Plant Names and Treatment Methods in a Baytarname Written in Old Anstolisn Turkish

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 24, 419 - 455, 15.10.2024

Akif Taş , Mesut Şen

https://doi.org/10.20304/humanitas.1495379

Öz

“Baytarname” is a literary work written in the 16th century, mainly focusing on horsemanship. Due to its relevance to horsemanship and the mention of the treatment of horse diseases, it contains pharmacological information. The book provides information on the usage of medications for treating horse illnesses and offers insights into the preparation of remedies and medications. The names of numerous plants used in the preparation of these medications are worthy of attention. The work, demonstrating the characteristics of Old Turkish of Turkey as a language, is also important in terms of our linguistic history. Our study has been designed to aid researchers in the field of Old Turkish Language of Turkey in their potential studies and compilations. In our study, the plant names mentioned in Baytarname have been compiled and presented as a list. The language of each respective name has been indicated. Out of the identified 138 plant names, 44 of them are Turkish (31%), 39 are Arabic (28%), 36 are Persian (26%), and 10 are Greek (7%). Additionally, 4 plants consist of compound names in multiple languages (2%). Diseases in the work are classified according to the parts of the horse's body. Many horse diseases such as Bevās̱īr, carab, demregü ḫunān, ḫunnāḳ, intişār, ishāl, ḳurlaġan, nāṣūr, ṣadme, saraṭān, sıraca, öksürük, verem and yaġır have been defined, and the necessary treatments for these diseases are explained.

Anahtar Kelimeler

Baytarname, Old Anatolian Turkish, Plant Names, Plant Dictionary, Ali bin Ömer Arabi

ESKİ TÜRKİYE TÜRKÇESİ ÖZELLİKLERİ GÖSTEREN BİR BAYTARNAMEDE BİTKİ ADLARI VE MÜCERREP TEDAVİ YÖNTEMLERİ

Öz

XVI. yüzyılda kaleme alınan “Baytarname” atçılık üzerine yazılan bir eserdir. Atçılıkla ilgili olması ve atların hastalıklarının tedavisinden bahsetmesi sebebiyle içerisinde farmakolojik bilgiler ihtiva etmektedir. Eserde atların hastalıklarında hangi ilaçların kullanılacağı, ilaç ve terkiplerin nasıl yapılacağı hakkında bilgi verilir. Bu eserlerde ilaç yapımında kullanılan bitki adlarının çokluğu dikkati çekmektedir. Dil olarak Eski Türkiye Türkçesi özelliklerini gösteren eser, dil tarihimiz açısından da önem arz etmektedir. Çalışmamız Eski Türkiye Türkçesi sahasında yapılabilecek çalışmalarda ve derlemelerde araştırmacılara yardımcı olacak şekilde hazırlanmıştır. Çalışmamızda Baytarname’de geçen bitki adları derlenerek liste haline getirilmiştir. Söz konusu adların hangi dile ait olduğu belirtilmiştir. Ayrıca bu bitkilerin hangi hastalıkların tedavisinde kullanıldığı da ifade edilmiştir. Tespit edilen 138 bitki adının 44 tanesinin Türkçe (%31), 39’unun Arapça (%28), 36’sının Farsça (%26), 10’unun Yunanca (%7) olduğu görülmüştür. 4 bitki ise çok dilli birleşik adlardan (%2) oluşmaktadır. Tedaviler-de en çok kullanılan bitkiler ise anzerūt, arpa, bezir, çam saḳızı, mastakī, sarımsaḳ, susam, soġan ve za‘ferān olarak tespit edilmiştir. Eserdeki hastalıklar atın uzuvlarına göre tasnif edilmiştir. Bevās̱īr, carab, demregü ḫunān, ḫunnāḳ, intişār, ishāl, ḳurlaġan, nāṣūr, ṣadme, saraṭān, sıraca, öksürük, verem ve yaġır gibi pek çok at hastalığı tanımlanmış ve tedavisi için yapılması gerekenler açıklanmıştır. Bu tedavilerde en çok kullanılan bitkiler ise anzerūt, arpa, bezir, biber, çam saḳızı, günlük, ḫaṭmī, mastakī, mersin, sarımsaḳ, susam, soġan ve za‘ferān olarak tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Baytarname, Eski Türkiye Türkçesi, Bitki Adları, Bitki Sözlüğü, Ali bin Ömer Arabi

Kaynakça

• Alkaya, Y. (2004). Derleme sözlüğündeki bitki adları [Yüksek lisans tezi]. Trakya Üniversitesi.
• Alkaya, Y. (2004). Derleme sözlüğündeki bitki adları [Yüksek lisans tezi]. Trakya Üniversitesi.
• Alkayış, M. F. (2007). Türkiye Türkçesinde bitki adları [Doktora tezi]. Erciyes Üniversitesi.
• Alkayış, M. F. (2007). Türkiye Türkçesinde bitki adları [Doktora tezi]. Erciyes Üniversitesi.
• Ayverdi, İ. (2010). Kubbealtı lugati. Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı.
• Ayverdi, İ. (2010). Kubbealtı lugati. Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı.
• Baytop, T. (2007). Türkçe bitki adları sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baytop, T. (2007). Türkçe bitki adları sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Devellioğlu, F. (2006). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lugat. Aydın Kitabevi Yayınları.
• Devellioğlu, F. (2006). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lugat. Aydın Kitabevi Yayınları.
• Efe, K. (2012). Türkiye Türkçesi ağızlarında bitki ve hayvan isimleri [Doktora tezi]. Gazi Üniversitesi.
• Efe, K. (2012). Türkiye Türkçesi ağızlarında bitki ve hayvan isimleri [Doktora tezi]. Gazi Üniversitesi.
• Efe, K. (2018). Tarihi Türk lehçelerinde alıntı bitki isimleri. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 7(17), 81-106.
• Efe, K. (2018). Tarihi Türk lehçelerinde alıntı bitki isimleri. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 7(17), 81-106.
• Filiz, G. (2019). Kitab-ı Dede Korkut’ta hayvan ve bitki adları [Yüksek lisans tezi]. Pamukkale Üniversitesi.
• Filiz, G. (2019). Kitab-ı Dede Korkut’ta hayvan ve bitki adları [Yüksek lisans tezi]. Pamukkale Üniversitesi.
• Gürlek, M. (2011). Ala’im-i Cerrahin’de geçen bitki adları. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (7) , 123-145.
• Gürlek, M. (2011). Ala’im-i Cerrahin’de geçen bitki adları. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (7) , 123-145.
• İncekara, A. (2022). Ali bin Ömer Arabî’nin Baytarnâme (vr. 45b-90a) adlı eserinin dil ve edebiyat eğitimi yönünden çalışılması [Yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi.
• İncekara, A. (2022). Ali bin Ömer Arabî’nin Baytarnâme (vr. 45b-90a) adlı eserinin dil ve edebiyat eğitimi yönünden çalışılması [Yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Karadeniz, Y. (2017). Codex Cumanıcus’ta bitki adları. MCBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 15(1), 611-638. https://doi.org/10.18026/cbayarsos.298145
• Karadeniz, Y. (2017). Codex Cumanıcus’ta bitki adları. MCBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 15(1), 611-638. https://doi.org/10.18026/cbayarsos.298145
• Küçüker, P. (2010). Lügat-i Müşkilât-ı Eczâ’da Türkçe bitki adları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(11), 401-415.
• Küçüker, P. (2010). Lügat-i Müşkilât-ı Eczâ’da Türkçe bitki adları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(11), 401-415.
• Küçüker, P., & Yıldız, Y. (2016). Tercüme-i Müfredat-ı İbn-i Baytar’daki (1b-150a) bitki adları üzerine bir inceleme. The Journal of Academic Social Science Studies, (44) , 13-32. http://dx.doi.org/10.9761/JASSS3363
• Küçüker, P., & Yıldız, Y. (2016). Tercüme-i Müfredat-ı İbn-i Baytar’daki (1b-150a) bitki adları üzerine bir inceleme. The Journal of Academic Social Science Studies, (44) , 13-32. http://dx.doi.org/10.9761/JASSS3363
• Küçüker, P., & Yıldız, Y. (2018). Tercüme-i Müfredat-ı İbn-i Baytar'daki (150b-295a) bitki adları üzerine bir inceleme (II). Uluslarası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi, 2(1), 109-137. https://doi.org/10.30563/turklad.425973
• Küçüker, P., & Yıldız, Y. (2018). Tercüme-i Müfredat-ı İbn-i Baytar'daki (150b-295a) bitki adları üzerine bir inceleme (II). Uluslarası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi, 2(1), 109-137. https://doi.org/10.30563/turklad.425973
• Küçüker, P., ve Yıldız, Y. (2019). Haza Kitab-ı Hulasa-i Tıbb’daki bitki adları üzerine bir inceleme. Zeitschrift Für Die Welt Der Türken - Türklerin Dünyası Dergisi, 11(2), 51-67.
• Küçüker, P., ve Yıldız, Y. (2019). Haza Kitab-ı Hulasa-i Tıbb’daki bitki adları üzerine bir inceleme. Zeitschrift Für Die Welt Der Türken - Türklerin Dünyası Dergisi, 11(2), 51-67.
• Murad, S. (2019). Kadı Burhaneddin ve Nesimi’nin şiirlerinde bitki ve hayvan adları üzerine. Journal of Turkish Language and Literature, 5(2), 193-205. https://doi.org/10.20322/littera.529633
• Murad, S. (2019). Kadı Burhaneddin ve Nesimi’nin şiirlerinde bitki ve hayvan adları üzerine. Journal of Turkish Language and Literature, 5(2), 193-205. https://doi.org/10.20322/littera.529633
• Önler, Z. (2004). XIV.-XV. yüzyıl tıp metinlerinde Türkçe bitki adları. Kebikeç, (18), 273-301.
• Önler, Z. (2004). XIV.-XV. yüzyıl tıp metinlerinde Türkçe bitki adları. Kebikeç, (18), 273-301.
• Önler, Z. (2020). Tarihsel tıp metinleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Önler, Z. (2020). Tarihsel tıp metinleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Özden, M. (2017). Trakya ağızlarında kullanılan bitki adları üzerine bir inceleme. Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, (47), 131-160. http://dx.doi.org/10.16992/ASOS.12328
• Özden, M. (2017). Trakya ağızlarında kullanılan bitki adları üzerine bir inceleme. Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, (47), 131-160. http://dx.doi.org/10.16992/ASOS.12328
• Özden, M. (2018). Türkçenin ilk sözlüğünde kullanılan bitki adlarının günümüz Anadolu ağızlarındaki izdüşümleri. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 23(3), 602-619.
• Özden, M. (2018). Türkçenin ilk sözlüğünde kullanılan bitki adlarının günümüz Anadolu ağızlarındaki izdüşümleri. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 23(3), 602-619.
• Özden, M. (2019). Codex Cumanıcus’ta bulunan bitki adlarının günümüz Anadolu ağızlarındaki kullanımları üzerine bir inceleme. International Journal of Language Academy, 7(1), 80-92. http://dx.doi.org/10.18033/ijla.4066
• Özden, M. (2019). Codex Cumanıcus’ta bulunan bitki adlarının günümüz Anadolu ağızlarındaki kullanımları üzerine bir inceleme. International Journal of Language Academy, 7(1), 80-92. http://dx.doi.org/10.18033/ijla.4066
• Öztürk, F. (2005). Kutadgu Bilig'de bitki adları. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 6(1), 201-208.
• Öztürk, F. (2005). Kutadgu Bilig'de bitki adları. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 6(1), 201-208.
• Redhouse, J. W. (2005). Turkish and English lexicon. Çağrı.
• Redhouse, J. W. (2005). Turkish and English lexicon. Çağrı.
• Sami, Ş. (2021). Kamus-ı Türki. Yeditepe.
• Sami, Ş. (2021). Kamus-ı Türki. Yeditepe.
• Steingass, F. (2005). Persian-English dictionary. Çağrı.
• Steingass, F. (2005). Persian-English dictionary. Çağrı.
• Şahin, H. (2007). Camiü'l-Fürs örneğinde XIV. yüzyıl bitki isimleri. Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları, 2(2), 570-602. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.93
• Şahin, H. (2007). Camiü'l-Fürs örneğinde XIV. yüzyıl bitki isimleri. Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları, 2(2), 570-602. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.93
• Şen, M. (1994). Türk kültüründe at ve atçılık. Türkiye Jokey Kulubü.
• Şen, M. (1994). Türk kültüründe at ve atçılık. Türkiye Jokey Kulubü.
• Taş, A. (2022). Ali Bin Ömer Arabî'nin Baytarname (75b-120a) adlı eserinin dil ve edebiyat eğitimi yönünden çalışılması [Yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Taş, A. (2022). Ali Bin Ömer Arabî'nin Baytarname (75b-120a) adlı eserinin dil ve edebiyat eğitimi yönünden çalışılması [Yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi.
• TDK. (2008). Derleme sözlüğü I-XII. Türk Dil Kurumu.
• TDK. (2008). Derleme sözlüğü I-XII. Türk Dil Kurumu.
• TDK. (2009). Tarama sözlüğü. I-VIII. Türk Dil Kurumu.
• TDK. (2009). Tarama sözlüğü. I-VIII. Türk Dil Kurumu.
• Telli, B. (2015). Kenzü’s-Sıhhatü’l-Ebdaniyye Eser-i Mürşid-i Osmaniyye’de bitki adları. Kesit Akademi Dergisi, (1), 96-116.
• Telli, B. (2015). Kenzü’s-Sıhhatü’l-Ebdaniyye Eser-i Mürşid-i Osmaniyye’de bitki adları. Kesit Akademi Dergisi, (1), 96-116.
• Turıkpenova, A. (2021). Tarihi Türk lehçeleri, Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesindeki bitki adları [Doktora tezi]. Pamukkale Üniversitesi.
• Turıkpenova, A. (2021). Tarihi Türk lehçeleri, Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesindeki bitki adları [Doktora tezi]. Pamukkale Üniversitesi.
• Umurzakov, K. (2007). Divanu Lugati't-Türk'tеki hayvan ve bitki adları üzerine karşılaştırmalı bir adbilim çalışması [Yüksek lisans tezi]. Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi.
• Umurzakov, K. (2007). Divanu Lugati't-Türk'tеki hayvan ve bitki adları üzerine karşılaştırmalı bir adbilim çalışması [Yüksek lisans tezi]. Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi.
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2011). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin.
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2011). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin.
• Yıldız, Y. (2020). Türkçe bitki adlarının anlam bilimi açısından incelenmesi [Doktora tezi]. Sakarya Üniversitesi.
• Yıldız, Y. (2020). Türkçe bitki adlarının anlam bilimi açısından incelenmesi [Doktora tezi]. Sakarya Üniversitesi.