Tarihî ve Modern Türk Dillerinde Es “Bilinç~Şuur ve Zihin” Sözcüğü ve Türevleri

Yıl 2020, Cilt: 37 Sayı: 2, 462 - 470, 31.12.2020

Hasan İsi

https://doi.org/10.32600/huefd.682476

Öz

Kişinin kendisini, çevresini ve etrafında olup biteni anlama, kavrama ve tanımlama yetisine karşılık gelen “bilinç~şuur ve zihin” kavram alanı, Türk dilinin soyut yönünü gösteren zengin örnekler içermektedir. Türk dilinin ilk yazılı ürünlerinin verildiği çağlardan itibaren “bilinç~şuur ve zihin” kavram alanı içerisinde ög, uķuş, aŋ ve us benzeri ifadeler dönem metinleri içerisinde yer almaktadır. Bahsedilen “bilinç~şuur ve zihin” kavram alanı ile ilişkili leksikal yapılardan biri de es sözcüğüdür. İlk kez Harezm Türkçesi metinlerinde es ve bu ifadeden türemiş esle- ifadeleriyle görülen bu ifade, kronolojik olarak Türk dilinin tarihî ve modern dönemlerine ait dillerinde yer alan leksikal bir birimdir. Bu çalışma ile “bilinç~şuur ve zihin” kavram alanının ürünü olan es sözcüğünün tarihî ve modern Türk dillerindeki görünümlerine yer verilerek ilgili ifadenin izlediği gelişme süreci ile beraber sahip olduğu kökenbilgisel tanımlama, konu üzerine görüş bildiren çeşitli araştırmacıların fikirleri dâhilinde ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler

köken bilgisi, Doğu Türkçesi, Batı Türkçesi, “Bilinç~şuur ve zihin”, Türk dilleri

The word Es “Consciousness and Mind” and Derivatives In Historical and Modern Turkic Languages

Öz

The concept area of “consciousness and mind”, which corresponds to the person's ability to understand and define himself, his surroundings and what is happening around him, contains rich examples showing the abstract direction of the Turkic language. Since the era of the first written products of the Turkic language, phrases such as ög, uķuş, aŋ and us have been included in the term texts within the concept area of “consciousness and mind”. One of the lexical structures related to the concept area of “consciousness and mind” is the word es. This expression, which was first seen es and esle- in the texts of Khwarezm Turkic with its expressions derived from this expression, is a lexical unit that takes place chronologically in the languages of the historical and modern periods of the Turkic language. The historical and modern Turkic languages of the word es, which is the product of the concept field of “consciousness and mind”, are presented in this study. Also, its oriental definition with the development process followed by the relevant expression are revealed within the opinions of various researchers.

Anahtar Kelimeler

“Consciousness and mind”, etymology, Eastern Turkic, Western Turkic, Turkic languages

Kaynakça

• Akkuş, M. (1995). Kitab-ı Ġunya inceleme-metin-indeks-tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ata, A. (1997). Nâsırü’d-dîn bin Burhâbü’d-dîn Rabgûzî, Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) I giriş-metin-tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1997). Nâsırü’d-dîn bin Burhâbü’d-dîn Rabgûzî, Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) II dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (2013). Divanü Lūgat-it Türk I (çeviri). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (2013). Divanü Lūgat-it Türk II (dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2015). Yenisey yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• Ayverdi, İ. (2010). Misalli büyük Türkçe sözlük. İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• Başar, S. (2010). Kumuk Türkçesinde fiil (Yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Bayram, B. (2007). Çuvaş Türkçesi-Türkiye Türkçesi sözlük. Konya: Tablet Yayınları.
• Ceylan, E. (1996). Çuvaş atasözleri ve deyimleri, Çuvaşça-Türkçe Türkçe-Çuvaşça sözlük. Ankara: Simurg.
• Ceylan, E. (1997). Çuvaşça çok zamanlı ses bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. London: Oxford University Press.
• Demirhan, A. (2011). Karakalpak Türkçesi konu çözümlemeli söz varlığı (Yüksek lisans tezi). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Dilçin, C. (1991). Mes’ūd bin Aĥmed Süheyl ü Nev-bahār, inceleme-metin-sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Doğan, E. (2016). Şeyhoğlu Sadrüddin Kābūs-Nāme (Giriş-notlar-metin-sözlük-tıpkıbaskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Doğan, İ. ve Usta, Z. (2014). Eski Uygur Türkçesi söz varlığı. Ankara: Altınpost Yayınları.
• Durgut, H. (1995). “Şeyh Süleymān Efendî-i Buhāri Lügat-i Çağatay ve Türkî-i Osmānî (cild-i evvel) adlı eserin transkripsiyonu (Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi). Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne.
• Ehmetyanov, R., Möhemmetdinov, R., Nurieva, F. ve Ganiev, F. (2014). Türkçe-Tatarca sözlük (M. Öner, Çeviren). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eker, S. (2009). Çağdaş Türk dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Gen, S. (2015). Özbekçede metaforlar (Doktora tezi). Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
• Gökyay, O. Ş. (2007). Dedem Korkudun kitabı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Grönbech, K. (1992). Kuman Lehçesi sözlüğü Codex Cumanicus’un Türkçe sözlük dizini. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü I A-N. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güllüdağ, N. (1998). Nogay Türkçesi grameri (Nogaylar-dil özellikleri-metin-sözlük) (Yüksek lisans tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Güzeldir, M. (2002). Abuşķa lügati (Giriş-metin-indeks) (Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Johanson, L. ve Csató, É. Á. (1998). History of Turkic. The Turkic Languages. London and New York: Routledge.
• Karakaya, M. (2018). Azerbaycan Türkçesi üzerine seçme metinler (Çeviri, inceleme, sözlük) (Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Kargı Ölmez, Z. (1996). Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terākime (Türkmenlerin soykütüğü). Ankara: Simurg.
• Küçük, S. (2014). Kitâb-ı Güzîde Akâidü’l-İslâm giriş, metin, dizin-sözlük, tıpkıbasım. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Necip, E. N. (2008). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü (İ. Kurban, Çeviren). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Redhouse, James W. (2016). Müntahabât-ı Lügat-i Osmâniyye (Recep Toparlı, Betül Eyövge Yılmaz, Yaşar Yılmaz, Hazırlayanlar). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Räsänen, M. (1969).Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. S Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Ryumina-Sırkaşeva, L.T. ve Kuçigaşeva, N. A. (2000). Teleüt ağzı sözlüğü (Ş. H. Akalın ve C. Turgunbayev, Çeviren). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Starostin, S., Dybo, A. ve Mudrak, O. (2003). An etymological dictionary of Altaic languages. Leiden: Brill Publications.
• Tannagaşeva, Nadejda N. K. ve Akalın, Şükrü Halûk (1995). Şor sözlüğü. Adana: Türkoloji Araştırmaları.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1995). Türk dillerinde birincil uzun ünlüler. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Tezcan, S. (2018). Dede Korkut Oğuznameleri üzerine notlar. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı, Sprachgeschichtliches und etymologisches wörterbuch des Türkei-Türkischen. İstanbul: Simurg.
• Toparlı, R., Vural, H. ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkçe-Kırgızca sözlük (G. Cumakunova, Hazırlayan). (2005). Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
• Türkçe Sözlük (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkiye’de halk ağzından Derleme Sözlüğü III (E-H). (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Türkmen diliniň düşündirişli sözlügi I A-Ž. (2016). Aşgabat.
• Ünlü, S. (2012a). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2012b). Harezm Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Yılmaz, E., Demir, N. ve Küçük, M. (2013). Türk Dil Kurumu Nüshası Kısas-ı Enbiya (Metin, sözlük, dizin, notlar). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yüce, N. (1993). Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmud bin ʿOmar bin Muhmmed bin Ahmed ez-Zamaḫşari, el-Ḫvârizmi Mukaddimetü’l-Edeb. Ḫvârizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası. Giriş, dil özellikleri, metin, indeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla Tarama Sözlüğü III E-İ. (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.