The Role of Ibragim Iskhakovich Khalfin in Teaching Tatar Turkish as a Foreign Language to Russians

Yıl 2024, Sayı: 8, 7 - 26, 27.02.2024

Arif Akbaş

Öz

Kazan University founded in 1804 by the decree of Emperor Alexander I, from its inception, placed significant emphasis on the study of the history and culture of Eastern peoples. This focus contributed to the modernization or westernization of various Turkic-speaking peoples from the region of Turkestan (including Kazakhs, Kyrgyz, Turkmens, Azerbaijanis, Uzbeks, Bashkirs, Bulgarians, etc.) via the medium of language studies sponsored by the Russian Empire and Orientalism. While Anatolian Turks modernized through the engagement with France and Europe, Central Asian Turks underwent cultural and reformist changes facilitated by Russia. Initially, similar to the Ottoman Empire, Tatars used the Arabic alphabet. Later, the Russians introduced instead the Cyrillic Alphabet. This article reintroduces and interprets İbragim İshakoviç Halfin’s book, published by Kazan University, "Alphabet and Grammar of the Tatar Language, with Arabic Reading Rules" which was an important milestone in the history of teaching Tatar Turkish as a foreign language in Russia. İbragim Halfin reprinted under his name, with some additions, his grandfather Sait Halfin's book, formerly printed in 1778 by the Imperial Moscow University. İbragim Halfin's work became an essential reading and comprehension book, with 52 pages of basic Russian-Tatar grammar and texts for all-level learners. The first edition of the book was printed in 1809 by the Kazan University Printing House and it was subsequently republished in 1996 by Moscow University.

Anahtar Kelimeler

Tatar Turkic, Ibragim Iskhakovich Khalfin, Teaching Tatar Turkic as a Foreign Language to Russians, Turkology.

Proje Numarası

yok

İBRAHİM İSHAKOVİÇ HALFİN’İN RUSLARA YABANCI DİL OLARAK TATAR TÜRKÇESİ ÖĞRETİMİNDEKİ ROLÜ

Öz

Kazan Üniversitesi, 1804 yılında İmparator I. Aleksandr’ın bir kararnamesi ile kurulmuştur. Kuruluşunun ilk günlerinden itibaren üniversitede Doğu halklarının tarihinin ve kültürünün incelenmesine büyük önem verilmiştir. Bu durum ise çeşitli Türkçe lehçeleri konuşan Türkistan halklarının (Kazak, Kırgız, Türkmen, Azeri, Özbek, Başkurt, Bulgar vb.) Rus İmparatorluğunca yürütülen dil çalışmaları (bir araç olarak) ve şarkiyatçılık ile modernleşmesine ya da Batılılaşmasına yol açmıştır). Anadolu Türklüğü, Fransa ve Avrupa üzerinden modernleşirken Orta Asya Türklüğü, Rusya üzerinden kültürel ve reformist bir değişime uğramıştır. Tatarlar, ilk başlarda tıpkı Osmanlı’da olduğu gibi Arap alfabesini kullanmaktaydılar. Bu alfabe yerine Ruslar, daha sonra “Kiril alfabesi”ni getirmişlerdir.
Bu makalede Rusya’da yabancı dil olarak Tatar Türkçesinin öğretilmesi tarihinde önemli bir sayfa olan ve Kazan Üniversitesi tarafından basılan İbrahim İshakoviç Halfin’in Azbuka i grammatika Tatarskogo yazyka, s pravilami arabskogo chteniya [Arap Harflerini Okuma Usulüyle Tatar Dilinin Alfabesi ve Grameri] kitabı tanıtılacak ve yorumlanacaktır.
İbrahim Halfin’in kitabı aslında 52 sayfadan oluşan, Rusça-Tatarca temel dilbilgisi/ gramer bilgiler ile kolaydan zora doğru giden metinleri içeren, bu metinleri pratik bir şekilde okumayı ve anlamayı öğreten bir kılavuzdur. Kitabın ilk baskısı, 1809 yılında Kazan Üniversitesi matbaasında yapılmıştır. Kitap, 1996 yılında Moskova Üniversitesi yayınları tarafından tekrar basılmıştır. İbrahim Bey, dedesi Sait Halfin’in 1778’de Moskova Üniversitesince basılan kitabını biraz daha eklemeler yaparak tekrar kendi adıyla bastırmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tatar Türkçesi, İbrahim İshakoviç Halfin, Ruslara Yabancı Dil Olarak Tatar Türkçesi Öğretimi, Türkiyat, Türkoloji

Etik Beyan

Makale araştırma makalesi olduğu için etik beyan gerekmemektedir.

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

yok

Teşekkür

-

Kaynakça

• Abdullayev, E. (2008). Mirze Kazımbey’in Tarihi Siyasi Görüşleri (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
• Adilhanova, A. (2021). Adilhanova, Turkestanskiye Vedomosti Gazetesine Göre Türkistan’da Posta ve Telgraf Teşkilatı (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. Ankara.
• Adilbayev, A. (2002). Rus Oryantalizminin Oluşumunda Kazan Ekolü’nün Rolü. Dini Araştırmalar, 4(12), 109-123.
• Akbaş, A. (2023). 19. Yüzyıl Rus Oryantalizminde Orta Doğu (Basılmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi, Orta Doğu ve İslam Ülkeleri Araştırmaları Enstitüsü. İstanbul.
• Akhmetgaleeva, Ya. S. (1979). Grammatika Tatarskogo Yazyka Ibragima Khalfina. Sovetskaya Tyurkologiya, (6). 1-12. Moskva. 
• Alekseyev, I. (2004). K probleme kul’turnogo dialoga: İslam i kazanskoye missionerskoye islamovedeniye. Islam v sovetskom i postsovetskom prostranstve: istoriya i metodologicheskiye aspekty issledovaniya. Materialy Vserossiyskoy konferentsii «Islam v sovetskom i postsovetskom prostranstve: formy vyzhivaniya i bytovaniya», May 2003 g. Sostavitel’ i redaktor R. M. Mukhametshin. Kazan’: Institut istorii Akademii nauk Respubliki Tatarstan. 46-49.
• Anteplioğlu, D. (2022). Kazan Şarkiyatçılığının Kaderi (XX. Yüzyıl). Gazi Türkiyat, (31), 239-242.
• Dzeninfra. (ty.). 14.12.2023 tarihinde https://avatars.dzeninfra.ru/get-zen_doc/3579604/ pub_5f49650c4ccdb914fb4be656_5f49a2718997d74f22420f75/scale_1200 adresinden erişilmiştir.
• Egamberdiev, A. A. (2021). Turkıston vıloyatınıng gazetın da usmonıylar ımperıyası va bolqon davlatları munosabatları talqını. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1. Special Issue (2), 294-303.
• Eren, H. (1998). Türklük Bilimi Sözlüğü, I. Cilt. Ankara: TDK Yayınları.
• Fren, H. D. (1808). Monetı vostoçnıh dinastiy Samanidov i Buidov, s kontsa IX do pervoy polovinı XI vv. Kazan’: Universitetskaya tipografiya.
• Fren, H. D. (1813a). Numophylacium Orientale Pototianum. Riga: Hartmann.
• Fren, H. D. (1813b). Rech' po sluçayu torjestv leyptsigskoy pobedı, proiznesennaya v kazanskoy lyuteranskoy tserkvi. Kazan.
• Fren, H. D. (1814). Nonnulla de titulorum et cognominum honorificorum, quibus chani Hordae Aureae usi sunt, origine, natura atque usu. Kazan': Universitetskaya tipografiya.
• Fren, H. D. (1815a). De origine vocabuli rossici- den'gi. Kazan': Universitetskaya tipografiya.
• Fren, H. D. (1815b). Stat’ya o bulgarskih drevnostyah, Leipzig: Litter. Zeitung, Y. № 134.
• Gabdel’ganeyeva, G. G. (2012). Tatarskaya kniga Kazani v pervoy polovine XIX veka. Vestnik Kazanskogo Gosudarstvennogo Universiteta Kul’tury i İskusstv, No: 3. (1), 126-130.
• Gabdelganeeva, G. G. (2015). İstoriya Tatarskoy Knigi: Ot istokov do 1917 g., Moskva: Directmedia.
• Güleç, İ. (2000). Kuruluşunun Yetmiş Altıncı Yılında Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi. Müteferrika Dört Aylık Kitabiyat Dergisi, 13(Kış/2), 235-244.
• Halfin, İ. (1809). Azbuka i Grammatika Tatarskogo Yazıka s Pravilami Arabskogo Çteniya. Kazan.
• Halfin, İ. (1822). Jizn’ Çingishana i Aksak Timura. Kazan.
• Halfin, S. (1778). Azbuka Tatarskogo Yazıka, Moskva: Peçeşana pri İmparatorskom’ Moskovskom’ Universitet’.
• Hasanov, H. H. (1977). Formirovaniye Tatarskoy Burjuaznoy Natsii. Kazan: Tatar. Kn. İzd-vo.
• Ibragimova, G. (2015). Tatarskaya Grammatıka Izdaniye 2-ye, dopolnennoye V trekh tomakh Tom I. Kazan: Akademiya nauk Respubliki Tatarstan Institut yazyka, literatury i iskusstva.
• İbn-Fadlan, A. (1939). Puteşestviye İbn-Fadlana na Volgu, ed. İ. Yu. Kraçkovskogo, Moskva: Akademii Nauk SSSR.
• İvanov, S. N. (2004). K. F. Katanov’un İlmi Çalışmalarına Dair. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, A. Çolpanbayeva ve A. Kılıç (çev.), 6(11), 159-173.
• Kaçalin, M. S. ve Türkoğlu, İ. (2020). Katanov, Nikolay Fyodoroviç. TDV İslâm Ansiklopedisi. 20.12.2023 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/katanov-nikolay-fyodorovic adresinden erişildi.
• Kapıcı, Ö. (2016). Çarlık Otokrasisinin Hizmetinde Bir Şarkiyat ve Türkoloji Mektebi: XIX. Yüzyılda Ermeni Lazarev Şark Dilleri Enstitüsü’nün Kuruluşu ve Faaliyetlerine Genel Bir Bakış. Türkbilig, 31, 1-32.
• Katanov, N. F. (1903). Opıt İssledovaniya Uryanhayskogo Yazıka. Kazan.
• KFU: Kazanskiy (Privolzhskiy) Federal’nıy Universitet. (2012). İstoriya Kazanskogo Vostokovedeniya (ss. 1-3). 13.09.2023 tarihinde https://kpfu.ru/pdf/portal/content/1218.pdf adresinden erişildi.
• KFU: Kazanskiy (Privoljskiy) Federalnıy Universitet, İstoriya Kazanskogo Vostokovedeniya (2020). 09.07.2020 tarihinde https://kpfu.ru/institutes/institut-vostokovedeniya-i-mezhdunarodnyh/uznat-bolshe-ob-institute/ istoriya adresinden erişildi.
• Khal’finy, N. V. (1903). Khalfin Ibragim Iskhakovich. Entsiklopedicheskiy Slovar’. St. Petersburg: Brokgauz i Yefron. T. XXXVII. 27-28.
• Khalfin, S. (1778). Azbuka Tatarskago Yazıka. Moskva: Peçetana Pri İmperatorskom Moskovskom’ Universitet’.
• Khalid, A. (2000). Russian History and the Debate over Orientalism. Explorations in Russian and Eurasian History Slavica Publishers, 1(4), 691-692.
• Khalid, A. (2015). Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR. London: Cornell University Press.
• Kononov, A. N. (1972). Istoriya izucheniya Tyurkskikh yazykov v Rossii. Leningrad, Nauka.
• Mazitova, N. A. (1972). Izuçeniye Blijnego i Srednego Vostoka v Kazanskom Universitete: Pervaya Polovina XIX Veka. Kazan: İzd-vo Kazanskogo Universiteta.
• Natsional’nıy Muzey Respubliki Tatarstan. (ty.). 14.09.2023 tarihinde https://boratynskiy.tatmuseum.ru/wp- content/uploads/2019/12/03.jpg adresinden erişilmiştir.
• Polovtsov, A. A. (1912). Erdman, Franz-Fedor İvanoviç. Russkiy Biografiçeskiy Slovar’ içinde (C. XXIV, ss. 173-274). St. Petersburg: İzdanie İmperatorskago Russkago İstoriçeskogo Obşçestva.
• Said, E. W. (2006). Şarkiyatçılık: Batı’nın Şark Anlayışları (3. bs.), (B. Ülner, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Sal’nikova, A. ve Galiullina, D. (2016). Tatarskaya «Alifba»: İstoriya i Sovremennost’. Kazan: Tataristan Kitap Neşriyatı.
• Savel’yeva, P. (1855). O Jizni i Uchenıh Trudah Frena. Sankt-Peterburg: Tip. Ekspeditsii Zagotovleniya Gos. Bumag.
• Togan, A. Z. V. (1969). Hâtıralar: Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Millı̂ Varlık ve Kültür Mücadeleleri. İstanbul: Hikmet Gazetecilik.
• Togan, A. Z. V. (1971). Kur’an ve Türkler. İstanbul: Ahmet Sait Matbaası.
• Topsakal, İ. (2018). Rus Misyoner Kaynaklarına Göre Rus Çarlığı ve Türkler (1552-1917) (2. bs.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Usmanov, M. (2013). Kazan Şarkiyatçılığı’nın Kaderi: XX. Yüzyıl (İ. Kemaloğlu ve J. M. Bapaeva, Çev.). İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Veselovskiy, N. (1903). Hal’finı. Entsiklopediçeskiy Slovar’ (İ. Ye. Andreyevskogo, Ed.) (C. XXXVII). Sankt- Peterburg: F. A. Brokgauz, I. A. Yefron.
• Yavuzarslan, P. (2004). Kazan Üniversitesinde Türkoloji Çalışmaları-I. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (18), 111-121.
• Zagoskin, N. P. (1902). İstoriya Imperatorskogo Kazanskogo Universiteta za Pervıye Sto Let Yego Suşçestvovaniya: 1804-1904 (C. I). Kazan: KGU.
• Zagoskina, N. P. (1904). Khalfin Ibragim Iskhakovich. Biograficheskiy slovar’ professorov i prepodavateley Imperatorskogo Kazanskogo universiteta: Za sto let (1804-1904). V 2 ch. Pod red. zasluzh. ord. Ch. 1., 193-194.