Mağrib’te Akâid Eş‘arîliğine Davet: Ebû Alî es-Sekûnî’nin (ö. 717/1317) Lahnü’l-avâm Adlı Eseri

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 2, 341 - 377, 15.12.2023

Ahmet Selim Harputlu

Öz

Müslüman bilginler, tarih boyunca iman-küfür sınırını tayin eden elfâz-ı küfür ve dinen sakıncalı bulunan sözler hakkında eserler telif ederek, yaşadıkları toplumun din anlayışını gözler önüne sermişlerdir. Bu çalışma, Ebû Alî es-Sekûnî’nin Lahnü’l-avâm adlı eserini metin analizine tabi tutarak modern dönem çalışmalarında ihmal edilen Mağrib toplumunun din algısını çeşitli örnekler üzerinden takdim etme çabasıdır. Sekûnî’nin yaşadığı toplumu gözeterek kaleme aldığı eserindeki temel hedefi ve zihni arka planı belirlemek adına, öncelikle onun Mâlikî-Eş‘arî kimliği üzerinde durularak dini aidiyet dünyası belirlenmiştir. İmanı bir bilgi konusu olarak ele aldığı görülen Sekûnî, Lahnü’l-avam’ında Mağrib toplumunun gündelik yaşantısında açığa çıkan yaklaşık iki yüz kadar halk deyişini derlemiş, bunların tevhid düşüncesiyle bağdaşmayan veçhelerini ve küfürle ilişkili boyutlarını ortaya koymuştur. Eserde Mu‘tezile, Kerrâmiye gibi İslâm mezhepleri ile mutasavvıflar, şairler, astrologlar gibi diğer entelektüel kesimler toplum itikadını yanlış yönlendirdikleri gerekçesiyle hedef alınmıştır. Eser, iman, teşbih, tecsim, müteşâbih nasların tevili, hulûl anlayışı gibi konularda toplum inancının sahih bir yöne çevrilmesi adına akâid formunda bir Eş‘arîliğe çağrı şeklinde yorumlanabilir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Eş‘arîlik, İman, Küfür, Astroloji

An Invitation to ‘Aqā’id Ash‘arism in the Maghrib : The Case of Abū ‘Alī al-Sakūnī's Lahn al-‘awām

Öz

Throughout the history, Muslim scholars have displayed the religious understanding of the society in which they live in by writing books about words of infidelity and religiously objectionable words that determine the border between faith and blasphemy. This study is an effort to present the religious perception of the Maghrib society, which has been neglected in modern period studies, through various examples, by subjecting the work of Abū ‘Alī as-Sakūnī named Lahn al-‘awām to text analysis. In order to determine the main goal and mental background of Sakūnī's work, which he wrote taking into account the society in which he lived, the world of religious belonging was determined primarily by focusing on his Mālikī-Ash‘arī identity. Sakūnī, who is seen to treat faith as a subject of knowledge, compiled about two hundred folk sayings revealed in the daily life of Maghrib society in his work of Lahn ‘al-awām, revealing aspects of them that are incompatible with the idea of tawḥīd and the dimensions associated with blasphemy. In the work, Islamic sects such as Muʿtazila, Karrāmiyya and other intellectual segments such as ṣūfis, poets, astrologers are targeted on the grounds that they mislead the creed of society. The work can be interpreted as an invitation to Ash'arism in the form of ‘aqā’id in order to turn the community's belief in a correct direction on issues such as faith, tashbīh, tajsīm, the interpretation of mutashābih verses and the understanding of hulūl.

Anahtar Kelimeler

Theology, Ash‘arism, Faith, Kufr, Astrology

Kaynakça

• Adıgüzel, Adnan. “Muvahhidler Devleti’nin Tarihi Sürecinde Rota Değişimi (İdris b. Yakup Me’mun Dönemi)”. Ekev Akademi Dergisi, 17/55 (2013),1-20.
• Akgündüz, Said Nuri - Bulut, Zübeyir. “Akaidden Fıkha: Hanefi Fıkıh Kitaplarında Elfâz-ı Küfür”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 6/2 (2017), 897-920.
• Bağdatlı, İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn. 2 Cilt. Beyrut: Milli Eğitim Bakanlığı, 1951.
• Bağdatlı, İsmâil Paşa. Îzâhu’l-meknûn. thk. Muhammed Şerefüddîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâs, ts.
• Buhârî, Muhammed. el-Câmiu’s-Sahîh. 9 Cilt. Mısır: Matbaatü'l-Kübrâ, 1311.
• Buhârî, Muhammed. el-Edebü’l-müfred. thk. Semîr b. Emîn Züheyrî. Riyâd: Mektebetü’l-Meârif, 1998.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 2002.
• Çelebi, Hacı Halife Mustafa b Abdullah Katib. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru Sâdir, 1994.
• Fazlıoğlu, İhsan Kayıp Halka. İstanbul: Papersense Yayınları, 2015.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İhyâü ulûmi’d-Dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Himyerî, İbn Abdülmün‘im. er-Ravzü’l-Mi‘târ. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Müessesütü Nâsır, 1970.
• İbn Haldûn, Ebu Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Târîhu İbn Haldûn. thk. Halîl Şehhâde. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1988.
• İbn Hanbel, Ahmed b. Muhammed. Müsned-ü Ahmed. thk. Şuayb Arnavut. 45 Cilt. Beyrut: Müessestü’r-Risâle, 2001.
• İbn İzârî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. el-Beyânü’l-muğrib fî ahbâri mülûki’l-Endülüs ve’l-Mağrib. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 4 Cilt. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2013.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen. thk. Şuayb Arnavut. Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Faḍl Cemaluddîn. Lisânü’l-arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
• İbn Sehl, İbrâhim. Dîvân-ü İbn Sehl el-Endelüsî. thk. Ahmed Haseneyn el-Karanî. Londra: Müessetü Hendâvî, 2017.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. İbrâhim Ramazân. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1997.
• Kârî, Ali el-. Şerhu’l-İmam Ali el-Kârî ala kitabi elfâzi’l-küfr. thk. Tayyib b. Ömer Hüseyin Şinkiti. Riyâd: Dâru’l-Fazîle, 2002.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-Müellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ-i’t-Türâs, ts.
• Kılavuz, Ahmed Sâim. İman-Küfür Sınırı. İstanbul: Marifet Yayınları, 1990.
• Kılavuz, Ahmet Saim. “Elfâz-ı Küfür”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/26-27. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kuzey, Muharrem. “Osmanlı’da Elfâz-ı Küfür Literatürü ve Önemli Eserler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/27 (2016), 203-231.
• Mağzâvî, Mustafa. et-Tehavvülâtü’l-mezhebiyye fi’l-Mağribi’l-İslâmî ve’l-Endelüs hılâle'l asri’l-Muvahhidî. Cezayir: Doktora Tezi, 2012.
• Mahfûz, Muhammed. Terâcümi’l-müellifîn et-Tûnusiyyîn. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Merrâküşî, İbn Abdülmelik. ez-Zeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-mevsûl ve’s-Sıla. thk. İhsân Abbâs. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1965.
• Müberred, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr. el-Kâmil fi’l-luga ve’l-edeb. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1997.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâs, 1955.
• Özdemir, Mehmet. “Muvahhidler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/410-412. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Provençal, E. Levi. Mecmû-u resâil-i Muvahhidiyye (Rabat: el-Matbaatü’l-İktisâdiyye, 1941), 132-133.
• Razûk, Muhammed. “Hafsîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/125-128. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Sekûnî, Ebû Alî. Ebû Alî es-Sekûnî ve ârâühü’l-kelâmiyye. Beyrut: Dâru’l-Muktebes, 2019.
• Sekûnî, Ebû Alî Ömer b. Muhammed b. Hamd b. Halîl. et-Temyîz limâ evde’ahü’z-Zemahşerî mine’l-i’tizâl fî tefsîri’l-Kitâbi’l-azîz. thk. Yûsuf Ahmed. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Sekûnî, Ebû Alî Ömer b. Muhammed b. Hamd b. Halîl. “Lahnü’l-avâm fî mâ yetealleku bi-ilmi’l-kelâm”. ed. Sa’d Gurâb. Havliyyâtü’l-câmiâ’ et-Tûnusiyye 12 (1975), 111-217.
• Sekûnî, Ebû Alî Ömer b. Muhammed b. Hamd b. Halîl. Lahnü’l-avâm fî mâ yetealleku bi-ilmi’l-kelâm. thk. Ahmed el-Haddâd. Kâhire: Dâru’l-âfâkı’l-Arabiyye, 2019.
• Sekûnî, Ebu Alî Ömer b. Muhammed b. Hamd b. Halîl. Uyûnü’l-münâzarât. thk. Sa’d Gurâb. Tunus: Menşûrâtü’l-Câmi’ati’t-Tûnüsiyye, 1976.
• Selâvî, Ahmed b. Hâlid. el-İstiksâ li-ahbâri düveli’l-mağribi’l-aksâ. thk. Ca’fer en-Nâsırî. 3 Cilt. Dâru’l-Kitâb, 1997.
• Sever, Mehmet. “14. Yüzyıl Şam Eş’arîliği: Tâcüddîn Sübkî Örneği”. Kastamonu Üniversitesi Şeyh Şâban-ı Velî Sempozyumu (Eş'arîlik). ed. Mustafa Aykaç vd. 32-45. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2018.
• Tinbuktî, Ahmed Baba. Neylü’l-ibtihâc bi-tatrîzi’d-dîbâc. Trablus: Dâru’l-Kâtib, 2000.
• Uludağ, Süleyman. Mukaddime. İstanbul: Dergah Yayınları, 2018.
• Yeşil, Selman. Harîrî’nin Lahn Anlayışı. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2017.
• Yûsi, Ebû Alî Nûruddîn Hasen b. Mes‘ûd b. Muhammed. el-Muhâdarât fi’l-luga ve’l-edeb, ts.
• Zehrî, Hâlid. Min ilmi’l-kelâm ilâ fıkhi’l-kelâm. Kuveyt: Dâru’z-Ziyâ, 2017.
• Ziriklî, Hayruddîn. el-A’lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm, 2002.