Erken Dönem Tasavvufunda Mütezehhid Tipler

Yıl 2019, Sayı: 19, 213 - 232, 01.07.2019

Betül İzmirli

Öz

Tip, basit ve sabit karakterli kişiler için kullanılan bir kavramdır. İlk devirlerden itibaren tasavvuf içerisinde yer alan tipler olumlu ve olumsuz olarak ele alınabilir. Tiplerden menfî yönleriyle öne çıkanlar, zamanla ve çeşitli sebeplerle dejenere olanlardır. Tiplerdeki yozlaşma ise asıl anlamından uzaklaşmayı, konumunun veya dâhil olduğu grubun kurallarını benimseyememeyi kasteder. Tasavvuf eserlerinde başlangıçtan itibaren bu nevi hasletler sergileyen tiplere sahte zâhid, mürâî âbid gibi sıfatlar atfedilmiştir. Bu tiplerin olumsuzluğuna ve kusurlu hâllerine vurgu yapmak için onlar mütezehhid, mütekaşşif gibi adlarla da anılmışlardır. Ancak bazen tipe ait isim olumlu iken; tasarruflarının yanlış olduğu görülür. Örneğin kişiye “zâhid” denmekte fakat kendisinde yozlaşma unsuru şeyler bulunabilmektedir. Bunlar göz önüne alınarak ilk devir zâhidleriyle alâkalı doğrudan isim ve içerik olarak eleştirilen, kabul görmeyen ya da reddedilenler, ortak bir isimle mütezehhid tip kategorisinde ele alınacaktır. Bu vesileyle zâhid tipine atfedilen birtakım selbî sıfatlar ve nedenleri genel bir tasnifle değerlendirilmeye çalışılacaktır. İlgili kavramlar semantik analiz yöntemiyle tahlîl edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, tip, mütezehhid, dejenerasyon, semantik analiz.

Mutazahhid Types in Early Islamic Mysticism

Öz

Type is a concept used for people with simple and fixed characters. From the first periods, the types in mysticism tasawwuf can be handled positively and negatively. Featured types with their negative aspects are "degenerative types" on various occasions in time. Degenerate/degeneration refers to retrogression, a departure from its original meaning, features that can not be accepted as a rule of the group in which the position or the group is included. In mysticism works, adjectives such as fake zahid, insincere abid/worshipper and such have been attributed to the types exhibiting these characteristics from the beginning. To emphasize the unfavorability and imperfections of these types, they are also known by names such as mutazahhid, mutakassif. However, sometimes while the name of the type is positive, it seems that his behaviors are wrong. For example, a person is called “zahid”, but there are things that can be degenerated in himself. Taking these into consideration, as name and content directly criticized, unacceptable or rejected types related to the first period zuhhad in mysticism will be discussed in the mutazahhid category with a common name. In this regard, some negative adjectives attributed to the zahid type and their causes will be tried to be evaluated in an orderly manner with general classification. The related concepts will be analyzed with a semantic analysis method.

Anahtar Kelimeler

Mysticism, type, mutazahhid, degeneration, semantic analysis.

Kaynakça

• Adam, Baki. Yahudilik ve Hristiyanlık Açısından Kur’ân’ın TartışmalıKo- nuları. İstanbul: Pınar Yayıncılık, 2011.
• Ayverdi, İlhan. “Eyyamcı”. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 2. Baskı. İstan- bul: Kubbealtı Lugatı, 2006, c. 1.
• Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Buhârȋ, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. Dımaşk- Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1423/2002.
• Cevherî, Ebu Nasr İsmail b. Hammad. es-Sıhâh tâcu’l-luga. Kahire: Dâru’l-hadîs, 2009.
• Demirli, Ekrem. “Tasavvuf Araştırmalarında Dönemlendirme Sorunu: Din Bilimleri ile Metafizik Arasında Tasavvufun İlim Olma Mü- cadelesi”. Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergi- si, 2/4 (2016): 1-30.
• Devellioğlu, Ferit. “Eyyâm reisi”. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. 21. Baskı. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2004.
• Erginli, Zafer. İlk Sûfîlerde Nefis Kavramı-Haris Muhâsibi Örneği. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Ferâhîdî, Ebu Abdurrahman Halil b.Ahmed. Kitâbu’l-ayn. Thk. Mehdî el-Mahzûmî-İbrahim es-Sâmirâî. B.y.: Mektebetü’l-Hilal, ts., c. 5.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu Ulûmi’d-Dîn. Mısır: el-Matbaatu’l-Ezheriyye, 1302, c. 4.
• Goldziher, Ignaz. el-Akîde ve’ş-Şerîa fi’l-İslâm. Arapça’ya trc.: M. Y. Musa-A. H. Abdülkadir-A. Abdülhakk. 2. Baskı. Mısır: Dâru’l- kütübi’l-hadîse, ts.
• Goldziher, Ignaz. “İslâmiyet’in İlk Zamanlarında Zühd” çev. Hayrani Altıntaş. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 24/1 (1981): 539-546.
• Harman, Ömer Faruk. “İdris”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21: 478-480. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• İbn Hanbel, Ahmed. Müsned. Thk. Muhammed Abdulkādir Atā. Bey- rut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1429/2008, c. 9.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâluddîn Ebu’l-Ferec. Telbîsü İblîs. Beyrut: Dâru’l- kalem, ts.
• İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakātu’l- asfiyâ. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1416/1996, c. 8.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevazin b. Abdilmelik b. Talha b. Muham- med. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. Thk. Abdu’l-Halîm Mahmûd- Mahmud b. Eş-Şerîf. Kahire: Dâru’ş-şa’b, 1409/1989.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Kûtu’l-kulûb fî muameleti’l-mahbûb ve vasfi tarîkı’l- mürîd ilâ makāmi’t-tevhîd. Mısır: Dâru sâdır, ts., c. 1-2.
• Muhâsibî, Ebû Abdillah el-Hâris b. Esed. Risâletü’l-müsterşidîn. Thk. Abdulfettah Ebû Gudde. 2. Baskı, Beyrut: Mektebetü’l-matbûâti’l- İslâmiyye, 1391/1971.
• Muhâsibî, Ebû Abdillah el-Hâris b. Esed. er-Riâye li hukûkillah. Thk. Abdulkadir Ahmed Atâ. 4. Baskı. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Neşşâr, Ali Sâmi. Neş’etü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm. 9. Baskı. Kahire: Dâru’l-meârif, 1397/1977, c. 3.
• Rachî, Abduhu, et-Tatbîku’s-sarfî. Beyrut: Dâru’n-nahdati’l-Arabiyye, 2004.
• Sülemî, Ebû Abdirrahman Muhammed b. el-Hüseyn. Tabakātu’s- sûfiyye. Thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l- ilmiyye, 1419/1998.
• Şakir, Hanbelizâde Muhammed. Temrinli ve İ’rablı Arapça Sarf Sadeleş- tiren: Hüseyin Elmalı. İzmir: Anadolu Yayınları, 2009.
• Şeybânȋ, Muhammed b. Hasan. Kitâbül’l-kesb. Haz. Abdülfettah Ebû Gudde. Haleb: Mektebetü’l-matbûâtü’l-İslâmiyye, 1417/1997.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. el-Câmiü’l-kebîr. Thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1996, c. 5.
• Tûsî, Ebû Nasr es-Serrâc. el-Luma’ İslâm Tasavvufu. çev, H. Kâmil Yıl- maz. İstanbul: Altınoluk Yayınları, 1996.
• Uludağ, Süleyman. Dört Kapı Kırk Eşik. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2009.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf ve Tenkit. İstanbul: Mavi Yayıncılık, 2011.