*Kı- Fiili ve Türevleri

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 1, 111 - 124, 21.06.2023

Hami Akman

https://doi.org/10.31457/hr.1261363

Öz

Türkçe dünya diller arasında Altay dilleri arasında gösterilir. Bu dil ailesinin en önemli özeliklerinden birisi de söz konusu aileye mensup dillerin sondan eklemeli diller olmasıdır ki Türkçede bunun tam olarak görüldüğü söylenebilir. Türkçede bir kelime, ünlü olmak kaydıyla bazen tek sese kadar indirgenebilmektedir; böylece kök olarak bilinen bazı kelimelerin de aslında zamanla kök olmayıp bir gövde olduğu anlaşılmaktadır. Bu konu üzerinde birçok çalışma yapılmıştır; bunlar arasında Necmettin Hacıeminoğlu, Ahmet Bican Ercilasun ve Şinasi Tekin’in bazı çalışmaları zikredilebilir.
Bu çalışmada biz de kıp- / kırp-, kıpırda-, kır-, kır “sınır, hudut”, kıs-, kıt, kıvır-, kıy- kelimelerinin ve bunların türevlerinin, aslında “*kırmak, kısmak, kesmek” anlamlı farazi bir *kı- fiilinden gelebileceklerini varsaymaktayız. Söz konusu kelimeleri bu kök fiile bağlarken aralarında anlam ve şekil ilişkisinin de sağlandığını görmekteyiz.
Çalışmamız bir giriş, ana metin ve sonuç bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Türkçenin yapısı hakkında ve kök fiillerle alakalı bazı öne çıkan çalışmalardan bahsedilmiştir. Ana metinde farazi olarak var olduğunu kabul ettiğimiz *kı- fiili ve türevlerinden bahsedilmiştir. Sonuç bölümünde ise Söz konusu fiilden türediğini düşündüğümüz kelimeler bir şema ile gösterilerek genel bir değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Altay Dilleri, Türkçe, Kök, *kı- fiili

Destekleyen Kurum

Yok

*Ki- Verb And Its Derivatives

Öz

Among the world languages, Turkish is among the Altaic languages. One of the most important features of this language is that the languages belonging to the family in question are agglutinative languages, which can be seen exactly in Turkish. In Turkish, a word can sometimes be sized up to a single sound, provided that it is a vowel; Thus, it is understood that some words known as roots are actually a stem, not a root as a rule. Many studies have been done on this subject; Among these, some works of Necmettin Hacıeminoğlu, Ahmet Bican Ercilasun and Şinasi Tekin can be mentioned.
In this case, we also use the words "clip- / clip-, move-, break-, break "border, border", pinch-, slit, curl-, kıy- and their derivatives, actually "*break, cut, don't break" all of them hypothetically. *ki- We assume that they reach all of them. We see that the meaning and form relationship between the words in question and these root verb bonds are also provided.
Our study consists of an introduction, main text and conclusion. In the introduction, some prominent studies about the structure of Turkish and root verbs are mentioned. In the main text, the verb *ki-, which we accept to exist hypothetically, and its derivatives are mentioned. In the conclusion part, a general evaluation has been made by showing the words that we think are derived from the aforementioned verb with a diagram.

Anahtar Kelimeler

Altaic languages, Turkısh, root, *ki- verb

Kaynakça

• Arat, R. R. (1991). Kutadgu Bilig (3 cilt). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2019). Kısasü’l-Enbiya (Peygamber Kıssaları) (2 cilt), Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Clarendon Press.
• Devellioğlu, F. (2014). Osmanlıca -Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Aydın Kitabevi.
• Ercilasun, A. B. (2014). Makaleler 1 (Ekrem Arıkoğlu, Haz.). Akçağ Yayınları.
• Ericlasun, A. B & Akkoyunlu, Z. (2018). Kâşgârlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A.B. (2022). Türk Dilinde Çekirdek Ekler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2009). Dede Korkut Kitabı (2 cilt). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2012). Türk Dil ilgisi. Bayrak Basım -Yayım -Tanıtım.
• Eyuboğlu, İ. Z. (2004). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. Sosyal Yayınlar.
• Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Bilge Kültür Sanat Yayın Dağıtım.
• Hacıeminoğlu, N. (2016). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. Bilge Kültür Sanat Yayın Dağıtım.
• Karaağaç, G. (2022). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaağaç, G. (2013). Türkçenin Dil Bilgisi. Akçağ Yayınları.
• KBY (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü.
• Korkmaz, Z. (2017). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2017). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nişanyan, S. (2018). Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi. Liber Plus Yayınları.
• Paçacıoğlu, B. (2016). VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Söz Varlığı. Kesit Yayınları.
• Sami, Ş (2010). Kâmûs-ı Türkî (Şaban Kurt, Haz.), Çağrı Yayınları.
• Şirin, Hatice, Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK, Tarama Sözlüğü (6 cilt). Ankara.
• Tekin, Ş. (2015). İştikakçının Köşesi (Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler). Dergâh Yayınları.
• Tekin, Ş. (2019). Maytrısımit (Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidaî Bir Dram), Türk DİL Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2010). Orhon Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tietze, A. (2020), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Türkiye Bilimler Akademisi.
• Toparlı, R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK, (2011). Türkçe Sözlük.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Yayınevi.
• Yüce, n (2014). Mukaddimetü’l-Edeb, Türk Dil Kurumu Yayınları.