Geçmişten günümüze insan-çevre ilişkisi

Yıl 2024, Sayı: 52, 179 - 199, 25.05.2024

Serdar Ceylan

https://doi.org/10.32003/igge.1429759

Öz

Avcı toplayıcı toplumda, tarım, endüstri ve post-endüstriyel toplumlarda insan-çevre ilişkisinin ne yönde olduğu, araştırmanın amacını oluşturmaktadır. Araştırma, ikincil veriler olan bilimsel yayınlar üzerinden yürütülmüştür. Araştırma verileri, betimlenerek yorumlanmış ve anlamlandırılmıştır. Araştırma bulgularına göre insan-çevre ilişkisi, geçmişten günümüze gelinceye kadar farklılaşmıştır. Farklı yüzyıllarda yaşamış toplumlarda, çevrenin kullanımının da farklı yoğunlukta ve yaklaşımda olduğu görülmektedir. Neolitik öncesinde doğaya bağımlı olan insan, yerleşik yaşama geçiş ile birlikte insan ve hayvan gücünü birleştirerek doğayı sömürmeye başlamıştır. Endüstri Devrimi ile makine çağına geçilmesi, mühendislik teknolojisinin gelişmesi ve demir çelik üretiminin artması insanın doğaya hükmetmesinin yolunu açmıştır. Endüstri toplumunda ekonomik büyümeye odaklı ve insan merkezli doğa anlayışı, doğanın sömürüsüne, doğal kaynakların ve büyümenin sınırlarına ulaşılmasına ve büyük çevresel sorunların ortaya çıkmasına neden olmuştur. 1970’lerin postmodern toplumunda, politikanın merkezine çevre kavramının girmesi ile çevresel hareketler hız kazanmıştır. Bu duruma bağlı olarak postmodern toplum, endüstri toplumunun çevre anlayışını eleştirmiş; insanın doğayı merkeze alan sürdürülebilir bir çevre bir anlayış ile hareket etmesi gerektiğini belirtmiştir.

Anahtar Kelimeler

İnsan, Toplum, Çevre, Coğrafya, Çevresel Etki

Human-environment relationship from past to present

Öz

The aim of the study is to determine the human environment relationship in hunter-gatherer society, agriculture society, industry society, and post-industrial society. The study which is a rewiev paper, was made by scientific publications. The research data were interpreted as descriptively, and explained. According to the data of the study, the human environment relationship is differentiated from past to present. In societies that lived in different the centuries, was been different intensities use of the environment, they looked at nature diffently. Before Neolitic Revolution, human was dependent on nature. However, people began to exploit nature with human and animal power, after Neolotik period. In the Industrial Revolution which ise macine age, developed in the engineering technology and increased iron and steel production. These developments caused that humans to dominate nature and to gain dominance over nature. In the industrial society, approach which is focused on economy growth and people centered, caused to ecploitation of nature, reaching the limits of natural resources and reaching the limit of economic growth, and the emergence of major environment problems. However, in the postmodern society of the 1970s has been criticized the environmental approach of the intdustrial society. In the postmodern society of 1970’s, environmental movements have started, after environment concept is entered the center of politics. Depending on this situation, the postmodern society criticized the environmental understanding of the industrial society, and it stated that people should act with an environmental-conscious and a sustainable environment approach.

Anahtar Kelimeler

People, society, environment, geography, environmental effect

Kaynakça

• Akınoğlu, O. (2006). Coğrafya eğitimi ve toplum. Marmara Coğrafya Dergisi, 13, 25-48. Alkış, S. (2007). Coğrafya eğitiminde yükselen paradigma: Sürdürülebilir bir dünya. Marmara Coğrafya Dergisi, 15, 55-64.
• Altunışık, R., Çoşkun, R., Bayraktaroğlu, S. & Yıldırım, E. (2012). Sosyal bilimlerde araştırma yöntemleri SPSS uygulamalı (7. Baskı). Sakarya: Sakarya Yayıncılık.
• Altunkasa, M. F. (2009). Çevre ve ekonomi, 30.01.2024 tarihinde https://www.researchgate.net/publication/280012367_CEVRE_ve_EKONOMI adresinden edinilmiştir.
• Arı, Y. (2017). Çevresel determinizmden politik ekolojiye: Son 100 yılda dünyada ve Türkiye’de insan-çevre coğrafyasındaki yaklaşımlar. Doğu Coğrafya Dergisi, 22(37), 1-34. https://doi.org/10.17295/ataunidcd.269463
• Arı, Y. (2022). Coğrafyanın tanımı, kapsamı ve neden coğrafya? İçinde R. Sever (Edt.), Eğitimde coğrafya okuryazarlığı I. Ankara: Pegem Akademi.
• Aristoteles, (1983). Politika (Çev.: M. Tuncay). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Armstrong, J.S. & Botzler, R.G. (1993). Environmental ethics: Divergence and convergence. New York: McGraw- Hill.
• Atalay, İ. (1992). The Paleogeography of the Near East (from Late Pleistocene to Early Holocene) and human impact. İzmir: Ege Üniversitesi Yayını. ISBN: 975-95527-6-0.
• Aydınlı, H.İ. & Çiftçi, S. (2012). İnsan çevre ilişkisi ve Türkiye’de 1980 sonrası sağ siyasetin çevreye ilişkin yaklaşımı. Ekev Akademi Dergisi, 16(51), 15-30.
• Aytan, O. A. (2021). Hareketli avcı-toplayıcı grupların yaşam biçimiyle yerleşik çiftçi toplulukların yaşam biçimi arasındaki insan-mekân ilişkisinin mukayesesi. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18(2), 979-1012. https://doi.org/10.33437/ksusbd.780605
• Balcı, E. (1992). İlerlemenin öteki yüzü. İstanbul: Ağaç Yayınları.
• Bilgili, M. & Kocalar, A. O. (2020). Coğrafya nedir? Liberal Düşünce, 25(99), 145-162. https://doi.org/10.36484/liberal.771132
• Bilgili, M.Y. (2017). Modernizm ve postmodernizm ekseninde insan-çevre ilişkileri. Sosyal Bilimler Dergisi, 4(10), 504-519. https://doi.org/10.16990/SOBIDER.3399
• Braidwood, R. J. (2008). Tarih öncesi insanları (Çev.: B. Altınok). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Bumin, K. (1990). Demokrasi arayışında kent (I. Baskı). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Buttimer, A. (1993). Geography and the human spirit. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
• Capra, F. (2009). Batı düşüncesinde dönüm noktası (Çev.: M. Armağan). İstanbul: İnsan Yayınları.
• Ceylan, S. & Bulut, İ. (2023). Çevre ve turizm. İçinde S. Sağlık & U. İnan (Edt.), Sosyal ve Beşeri Bilimler Alanında Akademik Araştırmalar. Ankara: Gece Kitabevi.
• Çoban, A. (2020). Çevre politikası: Ekolojik sorunlar ve kuram. Ankara: İmge Kitabevi.
• Demir, Ö. (2000). Bilim felsefesi. Ankara: Vadi Yayınları.
• Deniz, M. H. (2009). Sanayileşme perspektifinde kentleşme ve çevre ilişkisi, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Dergisi, 19, 95-105. Doğanay, H. (2011). Anlamı, tanımı, konusu ve felsefesi bakımından coğrafya ilmi hakkında bazı düşünceler. Doğu Coğrafya Dergisi, 16(25), 1-44.
• Dura, C. (1985). Çevre sorunları ve ekonomi, 30.01.2024 tarihinde http://www.cihandura.com/tr/makale/cevre-sorunlari-ve-ekonom adresinden edinilmiştir.
• Entrikin, J. N. (1976). Contemporary humanism in geography. Annals of the Association of American Geographers, 66(4), 615-632. https://doi.org/10.1111/j.1467-8306.1976.tb01113.x
• Erinç, S. (1973). Türkiye: İnsan ve ortam. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, 10(18-19), 1-33
• Erinç, S. (1985). İstanbul Boğazı ve çevresi (Doğal Ortam: Etkiler ve Olanaklar). İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, 20-21, 1-23.
• Ertürk, H. (2009). Çevre bilimleri (3. Baskı). Bursa: Ekin Yayımcılık.
• Ertürk, H. (2011). İnsan hakkı olarak çevre hakkı’nın kullanımı bağlamında çevre etiğinin önemi. İçinde A.K. Çüçen (Edt.), İnsan hakları. Bursa: MKM Yayıncılık.
• Eryıldız, S. (1995). Ekokent. Ankara: Gece Kitabevi.
• Frangipane, M. (1996). Doğu Anadolu’da kentleşme modelleri. İçinde Y. Sey (Edt.), Tarihten günümüze Anadolu’da konut ve yerleşme. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları.
• Giddens, A. (2000). Sosyoloji (Çev.: H. Özel & C. Güzel). Ankara: Aytaç Yayınları.
• Görmez, K. (1989). Çevre, çevre sorunları ve çevre politikaları üzerine bazı mülahazalar, Türkiye Günlüğü, 3, 6- 10
• Görmez, K. (1991). Türkiye’de çevre politikaları. Ankara: Gazi Büro Yayını.
• Görmez, K. (2007). Çevre sorunları. Ankara: Nobel Yayınları.
• Gül, F. (2013). İnsan-doğa ilişkisi bağlamında çevre sorunları ve felsefe. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14, 17-21.
• Helbaek, H. (1959). Domestication of food plants in the old world, science. New Series, 130(3372), 365-372. https://doi.org/10.1126/science.130.3372.365
• Hun, E. (2016). “Tarih boyunca insan çevre ilişkisi” İçinde R. Keleş (Edt.) İnsan Çevre Toplum (3. Baskı). Ankara: İmge Kitabevi.
• Kahyaoğlu, M. (2016). Türkiye’de çevre eğitimi üzerine yapılan araştırmalar: Bir içerik analizi çalışması. Marmara Coğrafya Dergisi, 34, 50-60.
• Karadağ, A. (2009). Kentsel ekoloji: Kentsel çevre analizlerinde coğrafi yaklaşım. Ege Coğrafya Dergisi, 18(1-2), 31-47.
• Karadağ, A. & Koçman, A. (2007). Coğrafi çevre bileşnelerinin kentsel gelişim süreci üzerine etkileri. Ödemiş (İzmir) örneği. Ege Coğrafya Dergisi, 16(1-2), 3-16.
• Karalar, R. & Kiracı, H. (2011). Çevresel sorunlara karşı bir çözüm önerisi olarak sürdürülebilir tüketim düşüncesi. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 30, 63-76.
• Kartal, M., (2009). Türkiye’de son avcı-toplayıcılar. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Kaya, İ. (2014). Coğrafi düşüncenin değişimi ve paradigmalar. İçinde Y. Arı & İ. Kaya (Edt.), Coğrafya araştırma yöntemleri. Balıkesir: Coğrafyacılar Derneği Yayını.
• Kayan, İ. (2000). Türkiye üniversitelerinde coğrafya eğitimi, Ege Coğrafya Dergisi, 11, 7-22.
• Keleş, R. & Hamamcı, C. (1997). Çevrebilim. Ankara: İmge Kitabevi.
• Kılıç, S. (2008). Çevre etiği ortaya çıkışı, gelişimi ve sonuçları. Ankara: Orion Kitabevi.
• Kırımlı, Y. (2014). Sosyal antropoloji. İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi. Sosyal Hizmetler Ön Lisans Programı Ders Notu, 30.01.2024 tarihinde https://fliphtml5.com/pbwsr/dgld/Sosyal_Antropoloji/ adresinden edinilmiştir.
• Kocalar, A. O. (2013). Coğrafya öğretiminde çevre eğitimi, İçinde H. Kaya & A. Karatepe (Edt.). Modern yöntem ve tekniklerle coğrafya öğretimi. İstanbul. Aktif Yayınevi.
• Kocalar, A. O. (2014). Çevre ve çevre eğitimi üzerindeki yerel yönetim etkisi, The Journal of Academic Social Sciences, 2(2), 348-362.
• Kocalar, A. O. & Balcı, A. (2013). Coğrafya öğretmen adaylarının çevre okuryazarlılık düzeyleri, International Journal Social Science Research, 2(2), 15-49.
• Koç, H. & Karatekin, K. (2013). Coğrafya öğretmen adaylarının çevre okuryazarlık düzeylerinin çeşitli değişkenler açısından incelenmesi, Marmara Coğrafya Dergisi, 28, 139-174.
• Koçman, A. (2023). Coğrafya araştırmalarında doğal çevre bileşenlerinin analizi üzerine genel bir değerlendirme. Ege Coğrafya Dergisi, 32(Özel Sayı), 69-75. https://doi.org/10.51800/ecd.1367569
• Konak, N. (2010). Çevre sosyolojisi: Kavramsal ve teorik gelişmeler. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24, 271-283.
• Kulözü N. (2015). Place of natural environmental ıssues in curriculums of city and regional planning departments at Turkish universities. In R. Efe, M. Ayışığı, Ö. Düzbakar & M. Arslan (Eds.), Turkey at The beginning of 21st century: Past and present. Sofia: St. Kliment Ohridski University Press.
• Kulözü-Uzunboy, N. & Kocabaş, A. (2021). Aydınlanma ekseninde insan-çevre ilişkisinde yaşanan değişime odaklanılarak modernitenin çevresel sonuçlarının kentleşme ve planlama ile birlikte irdelenmesi. Sürdürülebilir Çevre Dergisi, 1(2), 13-24.
• Kurtkaya, S., & Ünlü, M. (2023). Coğrafyada paradigmalara öğretmen yaklaşımları. International Journal of Geography and Geography Education, 48, 21-36. http://dx.doi.org/10.32003/igge.1230841
• Larson, G. & Fuller, D. Q. (2014). The Evolution of animal domestication. Annual Review of Ecology, Evoluation and Systematics, 45, 115–36. https://doi.org/10.1146/annurev-ecolsys-110512-135813
• Maısels, C. K. (1999). Uygarlığın doğuşu (Çev.: A. Şenel). İstanbul: İmge Kitabevi Yayınları.
• Mazı, F. (2008). Antik çağda düşüncenin kentsel mekâna yansıması. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(10): 33-48.
• Mayring, P. (2011). Nitel sosyal araştırmaya giriş. Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• Merriam, S. B. (2015). Nitel araştırma: Desen ve uygulama için bir rehber (Çev.: S. Turan). Ankara: Nobel Yayıncılık.
• Mesarovic, M. & Pestel, E. (1989). Dönüm noktasında insanlık: Roma kulübüne ikinci rapor. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Yayını.
• Muşmul, G. & Yaman, K. (2018). Çevre ve ekonomi ilişkisi üzerine genel bir değerlendirme. Ekonomi, İşletme ve Yönetim Dergisi, 2(1), 66-86.
• Neuman, W. L. (2013). Toplumsal araştırma yöntemleri: Nitel ve nicel yaklaşımlar (Çev.: S. Özge). Ankara: Yayınodası Yayıncılık.
• O’connor, J. (1994). Is sustainable capitalism possible? Is capitalism sustainable? Political and politics of ecology. New York: The Guilford Press.
• Ökmen, M. (2010). Mekân-ekosistem-çevre-ekoloji-çevrebilim: Kavramsal tartışma. İçinde U. Yıldırım (Edt.), Çevre sorunları üzerine güncel yazılar. İstanbul: Lisans Yayıncılık.
• Özerkmen, N. (2002). İnsan merkezli çevre anlayışından doğa merkezli çevre anlayışına. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 42(1-2): 167-185.
• Özgüç, N. (2010). Coğrafya: Geçmiş, kavramlar, coğrafyacılar. İstanbul: Çantay Kitabevi.
• Özşahin, E. (2010). Asi (Orentes) nehri deltasındaki (Hatay/Türkiye) doğal çevre sorunlarına coğrafi bir yaklaşım. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(13), 445-475.
• Öztürk, M. & Karabağ, S. (2013). Coğrafyada Paradigmalar. Journal of European Education, 3(1), 8-32.
• Patton, M. Q. (2002). Qualitative research and evaluation methods (3 rd ed.). CA: Thousand Oaks, Sage.
• Ponting, C. (2000). Dünyanın yeşil tarihi: Çevre ve büyük uygarlıkların çöküşü (Çev: A. Başçı-Sander). İstanbul: Sabancı Üniversitesi.
• Porritt, J. (1989). Yeşil politika (Çev.: A. Türker). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Serim, N. (2016). Çevre ve doğal kaynaklar ekonomisi (2. Baskı). Bursa: Ekin Yayıncılık.
• Schumacher, E.F. (1989). Küçük güzeldir (Çev.: O. Deniztekin). İstanbul: Cep/Düşün Yayını.
• Simmons, A. H. (2007). The Neolithic revolution in the Near East. USA: The University of Arizona Press.
• Taşlıgil, N. (2008). Datça-Bozburun özel çevre koruma bölgesi ve turizm, Ege Coğrafya Dergisi, 17(1-2), 73-83.
• The World Bank, (2024). International tourism, number of arrivals, 09.03.2024 tarihinde https://data.worldbank.org/indicator/ST.INT.ARVL adresinden edinilmiştir.
• Tıraş, H.H. (2012). Sürdürülebilir kalkınma ve çevre: Teorik bir inceleme. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 2(2), 57-73.
• Toffler, A. (1996). Üçüncü dalga (Çev.: A. Seden). İstanbul: Altın Kitaplar Yayını.
• Tuna, M. (2000). İnsan çevre ilişkilerinin tarihsel evrimi ve modern çevreciliğin doğuşu. Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, 3(1-2), 61-73.
• Tunçdilek, N. (1973). Tabii bölgeler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayınları No: 1855/73.
• Tunçdilek, N. (1985). Türkiye’de relief şekilleri ve arazi kullanımı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Yayınları No: 3.
• Turan, M. (1980). İnsan-çevre ilişkisine eleştirel bir bakış. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 6(1), 31-54.
• Tümertekin, E. & Özgüç, N. (2015). Beşeri coğrafya: İnsan-kültür-mekân (15. Baskı). İstanbul: Çantay Kitabevi.
• UNWTO, (2024). EU guidebook on sustainable tourism for development, 09.03.2024 tarihinde https://www.unwto.org/EU-guidebook-on-sustainable-tourism-for-development adresinden edinilmiştir.
• Uysal, A., İçen, H. (2019). Etkileşimden birlikteliğe Kapadokya’da insan-çevre etkileşimi, İçinde A. Uysal & H. İçen (Edt.), Kapadokya araştırmaları I. Ankara: Detay Yayıncılık.
• Ünder, H. (1996). Çevre felsefesi: Etik ve metafizik görüşler. Ankara: Doruk Yayımcılık.
• Ünlü, M. (2014). Coğrafya eğitimi (I. Baskı). Ankara: Pegem Akademi.
• Yazgan, Ç. Ü. (2010). Tarihi süreçte toplum-çevre ilişkileri ve çevre sorunlarının ortaya çıkışı. E-Journal of New World Sciences Academy, 5(1), 227-244.
• Yıldırım, A. & Şimşek, H. (2013). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (9. Baskı). Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Zeder, M. A. (2011). The origins of agriculture in the Near East. Current Anthropology, 52(4), 221-235.