Selçuklular Döneminde Cibâl Bölgesi

Yıl 2024, Sayı: 35, 218 - 234, 31.01.2024

Seda Muratoğlu

https://doi.org/10.54600/igdirsosbilder.1388687

Öz

İslâmî fetihler başladığı sırada İran coğrafyasındaki birçok bölge Sâsânî hâkimiyeti altında idi. Bu bölgelerdeki insanların etnik kimlikleri üzerindeki ilk değişim Arapların gelişi ile gerçekleşmiştir. Etnik nüfusu etkileyen ikinci ve en önemli hadise ise Selçuklu Oğuzlarının Horâsân’a gelişiyle cereyan etmiştir. Fakat, bazı yerel hânedanlıkların etnik kimliklerini korumuş oldukları görülmektedir. Bu hânedanlıklar, etnik bir kimlikten ziyade yaşadıkları coğrafya veya kurucularının adı ile anılmışlardır. Bunlardan biri de Cibâl bölgesinde yaşayan hânedanlıklardır. Cibâl, Kürd nüfusun yoğun olduğu ve Deylemî hânedanlıklar tarafından da idare edilen bir bölgedir. Ayrıca bölgede Arap, Acem, Hürremî, Eşgânî gibi etnik unsurlar da vardır. Tuğrul Bey’in bölgeye gelişinin öncesinde ve sonrasında burada Oğuz Türkmenlerin varlığı görülmektedir. Melikşâh devrinde başlayan Bâtınî harekâtı ile bölge, Bâtınîlerin eline geçmiş, Bâtınîler ile yaşanan mücadelelerin ardından bölgeye Türkmen akınları gerçekleşmiştir. Bu çalışmada bölgede bulunan Kürd aşiretleri ve Selçuklulara tabi olan Kâkûyî ve Annâzî hânedanlığının etnik menşei ve Selçuklular ile siyasî ilişkileri hakkında ayrıntılı bilgiler vermeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler

Cibâl, Kürd, Deylem, Türkmen

Jibāl Region During the Seljuks Period

Öz

When the Islamic conquests began, many regions in the Iranian geography were under Sassanid rule. The first change in the ethnic identities of the people in these regions occurred with the arrival of the Arabs. The second and most important event that affected the ethnic population took place with the arrival of the Seljuk Oghuzs to Khorasan. However, it seems that some local dynasties preserved their ethnic identities. These dynasties were named after the geography they lived in or the name of their founders, rather than an ethnic identity. One of these is the dynasties living in the Jibâl region. Jibâl is a region with a dense Kurdish population and ruled by the Daylami dynastys. There are also ethnic elements such as Arabs, Persians, Khurremis and Ashgani in the region. The presence of Oghuz Turkmens can be seen here before and after Tuğrul Beg's arrival to the region. With the Bâtini operation that started during the reign of Melikshah, the region was taken over by the Bâtinis, and after the struggles with the Bâtinis, Turkmen incursions took place in the region. In this study, we tried to give detailed information about the Kurdish tribes in the region and the ethnic origin of the Kāqūyī and Annâzî dynasties, which were subject to the Seljuks and their political relations with the Seljuks.

Anahtar Kelimeler

Seljuks, Jibāl, Kurdish, Daylam, Turkmen

Kaynakça

• Agacanov S. G., (2006). Selçuklular, Ötüken Yayınları.
• Ahmad K.M., (1989), “Annâzîds”, EIr, Vol.II, New York, Routledge.
• Ahmed b. Hüseyin. (1386). Tarih-i Cedid’i Yezd, Neşr. İrec Efşâr, Emir-i Kebir.
• Ahmed b. Mahmûd, (1977), Selçuk-Nâme, II, Haz. Erdoğan Merçil, İstanbul.
• Algül H. (1998), Himyerîler, DİA, (C. XVIII), ss. 62-63.
• Ata Melik Cüveynî, (2013). Târîh-i Cihân Güşâ, Terc. Mürsel Öztürk, TTK.
• Attar A. (2006), İran’ın Etnik Yapısı, Divan Yayıncılık.
• Ayan E. (2011). “Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun Dağılma Sürecinde Huzistan Avşarları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, (IV/18).
• Ayan E. (2020), Sultan Tuğrul Bey, Kronik Yayınları, İstanbul.
• Barthold W. (2022). İran Tarihi Coğrafyası, (Terc. Ömer Alkaç), Selenge Yayınları.
• Berkeley J. (2002), Formation of İslâm: Religion and Society in the Near East, Cambridge University Press.
• Beyhakî. (2019). Târîh-i Beyhakî, Terc. Necati Lügal, TTK.
• Bezer, Gülay Öğün, (2020), “İldenizliler”, DİA, (C. XXII), ss. 82-84.
• Bondârî, (1943). Irak ve Horâsân Selçukluları Tarihi, Terc. Kıvameddin Burslan, Maarif Matbaası, İstanbul
• Bosworth C. E. (1996). New Islamic Dynasties A Chronological and Genealogical Manual, Edinburg.
• Bosworth, C. E., (1970), “Dailamis in Central Iran: The Kâkûyîds of Jibâl and Yazd”, Journal of the British Institute of Perisan Studies, Vol. 8, ss. 73-95.
• Bünyadov, Ziya, (2017), Azerbaycan Atabegleri Devleti, Teas Yayıncılık, İstanbul.
• Duran Muzaffer (2021), “Eski İran’da (Persler, Parthlar, Sâsânîler) Veraset İdeolojisi, Uluslararası Eskiçağ Tarihi Araştırmaları Dergisi, III/2, ss. 329-357.
• Ebû'l-Fidâ. (2017). Ebü’l-Fidâ Coğrafyası (Takvimü’l-Büldan), (Terc. Ramazan Şeşen) Yeditepe Yayınları.
• Ebu’l Farac, (1999), Abû'l-Farac Tarihi, I, Terc. Ömer Rıza Doğrul, TTK Yayınları.
• el-Azimi, (2006), Azîmî Tarihi, Terc. Ali Sevim, TTK Yayınları.
• el-Belâzurî. (1987). Fütuhu’l-Büldan, (Terc. Mustafa Fayda), Kültür Bakanlığı Yayınları.
• el-İstahrî. (1927). Mesâlikü’l-memâlik, (Neşr. M. J. De Goeje), E. J. Brill.
• Evliyâ Çelebi. (2010). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, (IV/2, Haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı), Yapı Kredi Yayınları.
• Gaffâri. (Ty). Târîh-i Cihân Ara, Kitab Furûşî-i Hafız, Tahran.
• Gerdizi. (1363). Zeynü’l-Ahbâr, (Neşr. Abdülhay Habîbî), Dünya Kitap.
• Gençtürk C. (2021). İran Büveyhîleri (322-448/934-1056), Fenomen Yayınları.
• Guedy D. D. (2010). İranian Elites and Turkish Rulers a History of İsfahân in the Saljuq Period, New York. Gürgânî Fahreddin, (2013), Vis u ramin, Terc. Mehmet Kanar, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
• Güner A. (2004). “Hamza el-İsfahânî ve Büveyhîler ”, D.E.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, (S. XX, ss. 3-27).
• Güner A. (2001). “Karîniler”, İA, (C. XXIV), ss. 493-495.
• Halil Edhem, (1927). Düvel-i İslâmîyye, Millî Matbaa, İstanbul
• Hândmîr, (1380). Târîh-i Habîbi’s-Siyer, II, Muhammed Debîr Siyâki.
• Hindûşâh b. Sancar Nahcûvânî, (1357), Tecârîbü’s-Selef der Tevârîh-i Hulefâ ve Vüzerâ-i İşân, Neşr. Abbas İkbal, Kitâbhâne-i Tahûrî.
• Hünerfer L. (1994). Râhnümâ-yi İsfahân, Sâzmân-ı Celb-i Seyyâhân.
• Hüseyinkulî Sotûde, (1346). Târîh-i Âlî Muzaffer, II, İntişarât-i Dânişgâh-i Tahrân.
• İbnü’l-Cevzî. (1992). El Muntazam Fi Tarihil Müluk Vel Ümem, (VIII-XV-XVI-XVII-XVIII), Tahkik: Muhammed Abdülkadir Ata-Mustafa Abdülkadir Ata, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbnü’l-Esîr. (1987). İslâm Tarihi el-Kâmil fi’t-Tarih, (Terc. Ahmet Ağrakça-Abdülkerim Özaydın, VI-VII-IX-X-XI) Bahar Yayınları.
• İbnü’l Fakîh. (1885). Muhtasar Kitâbü’l-Büldan, Edit: M. J. De Geoje, Leiden
• İbn Haldûn, (2001), el-İber, III, Neşr. Halil Şehhade-Süheyl Zekkar, Darü’l-Fikr, Beyrut.
• İbn Haldûn, (1383), el-İber, IV, Terc. Abdülmuhammed Ayetî, Pejûheşgâh Ulûm-i İnsanî u Mütâlât-i Ferhengî, Tahran.
• İbn Havkal. (2017). Sûrat el-Arz 10. Asırda İslâm Coğrafyası, (Terc. Ramazan Şeşen), Yediyepe Yayınları.
• İbn Hazm. (1938). Cemheretü Ensâbu’l-Arab, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Hurdadbîh. (1371). Mesâlîk-i Memâlik, (Farsça Terc. Saîd Khakirend), Mirâs Milel.
• İbnü’l-İbrî. (1983). Tarihu Muhtasarü’d-Düvel, Neşr. Antuvan Sâlihânî el-Yesûî, Lübnan.
• İbn İsfendiyâr. (1905). Tarih-i Taberistan: An Abridged Translation of History of Tabaristan, (C. II, Trans. Edward Browne) Brill, Leiden.
• İbn İsfendiyâr. (2004). Târîh-i Taberistân, (C. I, Terc. Ahmed Muhammed Nadî), Meclîs-i Alî’s-Sekâfet.
• İbn Kesîr. (1994). el-Bidâye ve’n-Nihâye, (Terc. Mehmet Keskin, VII-XII) Çağrı Yayınları.
• İbnü’l-Ümrânî, (1419), el-İnbâ fî Târîhü’l-Hulefâ, Tahkik: Kâsım es-Sâmrâi, Dârü’l-Mâfâk el-Arabiyyet.
• İkbal A. (1347), Tarih-i Mufassal İran ez Sadr-ı İslâm ta İnkıraz-ı Kaçariyye, Tahran.
• Kafesoğlu İ. (1958), “Selçuk’un Oğulları ve Torunları”, Türkiyat Mecmuası, İstanbul, S. 13.
• Karaismailoğlu A. (1988). “Acem”, (C. I), DİA, s. 321.
• Kaymak S. (2013), “Bir Selçuklu Hâtûnu’nun Evlilikleri: Safiyye Hâtûn”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 58, 25-42.
• Kenhâle Ö. R. (1994). Mu’cemu Kabâili’l-arab, (II). Beyrut.
• Köymen M. A. (1989), Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, I, TTK.
• Kucur, Sadi S., (2005), “A Study On The Coinsof Tughril Beg, The Sultan Of The Great Seljuqs”, XIII. Congreso Internacional De Nümismatica Madrid 2003 Actas-Proceedings-Actes
• Muhammed el-Endelusî el-Bekrî. (1992). el-Mesâlik ve’l-Memâlik, (C. I), Daru’l-Garbi’l-İslâmî.
• Madelung W. (1987). Arabic Texts Concerning the History of the Zaydi İmams of Tabaristan, Daylaman ve Gîlân. Marshall G. S. Hodgson, (1955), The Order of Assassins, y.y.
• Mâferruhi. (1312/1933). Kitâbu Mehâsin-i İsfahân, (Terc. Hüseyin b. Muhammed b. Ebi’r-Rıza Âvî).
• Merçil E. (1992). “Büveyhîler”, DİA, (C. VI), ss. 496-500
• Merçil E. (2011), “Sultan Tuğrul Bey Zamanında İran”, Makaleler (Selçuklular), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul.
• Mesudî. (2004). Mûruc ez–Zheb (Altın Bozkırlar), (Arapçadan Çeviren ve Notlar: D. Ahsen Batur), Selenge Yayınları.
• Meynard K Charles Barbier de. (1861). Dictionnaire Geographique , Historique et Litteraire de la Perse et des Contrees Adjacentes, Extrait de Mo’dijem el-Bouldan de Yaqout, Paris.
• Miles G. (1938), “The Coinage of the Kâkwayhid Dynasty”, Irak Journal of The British Institute of Persian Studies, Vol. V, British Institute of Persian Studies Published, London, ss. 89-104.
• Mirhond, (1358), Ravzatu’s-safâ, Neşr. Abbâs Zeryâb, Tahran.
• Miskeveyh. (2016). Tecâribü’l-Ümem, (Terc. Kıvameddin Burslan), TTK Yayınları.
• Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, (1868). Sahâ’ifü’l-Ahbâr, İstanbul.
• Nâsır-ı Hüsrev, (1967), Sefername, Terc. Abdülvehap Tarzi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
• Nasır N. (2000). “İslâmîyetten Önce Oluşan Sosyal Yapıların Şiilik Adı Altında İslâmîyete Yansıması”, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, I/1, 2000, ss. 135-145.
• Ömer Rıza Kenhâle (1994). Mu’cemu Kabâili’l-arab, II.
• Özaydın A. (1991), “Annâziler”, DİA, C. III, İstanbul, ss. 215-216.
• Özaydın A. (1990). Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özkuzugüdenli Osman G., (2000), Gâzân Hân ve Reformları (694/1295-703-1304), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul.
• Peacock A. C. S., (2016), Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu, Terc. Zeynep Rona, İş Bankası Kültür Yayınları.
• Perviz A. (1351 hş.), Tarih-i Selâcuke ve Hârizmşâhân, Tahran.
• Ruzraverî, (1921), The Eclipse Of The ‘Abbâsîd Caliphate, Trans. H. F. Amedroz-D. S. Margoliouth, VI, Basil Blackwell, London.
• Sarıçam İ. (2007). “Nihâvend”, DİA, (C. XXXIII), ss. 98-99.
• Serinsu A. N. (1994). “Dülefîler”, DİA, (C. X) s. 21.
• Seyfettin Çetin. (2014). Yâkût el-Hamevî’nin Mû’cemü’l-Büldân’ında Kürdler, Pak Ajans Yayıncılık.
• Sukra Heykel Âbâdi Ekber Behçet, (1383/2004), Selçukiyan, Ez Togrul Ta Sancar, Homazar Publication.
• Sûbki, (1918), Tabakatü’ş-Şafiyyetü’l-Kübra, IV, Tahkik Mahmud Muhammed el-Tenahî-Abdulfettâh Muhammed, Kahîre.
• Spuler, B. (1952). Iran in Früh-İslâmîscher Zeit, Frans Steiner Verlag GMBH, Weisbaden.
• Sümer. F. (1999), Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları, (5. Baskı).
• Taberî. (1375). Târih-i Taberî, (C. V, Farsça Terc. Ebu’l Kasım Pâyende), Tahran.
• Togan Z. V. (1981). Umumi Türk Tarihi’ne Giriş, Enderun Kitabevi.
• Usta A. (2020). Türkler ve İslâmîyet İlk Müslüman Türk Devleti: Sâmânîler, Yeditepe Yayınevi
• Ya’kubî. (1383). el-Buldân, (Dr. Muhammed İbrahim Ayeti), Be Nigâh Tercüme-i ve Neşr-i Kitab.
• Yâkût el-Hamevî. (1977). Mû’cemu’l-Buldân, (C. II), Dâr Sader.
• Zambaure E. De. (1927). Manuel de Genealoguie et de Chronologie Pour L’historie de L’İslâm, Librairie Heinz Lafaire Hanovre, Germany.
• Zehebî, (1994), Târîhü’l-İslâm, Tedkik Ömer Abdüsselâm Tedmurî, Darü’l Kitab el-Arabî.