
• Baykan 2013b
• Baykan, D., “MÖ 1. Bin Batı Anadolu Demirciliğine Ait Yeni Veriler”, III. ODTÜ Arke-ometri Çalıştayı: Türkiye Arkeolojisinde Metal: Arkeolojik ve Arkeometrik Çalışmalar, ed P. Ayter-Ş. Demirci-A. M. Özer, Ankara, 157-165.
• Baykan 2016a
• Baykan, D., “Antik Madencilik Çerçevesinde Nif Dağı Kazıları”, Madencilik Türkiye Bilimsel Yer Altı Kaynakları Dergisi, 9, 25-33.
• Baykan 2016b
• Baykan, D., “MÖ 1. Bin Nif Dağı Metalürji Verileri”, 31. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, Ankara, 21-36.
• Baykan 2016c
• Baykan, D., “Nif Dağı Kazısı Kuyumculuk Verileri”, Lidya Altın Ülke: Uluslararası Katılımlı Altın, Gemoloji ve Kuyumculuk Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Manisa, 374-382.
• Baykan 2017
• Baykan, D., “Metal Buluntular ve Arkeometalürji Verileri”, Nif Dağı Ballıcaoluk (2008-2016) Prof. Dr. Elif Tül Tulunay Onuruna, haz. M. Peker-D. Baykan-C. Baykan, Homer Yayınları, İstanbul, 119-160.
• Baykan 2021a
• Baykan, D., “Nif Dağı Kazısı Karamattepe Metal İşliklerinin Etnoarkeoloji Katkısıyla Tanımlanması”, Anadolu’da Etnoarkeoloji Çalışmaları: Prehistorik Dönem’den Ortaçağ Sonuna Ka-dar/Ethnoarchaeology Studies in Anatolia: From Prehistoric Period to the End of the Middle Ages, ed. İ. Akkaş-M. Karakoç, Doruk Yayınları, Ankara, 212-231.
• Baykan 2021b
• Baykan, D., “Nif Dağı Karamattepe İzabe Fırınlarının ve Metal İşliğinin Mekân Analizi”, İzmir Araştırmaları Dergisi, 13, 1-29.
• Baykan 2021c
• Baykan, D., “Archaic Bronzes from Nif (Olympos) Mountain in Ionia”, Greek, Roman and Byzantine Bronzes from Anatolia and Neighbouring Regions, BAR International Series 3038, haz. E. Laflı, Londra, 51-56.
• Bektaş 2015
• Bektaş, G., “Nif (Olympos)” Dağı İşlik Araştırmaları”, Antikçağ’da Doğu Akdeniz’de Zeytinyağı ve Şarap Üretimi, Uluslararası Sempozyum Bildirileri, ed. A. Diler-A. K. Şenol-Ü. Aydınoğlu, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir, 71-80.
• Belli 1985
• Belli, O., “Doğu Anadolu Bölgesinde Antik Demir Metalürjisinin Araştırılması”, 3. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, 365-378.
• Cevizoğlu-Yalçın 2012
• Cevizoğlu, H.-Yalçın, Ü., “A Blacksmith Workshop in Klazomenai”, Ancient Near Eastern Studies 39, Anatolian Iron Ages 7, 73-98.
• Cleere 1963
• Cleere, H., “Primitive Indian Iron Making Furnaces”, The British Steelmaker, 154-158.
• Cleere 1970
• Cleere, H., Iron Smelting Experiments in A Reconstructed Roman Furnace, Londra.
• Cleere 1971
• Cleere, H., “Ironmaking in A Roman Furnace”, Britannia 2, 203-217.
• Cleere 1972
• Cleere, H., “The Classification of Early Iron-Smelting Furnaces”, The Antiquaries Journal, 52, 1, 8-23.
• Cleere 1991
• Cleere, H., “Iron Smelting Experiments: towards a Systematic Policy for International Cooperation”, Archéologie expérimental”, T.I. Le feu: le métal, la céramique, actes du Colloque International Expérimentation en archéologie: Bilan et perspectives, 1, Paris, 45-49.
• Craddock 2000
• Craddock, P. T., “Reconstruction of the Salt Cementation Process at the Sardis Refinery”, King Croesus’ Gold Excavations at Sardis and the History of Gold Refining, Cambridge, 200-211.
• Çağatay 1980
• Çağatay, A., “Batı Anadolu Kurşun-Çinko Yataklarının Jeoloji-Mineraloji Etüdü ve Kö-kenleri Hakkında Görüşler”, Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, V. 23, 119-132.
• Çevik-Dirican-Ulubey vd. 2020
• Çevik, Ö.-Dirican, M.-Ulubey, A.-Vuruşkan, A., “The Galena Objects from Neolithic Ulucak: The Earliest Metallic Finds in Western Turkey”, Adalya, 23, 7-23.
• Doğer-Sezgin 2015
• Doğer, E.-Sezgin, Y., “Terebinth and Terebinth Oil Production in the Ancient Period”, Antikçağ’da Doğu Akdeniz’de Zeytinyağı ve Şarap Üretimi, Uluslararası Sempozyum Bildirileri, ed. A. Diler-A. K. Şenol-Ü. Aydınoğlu, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir, 81-88.
• Devlet Planlama Teşkilatı Rapor Numarası: 2627, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Madencilik Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Metal Madenler Alt Komisyonu, Bakır-Pirit Çalışma Grubu Raporu. Ankara, 2001.
• Devlet Planlama Teşkilatı Rapor Numarası: 2628, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Madencilik Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Metal Madenler Alt Komisyonu, Kur-şun-Çinko-Kadmiyum Çalışma Grubu Raporu, Ankara, 2001.
• Ersoy 2007
• Ersoy, Y., “Notes on History and Archaeology of Early Clazomenae”, Frühes Ionien, Eine Bestandsaufnahme, von Justus Cobet, Volkmar von Graeve, Wolf-Dietrich Niemeier, Konrad Zimmermann, Verlag Philipp Von Zabern, Mainz, 149-178.
• Frankel 1997
• Frankel, R., “Presses for Oil and Wine in the Southern Levant”, Dumbarton Oaks Papers, 51, 73-84.
• Kaptan 1975
• Kaptan, E., “Gümüş Bucağı Cüruf Deposu ve Tarihteki Yeri”, Maden Tetkik Arama Haber-leri, 14-6, 9-11.
• Kaptan 2016a
• Kaptan, E., “Nif (Olympos) Dağı Karamattepe’de Bulunan Çok Çukurlu Taş Havan”, 31. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, Ankara, 93-102. Kaptan 2016b
• Kaptan, E., “Nif (Olympos) Dağı Karamattepe’deki Cevher Zenginleştirmede Kullanılan Taş Alet”, IV. ODTÜ Arkeometri Çalıştayı Türkiye Arkeolojisinde Taş: Arkeolojik ve Arkeometrik Ça-lışmalar, Prof. Dr. Hayriye Yeter Göksu Onuruna, haz. P. Ayter-Ş. Demirci, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara, 45-50.
• Kulakoğlu-Kangal 2011
• Kulakoğlu, F.-Kangal, S., (ed.), Anadolu’nun Önsözü Kültepe Kaniş Karumu Asurlular İstanbul’da, Seçil Ofset, İstanbul.
• Kyrieleis 1990
• Kyrieleis, H., “Samos and Some Aspects of Archaic Grek Bronze Casting”, Small Bronze Sculpture from the Ancient World, California, 15-30.
• Lancel 1981
• Lancel, S., “Fouilles Françaises à Carthage, La Colline De Byrsa et L’occupation Punique (VIIe Siècle-146 Av. J.-C.) Bilan de Sept Années de Fouilles”, Comptes-rendus des séances de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 125-2, 156-193.
• MTA 136 Türkiye Demir Yatakları, Ankara, 1967.
• MTA 424 M. Lucius, Torbalı Demir Cevheri Yatağı Hakkında Rapor, 1928.
• MTA 463 B. Granigg, Demir Sanayi Türkiye: Bazı Demir Zuhurları Raporları, 1936.
• MTA 465 R. Ceccatty, Torbalı Demir Jismanı Tetkikatı Hakkında Malumat, 1936.
• MTA 483 E.M. Poldini, İzmir Vilayetindeki Torbalı Yatağına Yapılan Ziyaret Hakkında Rapor, 1937.
• MTA 498 R. Pilz, Torbalı Demir Hakkında Rapor, 1938.
• MTA 503 M. Siclen, Büyük ve Küçük Menderes Nehirleri Mıntıkasında Altınlı Mispikel Damarları, 1934.
• MTA 1556 O. Oelsner, İzmir Civarında Torbalı’daki Demir Cevheri Zuhuratı Hakkında Rapor, 1938.
• MTA 2482 J. Calame, Torbalı Hortuna Demir Cevheri Yatağı, 1958.
• MTA 2485 J. Calame, Menderes Masifinin Güney Kısmının Demir Cevheri Yatakları, 1956.
• Oddy-Swaddling 1985
• Oddy, W. A.-Swaddling, J., “Illustrations of Metalworking Furnaces on Greek Vases”, Furnaces and Smelting Technology in Antiquity, by. P. T. Craddock- M. J. Hughes, Occasional Paper 48, British Museum Press, Londra, 43-57.
• Özyiğit 2005
• Özyiğit, Ö., “Phokaia Kazı Çalışmaları”, 26. Kazı Sonuçları Toplantısı, C II, Ankara, 43-50.
• Peker-Baykan-Bektaş vd. 2022
• Peker, M.-Baykan, D.-Bektaş, G., Baykan, C.-Bilgin, M.-Lenger, D. S., “Nif (Olympos) Araştırma ve Kazı Projesi: 2020 Yılı Kazısı”, 2019-2020 Yılı Kazı Çalışmaları, C 3, Ankara, 351-368.
• Photos-Filippakis-Salter 1988
• Photos, E.-Filippakis, S. J.-Salter, C. J., “Preliminary Investigations of some Metallurgical Remains at Knossos, Hellenistic to Third Century AD”, The First Iron in the Mediterranean, Revue du Groupe européen d’études pour les techniques physiques, chimiques et mathématiques appliquées à l’archéologie, haz. G. Sperl, PACT 21, Strasbourg, 189-197. Pleiner-Bjorkman 1974
• Pleiner, R.-Bjorkman, J. K., “The Assyrian Iron Age: The History of Iron in the Assyrian Civilization”, Proceedings of the American Philosophical Society, 118, 3, 283-313.
• Ramage 2000
• Ramage, A., “The Excavations and Finds”, King Croesus’ Gold: Excavations at Sardis and the History of Gold Refining, ed. Andrew Ramage, P. T. (Paul T.) Craddock, Archaeological exploration of Sardis; 11. Cambridge, MA: Archaeological Exploration of Sardis, Harvard University Art Museums, in association with the British Museum Press, 72-98.
• Refik, A., Osmanlı Devrinde Türkiye Madenleri (967-1200), İstanbul.
• Shrivastava 1999
• Shrivastava, R., “Smelting Furnaces in Ancient India”, Indian Journal of History of Science, 34, 1, 33-46.
• Stölner 2008
• Stölner, T., “Montan-Archaeology and Research on Old Mining: Just a Contribution to Economic History?”, Anatolian Metal IV, Bochum, 149-178.
• Tulunay 2012
• Tulunay, E. T., “Smyrna (İzmir) Yakınlarında Birçok Kültürü Barındıran Dağ: Nif (Olympos)”, Colloquium Anatolicum, XI, 81-99
• Tulunay 2014
• Tulunay, E. T. “Nif (Olympos) Dağı Araştırma ve Kazı Projesi: 2012 Yılı Kazısı”, 35. Kazı Sonuçları Toplantısı, C II, Muğla, 343357.
• Tylecote 1992
• Tylecote, R. F., The Early History of Metallurgy in Europe, Londra.
• Uygun-Özdemir-Sezgin 2015
• Uygun, Ç.-Özdemir, B.-Sezgin, Y., “Zeytin ve Şarap İşlikleri”, Arkeoloji, Epigrafi, Jeoloji, Doğal ve Kültürel Peyzaj Yapısıyla Tlos Antik Kenti ve Territoriumu, ed. Taner Korkut, Seydikemer Kaymakamlığı Yayınları, Ankara, 496-517.
• Voss, O., “The Iron Production in Populonia”, The First Iron in the Mediterranean, Revue du Groupe européen d’études pour les techniques physiques, chimiques et mathématiques appliquées à l’archéologie, haz. G. Sperl, PACT 21, Strasbourg, 91-100.
• Yalçın-Cevizoğlu 2011
• Yalçın, Ü.-Cevizoğlu, H., “Eine Archaische Scmiedewerkstatt in Klazomenai”, Anatolian Metal, V, Bochum, 85-89.
• Yazıcı-Ermiş 2011
• Yazıcı, N.-Ermiş, M., “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı 2010”, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Haberler, 32, 37-38.